ӘЛЕУМЕТТІК МОБИЛДІЛІК ҰҒЫМЫ

Презентация қосу

ҚЫЗЫЛОРДА ҚАЛАСЫ ҚОРҚЫТ АТА АТЫНДАҒЫ ҚЫЗЫЛОРДА УНИВЕРСИТЕТІ
ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ИНСТИТУТЫ ФИЗИКА-МАТЕМАТИКА КАФЕДРАСЫ

Студенттің аты-жөні:Құдайберген Диана
Оқу тобы:Ф-20-1
Пәні:Әлеуметтану
Пән мұғалімі:Ботагөз Арыстанбекқызы

Қызылорда қаласы,2021 жыл
Ә Л Е У М Е Т Т І К С Т РАТ И Ф И К А Ц И Я Т Е О Р И Я С Ы М Е Н
ӘЛЕУМЕТТІК МОБИЛДІЛІК ҰҒЫМЫ

• 3.1. Әлеуметтік құрылым мен стратификация ұғымы
• 3.2. Әлеуметтік мобильділік ұғымы мен түрлері
• 3.3. Әлеуметтік мобильділіктің түрлері
• 3.4. Қоғамдағы касталық және таптық жүйелер
• 3.5. Тұлға, адам және индивид ұғымдары
Әлеуметтік құрылым деп кең және тар мағынада екі түрлі түсінік бар. Кең мағынада — бүкіл қоғамның құрылуы,
оның барлық элементтері арасындағы байланыс жүйесі. Мұнда әлеуметтік құрылымды әлеуметтік қауымдардың
және олардың арасындағы қатынастардың алуан түрін, сипаттайды. Олар — әлеуметтік-этникалық топтар және
т.б. қауымдар.
Тар мағынада — әлеуметтік-таптық құрылым, олардың арасында түрлі қабаттар мен қатынастар тұзетін әлеуметтік
таптар, әлеуметтік топтар. Әлеуметтік топ дегеніміз адамдардың белгілі бір қажетін қанағаттандыру мақсатында
өзара қарым- қатынас орната отырып, түрлі іс- әрекеттерді жұзге асыратын көптеген адамдардың үлкенді- кішілі
жиынтығы. Бұл топ айтарлықтай тұрақты, ортақ мұддесі бар және әдет - ғұрпы бірдей жиынтық, белгілі бір тарихи
қоғамда қалыптасады.
Ғылыми – материалистік социология әлеуметтік топтардың классификациясына тарихи принцип тұрғысынан
қарайды, яғни олар белгілі бір тарихи қоғамда, қоғамдық-экономикалық формацияда, қалыптасатын топтар деп
түсіндіреді; екіншіден, таптық қоғамдардағы ең негізгі әлеуметтік топтар – таптар, қоғамдық өмірдің барлық
салаларына, барлық басқа әлеуметтік топтардың мінез-құлқына шешуші әсер ететін де осы таптық топтасу деп
түсіндіреді. Бұл материалистік принцип әлеуметтік топтың ғылыми талдауының негізін құрады. Бұл топтар бір-
бірімен тең қатынаста болмайды. Әр түрлі белгілері арқылы ажыратылады. Теңсіздік әлеуметтік
стратификацияның (strat, яғни қабат, топ) барлық теориялары негізінде жатыр. Бұл теорияларды түрлі бағыттағы
ғалымдар жасаған. Түрлі әлеуметтік топтар өзара бір – біріне әсер етеді. Мәселен, таптық – антогонистік қоғамдар
жағдайында барлық топтардың мінез-құлқы таптардың күресімен анықталады, сондықтан мұндағы әлеуметтік
топтардың бүкіл жүйесі конфликтілі (қайшылықты) сипатта болады.
• К.Маркс қоғамның әлеуметтік құрылымының бір жағы болып табылатын таптық
құрылымды, XX ғасырдағы екі антагонистік таптың өзара әрекетін (буржуазия мен
пролетариат) зерттеді.

