Монополиялық бәсекелестік

Монополиялық бәсекелестік және
олигополиялық фирманың іс-әрекеті
Монополиялық бәсекелестік

• Монополиялық бәсекелестік теориясы ХХ ғасырдың 70-ші
жылдарында ағылшын экономистер Дж. Роббинсон мен Э.
Чемберленмен әзірленген.

• Бұл нарық түрі нағыз бәсекелестік және монополиямен бірдей
сипатты бола тұра, қазіргі заманда ең таралған болып табылады.
Монополиялық бәсеке нарығының ерекшеліктері

салыстырмалы түрде саны көп фирманың
бір-біріне ұқсас, .

Өндірушінің саны көп болғандықтан
құпия келісім жасау мүмкіндігі жоқ.

Монополиялық бәсекеде өндірушілер өзара
тәуелсіз бірақ бәсекелесінің реакциясын
есепке ала жұмыс істейді.

Әр фирманың нарықтық ұқсастық үлесі аз
сипаттамасы Нарық үлгісі
Таза Монопольдік Олигополия Таза
бәсекеле бәсекелестік монополия
стік
Фирма саны Өте көп көп бірнеше бір

Өнім типі біртекті Әр түрлі Біртекті ерекше
немесе әр
түрлі

Баға бақылауы жоқ катаң емес Өзара Бағаны
байланысуға бақылайд
байланысты ы
сипаттамасы Нарық үлгісі

Таза Монопольдік Олигополия Таза
бәсекелестік бәсекелестік монополия

Салаға кіру Кедергі жоқ жеңіл Кедергілер бар шектеулі

Бағалық емес жоқ Жарнамаға Әртарапты Фирманың
бәсекелестік көңіл бөлу өнім беделін
жағдайында арттыру

мысалы Шаруа Киім, аяқ-киім Автокөлік, Қоғамдық
қожалықтары өндіру тұрмыстық көлік, темір
техника өндіру жол
Қысқа мерзім кезеңіндегі
монополиялық бәсекелес фирма

Монополиялық бәсеке кезінде фирма тауарының
өзіндік қасиетіне байланысты нарықтағы өз сегментінде
ғана монополист болып есептеледі :
Біріншіден, оның сұраныс қисығы теріс көлбеулі
болады: баға төмендеген сайын сату көлемі көбейеді.
Екіншіден, фирманың ұтымды өнім өндіру механизмі
басқа нарықтық құрылымдардағы сияқты МБ фирма
пайдасын мейлінше арттыру мақсатында шекті шығын
шекті түсімге тең болғанға сәйкес келетін өнім
мөлшерін шығарады:
МС = MR.
Фирманың сұраныс қисығы төмен бағытталған, бірақ
тік болып табылатын шекті табыстың қисығымен
жанаспайды (сурет 9.1). Фирманың белгілі бір
монополиялық билігі болғандықтан, ол фирма-
монополист сияқты тауарларға және қызметтерге баға мен
өндіріс көлемін орната бастайды.
Сурет 9.1 Қысқа мерзімде монополиялық бәсеке
фирмасының пайданы максимизациялауы

Фирма шекті табысы шекті шығындарға тең, бірақ
бағасы шекті шығындардан көп болатын өндіріс көлемін
таңдайды. Фирма Р1 Р2 С В пайдаларын табады.
Қысқа мерзімде сатушы тек қана пайда ғана алмай,
Сурет 9.2. Монополиялық бәсеке фирмасының сонымен бірге шығындарға да ұшырайды (сурет 9.2).
шығындары
Монополиялық бәсекедегі ұзақмерзімді тепе-теңдік

Ұзақмерзімде қысқамерзімді ауытқулар
Ұзақ мерзімде қалыпты пайда алу тенденциясы бар теңеледі және сұраныс қисығы орташа шығындар
немесе монополиялық бәсеке жағдайында әрекет қисығына жанама болған кезде тепе-теңдік
ететін фирмалардың зиянсыздығына алып келеді. орнатылады (сурет 9.3).
Егер қысқа мерзімде пайданы алатын болса,
экономикалық пайдалар салаға жаңа бәсекелестерді
тарта бастайды, өйткені нарыққа кіру оңай әрі
жеңіл болып табылады.
Көптеген фирмалар қысқа мерзімде шығындарға
ұшырайтын болса, ұзақмерзімде осы фирмалар
саладан жаппай шыға бастайды. Салада қалған
фирмалар олардың шығындары уақыт өткен сайын
қалыпты пайдаға айналғанын көре бастайды.

