Қозғаушы сұрыпталу

Презентация қосу

Әл-Фараби атындағы
Қазақ Ұлттық
Университеті
Биология және
биотехнология факльтеті

СӨЖ
Тақырыбы: Табиғи сұрыпталудың
шығармашылық рөлі.

Орындаған: Пәржан Гауһар
Тобы: ББП 18-04
Қабылдаған: Калимагамбетов А
Жоспар
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
1. Эволюция теориясының негізгі принциптері;
2. Табиғи сұрыпталу түрлері;
3. Табиғи сұрыпталудың шығармашылық рөлі;
4. Табиғи сұрыпталу нәтижесі;
ІІІ. Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
Чарлз Дарвин өзінің 1831-1836 жылдардағы «Бигль» кемесі- мен жер
шарын айналып шыққан сапары барысында түрлерді өзгермейді деп
санауға болмайтындығы туралы көптеген мәліметтер жинап қайтты.
Англияға қайтып келгеннен соң ол көгершіндерді және өзге де үй
жануарларын өсіру практикасын зерттеуге кірісті, бұл оны табиғи
сұрыпталу идеясына алып келді. 1778 жылы дін қызметшісі Т.
Мальтус «Жер халқы туралы трактат» атты еңбегін жариялады және
онда халық санының еш тежеусіз өсуі неге әкеліп соғатынын
көрсетті. Ч. Дарвин Мальтустың ойларын табиғатқа қатысты
қолданып репродукциялық потенциалы өте жоғары болуына
қарамастан популяция саны біршама тұрақты деңгейде
сақталатындығына назар аударды. Ғалым, популяция ішіндегі қатаң Чарлз Дарвин
бәсекелестік жағдайында тірі қалу үшін қолайлы кез келген өзгеріс
дара организмдердің нақты сыртқы орта жағдайында көбеюі және
өзінен соң ұрпақ қалдыру қабілетін арттырады деген ұйғарымға
келді. Бұл эволюция теориясының алғашқы негізі болды.
Негізгі бөлім
Ч. Дарвин сұрыптауға ерекше көңіл бөліп, оның түрлері мен себептерін толық
зерттеді. Жануарлар мен өсімдіктердің іріктемелерін шығаруда, олардың ерекше бір
қасиеті мен өзгеріс белгілеріне қарайды. Өсмдіктер мен жануарларды қажет
белгілеріне қарай сұрыптап, іріктеп алуды Ч. Дарвин қолдан сұрыптау деп атады.
Табиғатта да, ауыл шаруашылық практикасында организмдердің жаңа формалары
(жануарлардың, өсімдіктердің іріктемелері) қалай шығарылатының зерттеді. Содан
соң табиғатта қандай себепшарттардың әсерінен жаңа түрлердің пайда болатының
талдады. Адамның қолдан сұрыптауы мен табиғатта болатын табиғи сұрыпталудың
арасында үлкен айырмашылық бар енендігін дәлелдеді. Нәтижесінде, Ч. Дарвин
қолдан сұрыптау және табиғи сұрыпталу ілімінің негізін салды. Қолдан
сұрыптаудың нәтижесінде адам тек өз қажетіне жарайтын пайдалы тұқымдар мен
іріктемелерді шығарады. Ч. Дарвин түрлердің ішіндегі даралар морфологиясы,
мінез-құлқы жағынан ерекшеленетін өзгергіштіктері болатының байқаған.
• Тірі табиғат үшін эволюциялық даму - ажыратылмайтын және ерекше қасиет. Биологияда
бұл тұжырымдама әр текті мамандандырылған биологиялық білімнің синтезі жүргізілетін
платформа функциясына ие болды. Нәтижесінде айтарлықтай дербес білім саласы -
эволюциялык биология қалыптасты.
• Эволюциялық биология ғылымы тірі организмдердің өзгеруі мен даму зандылықтары,
дамуға қозғаушы күштері мен себептері туралы ғылым.
Эволюция теориясы бойынша барлық
тірі организмдердің әр түрлілігі бір-
бірімен байланысқан үш фактордың
әсерінен туады:

тұқым табиғи
өзгергіштік
куалаушылық сұрыпталу.

Бұлар эволюция теориясының негізгі принциптері.
Табиғи сұрыпталу
Табиғи сұрыптау - тіршілік үшін күресте күштілердің
жеңуін қамтитын эволюцияның жүзеге асырылуы
үрдісі. Эволюция теориясы 1858 жылы Чарльз
Дарвин және Альфред Рассел Уоллеспен ұсынылды.