• Қоғамды дұшпандық таптарға бөлудің негізгі белгісі ретінде жеке меншікті таныды
(меншік иесі, меншікке ие еместер).

• Макс Вебер де Карл Маркс сияқты меншіктік рөлін және капитализмдегі теңсіздікті
талдады. Бірақ, оның пікірінше теңсіздік негізінде одан басқа белгілер де бар:
байлық, бедел және билік. Бұл негізгілерден басқа ол этникалық және діни,
лингвистикалық белгілерді де атайды.
Ә Л Е У М Е Т Т І К С Т РАТ И Ф И К А Ц И Я Д Е Г Е Н І М І З А Д А М Д А Р А РАС Ы Н Д А Ғ Ы ТА Б И Ғ И
Ж Ә Н Е Ә Л Е У М Е Т Т І К Т Е Ң С І ЗД І К ; Б Ұ Л Т Е Ң С І ЗД І К ОЛ А РД Ы Ң ЖО Ғ А Р Ы Д А Н
Т Ө М Е Н Қ А РА Й Б ОЛ АТ Ы Н Т Е Ң С І ЗД І Г І Н Е Н К Ө Р І Н Е Д І ; Б Ұ Л Т Е Ң С І ЗД І К Т І
Т Ү РЛ І Ш Е СА Я С И М Е К Е М Е Л Е Р Б Е Р І К СА Қ ТА П , Р Е Т Т Е П О Т Ы РА Д Ы . М Ұ Н Ы Ң
Б Ұ Л А Й Е К Е Н І Н А Д А М З АТ Қ О Ғ А М Ы Н Ы Ң ТА Р И Х И Д А М У Ы Д Ә Л ЕЛ Д Е Й Д І .
А Д А М Д А Р А РАС Ы Н Д А Ғ Ы Т Е Ң С І ЗД І К Т І Ұ Ш ТО П П Е Н К Л АС С И Ф И К А Ц И Я Л АУ Ғ А
Б ОЛ А Д Ы ( 1 . БА Й Л Ы Қ , 2 . Б И Л І К , 2 . Б Е Д ЕЛ . )

П.Сорокиннің теориясына сәйкес қоғам түрлі страт — қабаттарға бөлінеді, олар табыс деңгейі, қызмет түрі, саяси көзқарасы, мәдени
дәстүрі сияқты болып келеді. Әлеуметтік стратификаттау мен әлеуметтік теңсіздік қоғамдағы табиғи қалыпты жағдай болып
табылады. П.Сорокин өзінің жалпы адамдық стратификация картасын жасау әрекетінде бір өлшемді және көп өлшемді
стратификациалау әдістерін ұштастырып қолданды. Сорокиннің пікірінше, дұниеде миллиондаған әлеуметтік система мен топтасқан
жиынтықтар бар. Бұл сансыз көп әлеуметтік топтарды, классификациялаудың мақсатына қарай, түрліше классификациялауға болады.
Мұндай әлеуметтік топтарға мыналар жатады:
• 1. Аса маңызды бір жақты топтар, оның ішінде: нәсілдік, жыныстық, жасына қарай.
• 2. Мәдени әлеуметтік топтар: рулық, территориялық, көршілестік, этностық және ұлттық топтар.
• 3. Аса маңызды көп жақты топтар: отбасы, рулық топ, тайпалық, ұлттық, әлеуметтік сословие, әлеуметтік топ.
Жоғарыда айтылғандардан ұғатынымыз: қазіргі қоғам көп өлшемді, яғни қоғамда түрлі орындарға ие, түрлі белгілері бар көптеген
страттардан құралады. Таптар, әлеуметтік топтар, қабаттар қоғам өмірінің барлық жағына әсер етеді. Осыдан келіп әлеуметтік
стратификаттаудың маңызы көрінеді.
Әлеуметтік құрылым динамикасының сипаты әлеуметтік
мобилділік (байланысқа) тәуелді болады. "Әлеуметтік
мобилділік" терминін әлеуметтануға ендірген П.А.Сорокин.
Термин адамдардың бір әлеуметтік қабаттан топтар
басқасына өтуін, олардың барынша жоғары орынға, билікке,
табысқа көтерілуін, я болмаса өте төмен әлеуметтік орын
алмасу әлеуметтік кедергілерді жеңе білу арқылы жылжиды.
Ол ең басты кедергілердің бірінің пайда болуы салдарынан
болады. Мәселен, шығармашыл зиялылар отбасындағы сәби
шаруа немесе жұмысшы ортаның нормасы мен
құндылықтарын әркезде игере бермейді.
П.СОРОКИН ӘЛЕУМЕТТІК МОБИЛДІЛІК ЕКІ ТИПІН КӨРСЕТЕДІ:

КӨЛДЕНЕҢ
Көлденең мобилділік деп индивид немесе әлеуметтік
топтың бір әлеуметтік орыннан, сол деңгейдегі басқа орынға
өтуін айтады. Мәселен, бір ұйымнан
басқа ұйымға дәл сондай лауазымдық жұмысқа өту, бір
отбасының екіншісіне өту. Бұл жағдайдың бәрінде де
индивид өзіне тиісті әлеуметтік қабатты ауыстырмайды

ТІГІНЕН
Тік қозғалыс — бұл индивидтің бір қабаттан екіншісіне өтуі.
Бұл индивидтің шығармашыл және іскерлік қабілеттеріне
байланысты. Мәселен, лауазымдық көтерілу оны прогресс
деп атайды, өзінің материалдық жағдайының көтерілуі
немесе басқа билік деңгейіне көтерілу (бұрыңғы әкімшілік
басшысы министр болуы).
«Каста» - латын тілінде castus (таза) деген мағынаны береді. Бұл жүйе 1900-шы жылға дейін сақталып келген. Үнді қоғамында қалытасқан дәстур
бойынша қоғам мүшелері касталарға жіктелген және соған байланысты әлеуметтік статус ата-аналарынан балаларына беріліп, ол өмірлік статусқа
айналып отырған. Бұл қоғамда касталардың 4 тобы болған:
• брахмандар (діни иелері, абыздар), олар халықтың 3%-ын құрайтын;
• кшатрийлер (әскери адамдар);
• вайшьтер (саудагерлер), бұл екі топ халықтың 7%-ын құрайтын;
• шудралар (шаруалар мен қолөнершілер) – 70%-ға жуық;
• хариджандар – қоғамдағы ең төменгі, ауыр жұмыстарды (ауланы сыпыру, қоқыстарды жинау, тері илеу, шошқа бағу) атқаратын адамдар.