Сурет 9.3. Монополиялық бәсекенің ұзақмерзімді
тепе-теңдігі
Монополиялық бәсеке нарығындағы жарнама және сатуды ынталандыру

Монополиялық бәсеке жағдайында өндіруші жарнама
және сатуды ынталандырудың басқа да тәсілдері
көмегімен уақытша артықшылықтарға қол жеткізе
алады. Фирма өзінің нарықтық үлесін ұлғайтуға сенім
білдіреді және өзінің әртараптандырылған тауарларға
тұтынушылардың ниетін күшейтеді.

Жарнама артықшылықтарын келесідей аргументтер арқылы келтіруге болады:
1) Жарнама тұтынушыларға дұрыс тағдау жасауға көмектесетін ақпарат береді. Өзгеріп отырған экономикада тұтынушының
қызметтер өндірісін ұлғайтатын жаңа фирмалармен жақын түрде танысудың үлкен қажеттілігі бар.
2) Жарнама байланыстың ұлттық жүйесін қолдайды.
3) Жарнама өнімнің өзгеруін ынталандырады. Яғни, жарнама саласында бәсекеге қабілетті болу үшін фирма көрсететін
қызметтер сапасын жақсартуы міндетті.
4) Ойдағыдай жүргізілген жарнамаға байланысты фирма өзінің өндірісін ұлғайта алады және сол арқылы үлкен әсер алуы
мүмкін (сурет 9.4). Графикте көрсетілгендей, жарнама әсерінен фирманың сұраныс қисығының оңға жылжуы арқылы өндіріс
Q1- ден Q2-ге дейін өседі. Жарнамаға кететін шығындар фирманың орташа шығындар қисығының жоғары қарай жылжуына
алып келсе де, бір данаға кеткен шығындар азая бастайды. Масштаб әсерімен шартталған үлкен өндірістік тиімділік жарнама
үшін бір өнім данасына кеткен шығындарды орынға келтіреді. Сондықтан тұтынушылар жарнаманың бар болуы жағдайында
қызметтерді төмен бағамен сатып алады.
5) Жарнама бәсекелестікті қолдайды. Қызметтердің кең ауқымды түрлері туралы ақпаратты бере отырып, жарнама
монополиялық билікті бәсеңдетеді.
6) Жарнама тұтынушылық шығындардың жоғары деңгейін ынталандырады. Жарнама мен сатуды ынталандыру бойынша
шаралар көмегімен тұтынушыларды белгілі бір тауарды сатып алуға сендіруге, олардың қызметтерге деген берілгендігін
Олигополия нарығы
Олигополия нарығына тән белгілер
Олигополия(oligopoly)-нарық құрылымының түрі.
Мұнда сату көлемінің қомақты бөлігін бірнеше ірі
фирмалар жасайды және олардың әрқайсысы
нарықтық бағаға әсер ете алады.
Өндірістің техникалық күрделі салаларының бәріне жақыны:
металлургия,химия,автомобиль құрылысы,электроника,кеме
мен ұшақ құрылысы және т.б. нарық құрылымының осы түріне
жатады.
Олигополия нарығы онда сатудағы маңызды нарықтық үлестері бар
бірнеше бәсекелес өндірушілер жұмыс істейді, сондықтан жекелеген
фирманың баға өзгерісі және шығару көлемі қарсыластың пайдасына
әсер етуі мүмкін. Осыған байланысты олигополиялық фирмалардың
өндірістік шешімдері тек тұтынушылар әрекеттерінен ғана емес,
сонымен қатар бәсекелестер әрекетінен де және олардың стратегиялық
тәртібінен де байланысты болады. Олигополиялық нарықтың басты
айырмашылығы: баға соншалықты жиі өзгермейді, ал егер өзгерсе,
онда айтарлықтай шамада өзгереді.
Олигополияның ерекшеліктері:
1. Нарықта басым фирмалар болады,олардың саны
көп емес.
2.Олигополиялық фирмалардың нарықтық үлестері
көп болады,сондықтан бағаға монополиялық билік
жүргізе алады.
3.Осындай әрбір фирманың сұраныс қисығы төмен
қарай бағытталған болады.
4.Олигополиялық нарықтың басты сипаты-
фирмалар бір-бірімен тығыз байланысты және
өзара тәуелді.
5.Салаға жаңа фирмалардың кіруіне айтарлықтай
кедергілер қойылады.
Курно моделі
Екі олигополистің іс әрекетін зерттейтін модельді алғаш
рет 1838 жылы француз экономисі Огюстен Курно
ұсынды. Екі фирма іс-әрекет жүргізетін олигополия-
дуополия деп,ал модель-Курно дуополиясы деп аталады.