Табиғи сұрыпталуды кейде Қозғаушы сұрыпталу деп
атайды. Себебі бұл - бағыттауышы сұрыпталу, тек ғана
бір бағыттағы өзгергіштікке бейім табиғи сұрыпталудың
бір түрі. Қозғаушы сұрыпталу арқылы популяцияның
генофоды
толығымен келешек ұрпақтарының дивергенциясыз
өзгереді; түрдің осындай эволюциясын Дж. Симпсон,
(1944) филетикалық эволюция деп атады. Қозғаушы
сұрыпталу нәтижесінде популяцияның генофондында
фенотиптің бір бағытына өзгергіштік
болатын мутациялар жинақталады және таралады
Табиғи сұрыпталудын, алғы
шарттары
Ч. Дарвин табиғи сұрыпталу принципін
сипаттауда оның негізгі екі алғы шартын атап
керсеткен. Олар:

біріншіден, барлық тірі
екіншіден, көбею
ағзаларға тән қасиет —
қарқындылығының жоғары
даралардың тұқым қуалайтын
болуы.
гетерогендігі,
Барлық прпуляцияларда даралар бір-бірімен тұқым қуалау
ерекшеліктерімен ажыратылатыны белгілі. Ол ерекшеліктер
мутациялық өзгерістердің пайда болуымен және генотипте
гендердің «жаңа үйлесімдер түзілуімен түсіндіріледі. Осы
себептерге байланысты, прруляция дараларында тұқым
қуалайтын гетерогендік қасиет қалыптасады. Бұл қасиет табиғи
сұрыпталудың ең алғашқы аса маңызды алғы шарттары бслып
табылады.

Табиғи сұрыпталудың келесі алғы шарты ағзалардың көбею
қарқындылығының өте жоғары болуы, соған байланысты түр ішіндегі
даралар санының шамадан тыс артуы. Жоғарыда айтылғандай кез
келген ағза жұбы өте көп ұрпақ қалдыруға қабілетті келеді. Мысалы,
бір аналық майшабақ жыл сайын 40 мыңға жуық уылдырық шашса,
бекіре балығы — 2 млн, жасыл бақа — 10 мыңға жуық уылдырық
шашады. Торғайдың бір жұбы-ның үрпағы 10 жылдың ішінде 2000
млрд-қа жетіп, балдырлардың кейбір түрлері 24,5 тәулік ішінде жер
бетін 16 км қалыңдықпен жабатын ұрпақ бере алады. Бірақ, табиғатта
дәл осылай кебею байқалмайды. Демек, ағзалардың шамадан тыс
көбейіп кетуін реттеп отыратын белгілі бір табиғи күш бар деген сөз.
Дарвин ол күшті тіршілік ушін күрес деп атады.
Қалыпты сұрыпталу
• Сұрыптау жолымен мутация залалсыздандырылады,
олардың қарама-қарсы бағытталған әрекеті бейтараптанады.
• Генотип және тұрақты фенотип барысында жеке даму
процесі жетілдіріледі.
• Залалсыздандырылған мутация резерві пайда болады. Осы
сұрыпталудың нәтижесінде орташа нормадағы реакциясы
бар ағзалар аз өзгерісті жағдай тіршілігінде доминатты
болады, жәндіктермен тозаңданатын өсімдіктер гүлінің
формуласы мен пішіні сақталады( гүлдер жәндік
тоңандандырушының мөлшері мен пішініне, оның алдыңғы
ауыз сору құрылысына сәйкес келу керек)
Табиғи сұрыпталу

Дизруптивті (қоршаған
Тұрақтандырушы Қозғаушы (қоршаған
орта жағдайларының
(тұрақты орта жағдайлары) ортаның өзгеруі)
өзгеруі)

Белгілердің экстремалды Белгілердің барлық
Белгінің орташа көрінісі
ауытқуларының бірі бар ауытқулары бар
бар организмдер тірі
организмдер тірі қалады организмдер тірі қалады
қалады және көбейеді.
және көбейеді. және көбейеді.

Мысалдар: гүлдерді Мысалдар: қайың көбелегінің
Мысалдар: полиморфизм,
тозаңдандыратын жәндіктердің өнеркәсіптік меланизмі,
мұхит аралдарының қанатсыз
құрылымының сәйкестігі, "тірі зиянкестердің пестицидтерге
және ұзын қанатты құстары
қазбалар". төзімділігі.
Тұрақтандырушы сұрыпталу
Тұрақтандырушы сұрыптау – іс-әрекеті орташа көрінетін белгілері бар дарақтардың пайдасына қарай
орташа қалыптан қатты ауытқыған дарақтарға қарсы бағытталған табиғи сұрыпталудың бір түрі.
Тұрақтандырушы сұрыптау түсінігін ғылымға енгізіп, талдаған И.И.Шмальгаузен болды.
Тұрақтандырушы сұрыпталу бұрын қалыптасқан орташа белгіні немесе қасиетті ұстап тұруға бағытталған.
Мұндай белгілер мен қасиеттерге жануарлар денесінің немесе оның жекелеген бөліктерінің көлемі,
өсімдіктердің көлемі мен гүлінің формасы омыртқалылардың қанындағы гормондардың немесе
глюкозаның концентрациясын және т.б. жатқызуға болады. Тұрақтандырупы сұрыпталу белгі көрінуінің
орташа нормадан күрт ауытқуын болдырмай, түрдің бейімделушілігін сақтайды.