Қоғамдағы қалыптасқан діни наным мен дәстүр бойынша, жоғары каста мен төменгі каста адамдарының араласуларына, қарым-
қатынастар жасауларына қатаң тыйым салынған. Драхмалық діни наным бойынша, әр адам құдайдың берген тағдырына көніп, өмір
бойы сонымен келісімде болуы керек. Қазіргі кезде де Үндістанның кейбір аймақтары мен селолық жерлердегі адамдардың мінез-
құлықтары және өмір салттарында касталық жүйенің қалдықтары сақталған. Сословиелік жүйелер – феодалдық қоғамда орын алған
стратификациялық жіктеу типі. Бұл қоғамдағы адамдар жоғары және төменгі сословиелерге бөлінген. Сословиелік статустар атадан
балаға мұра ретінде беріліп отырған. Жоғары сословиеге дворяндар, дін иелері, ал, төменгі сословиеге – қолөнершілер, шаруалар,
көпестер жатқан. Бұл аталған жүйеде бір сословиеден екіншісіне өту шектелгенімен, олардың арасында кейбір жағдайда некенің
орын алуы және төменгі сословие адамдарының сіңірген еңбектеріне байланысты билік тарапынан оларға жоғары сословиелік
статусты сый ретінде беру сияқты жағдайлар орын алған. «Тап»деген ұғым ғылыми айналымға жаңа заманда енді. Әсіресе, XVIII-
XIX ғасырларда Батыс Еуропа ойшылдарының еңбектерінде бұл ұғымның мәні негізделіп, қоғамда таптардың бар екендігін
мойындау болды. Бастапқы кезде таптар деген ұғымның саяси мазмұны баса айтылды. Тек кейін К. Маркс және М. Вебер
еңбектерінде қоғамдағы таптық жіктелудің экономикалық себептері мен астарларына терең назар аударыла басталды.
• К. Маркс өз заманында таптар туралы ілімді одан әрі дамытып, өзінің тап күресі туралы теориясын
негіздеді. Соның нәтижесінде ол әлеуметтік стратияикация теориясына өз үлесін қосты. Ол таптардың
пайда болуының экономикалық себептерін ашып көрсетті.бұл себептерге К. Маркс қоғамдық еңбек бөлінісі
мен жеке меншіктің шығуын жатқызады. Сонымен қатар К. Маркс қоғамда негізгі және негізгі емес
таптардың болатынын атап көрсеткен. Негізгі таптар қоғамдағы өмір сүріп тұрған негізгі меншік
қатынастарының түрінен туындайды. Сонда: құл иеленушілік қоғамдық-экономикалық формацияның негізі
таптары - құл иеленушілер мен құлдар; феодалдық қоғамда – феодалдар мен шаруалар; капиталистік
қоғамда – буржуазия мен жұмысшы табы негізгі таптар болып есептеледі. Негізгі емес таптар өткен
дуәірден қалған немесе жаңадан қалыптасып келе жатқан қоғамдық-экономикалық формацияның таптары.
Мәселен, капиталистік қоғамда феодал мен шаруа таптарының сақталуы мүмкін. К. Маркс қоғамда негізгі
және негізгі емес таптардан басқа әлеуметтік жіктердің болатынын ескертеді. Әлеуметтік жіктер – таптың
белгілерін бойына толық сіңіре қоймаған аралық таптар. Мысалы, жұмысшы ақсүйектерін алсақ, олардың
жұмысшылардан артықшылықтары бар, ал, буржуазиядан айырмашылығы – меншік иесі емес. Олай болса
бұл тапты өз алдына бір тапқа жатқызу қиынға түседі. К. Маркс интеллигенцияны әлеуметтік топқа
жатқызады. өйткені бұл топтың да белгілі бір тапқа ұқсас белгілері өз және олар шығу тегі жағынан да әр
түрлі таптардың өкілі болуы мүмкін. Сол себепті К. Маркстің ізін қуушылар интеллигенцияның өзін
буржуазиялық, ұқсас буржуазиялық және пролетарлық деп жіктеуді ұсынған. К. Маркс қоғамды таптарға
жіктеумен ғана шектелген жоқ. Ол капиталистік өндіріс тәсіліне жан-жақты талдау жасап, бұл қоғамдағы
қанаудың мәнін түсіндірді және өзінің тап күресі туралы теориясын негіздеді. К. Маркстің таптар жөніндегі
ілімін одан әрі дамытқан В.И. Ленин болды. Ол өзінің 1919-шы жылы жазған «Ұлы бастама» деген
еңбегінде таптарға мынадай анықтама берген: «Таптар дегеніміз – қоғамдық өндіріс жүйесінде алатын орны