Екі фирма (А және Б) бірдей тауар шығарады және бұл тауардың сұраныс қисығын біледі. Әрбір
фирма қанша өнім шығару керек екенін шешуі қажет, және екі фирма да бір - біріне тәуелсіз шешім
қабылдайды. Шешім қабылдау кезінде екі фирманың әрқайсысы оның бәсекелесі өндіріс көлемі мен
соңғы баға екі фирманың жиынтық өндіріс көлеміне байланысты болатынын ескере отырып,
қабылдайды. Модельдің талабы болып шығару көлемі туралы шешім қабылдау негізінде бәсекелес
өндірісінің тұрақты көлемі туралы болжам табылады.
Бағалық қақтығыс
Бағалық қақтығыс(price war)-олигополиялық
нарықтан өз бәсекелесін ығыстыру мақсатында бағаны
тізбектеп төмендету циклі.Бағалық қақтығыс
нәтижесінде өнім көлемі баға деңгейіне жетеді,фирмалар
жетілген бәсеке жағдайындағы тәрізді
болып,экономикалық пайда ала алмайды.
“Тұтқындар дилеммасы” моделі
Бұл модель фирмалардың іс-әрекетін ойындар
теориясы(theory of games) тұрғысынан қарастырады,яғни
қатысушылардың ықтималдық жағдайлардағы іс-әрекетін
математикалық тәсілдермен зерттейді.
А және В фирмалары үшін оқиғалардың ықтимал
нұсқалары нәтижелер матрицасында(payoff matrix)
келтірілген:

А фирмасының бағалық В фирмасының жауап ретіндегі реакциясы
стратегиясы Бағаны төмендету Бағаны өзгертусіз қалдыру
Бағаны төменедету П- П-азаяды
азаяды П-азаяды
П-азаяды
Бағаны өзгеріссіз қалдыру П- П-өзгермейді
көбейеді П-өзгермейді
П-азаяды
“Сұраныстың сынық қисығы” моделі
Олигополиялық іс-әрекеттердің түрлері
А.Картельдік келісім
Жасырын бітім(ымыра)-картельдер қалыптасуына жетелейтін
олигополиялық фирмалардың іс-әрекеті.
Картель(cartel)-біртұтас монополия болу үшін өнім шығару
көлемі мен тауардың бағасы жайындағы шешімдер бойынша бір
ымыраға келуші фирмалар тобы.
Бірыңғай баға белгілеу-картельдің барлық мүшелерінің
түсімдерін жоғарылатады,бірақ бағаның жоғарылауы міндетті
түрде сату көлемінің төмендеуімен қатар жүреді.
С.Бағаны тежеу тәжірибесі.
Бұл нарыққа басқа фирмалардың кіруіне кедергі түрінде
ең төменгі деңгейдегі баға белгілеу тәжірибесі.
D.“Шығындар плюс” принципі бойынша бағаны
қалыптастыру.
Олигополист алғашқыда өнімнің белгілі бір жоспарлы
деңгейіне сәйкес келетін орташа айнымалы
шығындарын(AVC) бағалайды,ал содан кейін оған
анықталған пайда пайызының мөлшерінде “үстеме”
қосады: P=AVC + “үстеме”. “Үстеме” AVC-ті жауып ,
қалыпты пайданы қамтамасыз етеді.
КӨҢІЛ ҚОЙЫП
ТЫҢДАҒАНДАРЫҢЫЗҒА
РАХМЕТ!

Ұқсас жұмыстар

Монополиялық қызмет түсінігі, түрлері

Монополияға қарсы орган монополияға қарсы

Бәсеке түрлері

Бәсекенің моделі

Экономикалық шоғырланудағы мемлекеттік бақылау

Бәсеке туралы

Бәсекелестік құқықтың негіздері

Нарық үшін күрес

Монополия түрлері, монополия бәсеке

Саяси ғылымның теориялық аспектілері

Пәндер