мен өндіріс құрал-жабдықтарына қатынасына қарай және қоғамдық байлықтан алатын үлесінің көлемі мен
сол үлесті алудың әдісіне байланысты жіктелетін адамдардың үлкен тобы; сонымен қатар таптар деп, бір
топтың қоғамдық өндірістегі алатын орнындағы айырмашылыққа байланысты екінші бір топ адамдардың
еңбегін қанауын айтамыз». Сонымен, маркстік ілім тапты құрайтын басты белгілерге: адамдар тобының
өндіріс жүйесінде алатын орнын; олардың өндіріс құрал-жабдықтарына қатынастарын; еңбекті
ұйымдастырудағы адамдар арасындағы қарым-қатынасты; қоғамдық байлықтан алатын үлестің көлемі мен
оны алудың әдісін; қоғамдық өндірісте бір топтың басқа адамдардың еңбегін қанауын жатқызады. Бұл
белгілердің таза экономикалық сипаты болғандықтан, таптар тек экономикалық категория ретінде көрінеді.
Адам-жоғарғы психикалық қызметті арқасында меңгеру, жасау, өзгерту қабілетіне ие саналы биоәлеуметтік тіршілік
иесі, қоғамдық-тарихи дамудың жемісі әрі сол қо,амдық өмір жемісі болып табылатын сананы таратушы. Өзіндік
сана-сезімі адам сана дамуының филогенездік, онтогенездік дамуының шыңы. Адамда: биологиялық, психологиялық,
педагогикалық, әлеуметтік сияқты құрылымдары бар. Ол құрылымдармен адам болмысы өлшенеді және олар бір-
бірімен өзара байланысты. Олар: адамның жеке басына тән қайталанбас ерекшеліктерінің болатыны; адам бойындағы
кісілік (тұлғлық) қасиеттердің болатыны. Ол аға ұрпақ жасаған мәдениетті меңгеруде қалыптасады. Егер адам жас
кезінде қоғамнан тыс қалса, онда оның санасы, тілі, ойлауы, және вертикалда аяқ алысып болмайды. Адам әр түрлі
еңбек және түрлі формадағы қоғамдық іс-әрекетке қатысу арқылы адамзатта қалыптасқан қасиеттерді ол өзінде өзіне
тән адамдық қабілетерді дамытады.
Индивид (жеке адам)-тұқымқуалаушылық қасиеттердің жалпы генотипін тасымалдаушы, биоәлеуметтік тіршілік
иесі. Адам дүниеге келгенде индивид болып туылады. Ол қоғамдық қатынастардың объектісі, әрі субъектісі.
Қатынастар ықпалын сезіну мен бірге қатысушы, әрі оны терең бойлаушы. З.Фрейд ілімі бойынша, үнемі қоғам
ішінде болып оның ықпалын сезінуші, әрі оған қарсы тұрушы биологиялық тұйық жан.
Тұлға-адамның қоғамдық санасы мен мінез-құлықты, адамзаттың қоғамдық-тарихи тәжірибесін меңгеруде
қалыптасқан адамның әлеуметтік-психологиялық мәні. Тұлға қоғамдық қатынасты обьектісі мен жемісі ғана емес,
сонымен бірге іс-әрекет, қатынас, сана, өзіндік сананың белсенді субьектісі. Тұлға болып туылмайды, ол әлеуметтік,
мәдени даму нәтижесінде туындайды. Тұлға мақсатқа талпынушы ғана емес, сонымен бірге өзін-өзі ұйымдастыратын
жүйе. Оның зейіні мен іс-әрекетінің обьектісі: сыртқы орта мен өзінің «Мендік» сезім болады. Осыған байланысты
өзін -өзі реттеу, өзін-өзі ұстай білу, қабілеті мен қасиет көрсетеді. Тұлға болу дегеніміз-белсенді түрде өмірлік
позицясы бар және ішкі қажеттілікке байланысты таңдау жасай білу, келген шешімінің зардабын бағалау және өзі
қоғамның алдында жауап беру, үнемі өзін-өзі және өзгелерді құруға түрлі әдіс, тәсілдерді меңгеріп өз мінез құлқын
реттеуші.

Ұқсас жұмыстар

Әлеуметтік құрылым және стартификация

Әлеуметтік мобильдік әлеуметтік стратификасының құрамдас бөлігі

Әлеуметтік мобильділік

Әлеуметтік стратификация - әлеуметтанудың орталық тақырыбы

Қоғамның әлеуметтік құрылымы және стратификациясы

Академиялық ұтқырлық - заманауи білім

Әлеуметтік стратификация

ДӘРІС Әлеуметтік құрылым және қоғамның стратификациясы

ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰРЫЛЫМ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК СТРАТИФИКАЦИЯ

ЭКОНОМИКАЛЫҚ АЛУМЕТТАНУ

Пәндер