Шмальгаузен Иван
Иванович
Қозғаушы сұрыпталу
Табиғи сұрыпталудың қозғаушы формасы белгінің немесе қасиетінің орташа мәнінің жылжуын
қамтамасыз етеді, осылайша жаңа жағдайға сәйкестілігін жоғалтқан ескі орта нормасының
орнына жаңа орташа норманың пайда болуына алып келеді.
Белгінің өзгеруі оның күшеюіне, жақсы көрінуіне, сондай-ақ әлсіреуіне, тіпті толық жоғалуына
қарай да жүреді. Қозғаушы сұрыптау әсерінің нәтижесі болып табылатын белгінің жоғалуына
мысалдар ретінде жер астында тіршілік ететін көртышқанның немесе үңгірде тіршілік ететін
жануарлар көздерінің редукциясын, құстар мен насекомдардың кейбір түрлерінде қанаттардың
жойылуын, паразит-өсімдіктердің тамырлары мен жапырақтарының редукциясын, таспа
құрттарда асқорыту жүйесінің редукциясын және көптеген т.б. құбылыстарды келтіруге болады.
Қозғаушы сұрыпталу
Алғашқы аллель толық жаңа аллельге (генотипке, фенотипке) ауысады.

Қозғаушы сұрыпталу популяцияның генетикалық және фенотиптік құрылымының
өзгеруіне апарады.

Қозғаушы сұрыпталу барысында популяцияның орташа бейімделушілігі жоғарлайды.

Қозғаушы сұрыпталудың механизмы - қоршаған ортаның өзгеруіне сәйкес белгінің
алғашқы (қалыпты) вариантынан ауытқулардың жинақталуы және күшеюі.

Қозғаушы сұрыпталу популяцияда полиморфизмнің (аллельдер, генотиптер, фенотиптер)
пайда болуын қамтамасыз етеді.
Дизруптивті сұрыпталу
Дизруптивті (ажыратушы) сұрыпталу – өзгергіштіктің екі немесе бірнеше
шеткі нұсқаларына (бағыттарына) қолайлы, бірақ белгінің аралық, орташа
күйлеріне қолайсыз жағдайлар болатын табиғи сұрыпталудың бір түрі.
Нәтижесінде бір ғана бастапқы формадан бірнеше жаңа түрлер пайда болуы
мүмкін. Онысипаттаған Майер. Дизруптивті сұрыптау популяцияның
полиморфизмін тудыруға және оны ұстап тұруға қабілетті. Ал кейбір
жағдайларда түр түзілудің себебі ретінде қызмет атқаруы мүмкін.
Оң және теріс сұрыпталу
Оң сұрыптау – табиғи сұрыптаудың бір
түрі. Оның әсері – теріс сұрыптауға қарама-
қарсы. Оң сұрыптау популяциядағы
пайдалы белгілері бар, тұтастай алғанда
белгілі бір түрдің дамуына әсер ететін
дарақтардың санын көбейтеді.

Теріс сұрыптау – табиғи сұрыптаудың
бір түрі. Популяциядағы қазіргі орта
жағдайында өмір сүру қабілетін кенет
төмендететін белгілерді тасымалдаушы
дарақтардың басым бөлігін жарамсыз деп
табады. Теріс сұрыптаудың көмегімен аса
зиянды аллельдер популяциядан
жойылады.
Жыныстық сұрыпталу
Жыныстық сұрыпталу - Түрдің көбеюі,
ұрпақтарының ары қарай өсіп-өніп тіршілігін
қамтамасыз ететін, тіршілік үшін күресте реңдерінің
әдемілігімен , әрекеттерінің белсенділігімен,
тіршілікке икемділігімен күштілерді жеңеді.
Жыныстық сұрыпталудың ағзаға зиянды жері де
бар. Мысалы, жұмақ құсы мен қырғауыл
аталықтарының әдемі ұзын қауырсындары ұшуына
кедергі жасайды, әрі оларды жаулары тез байқайды.
Бұғы аталығының үлкен мүйізі қатты жүгіруіне
кедергі келтіреді Жыныстық сұрыпталудың
нәтижесінде жетілген мүйіздері, ит тістері, иісті
бөздері, жарық шығаратын мүшелері жыныстық
айырмашылықтарын көрсетеді
Жыныстық
сұрыпталудың нәтижесі

жыныстық диморфизм екіншілік жыныстық
белгілер
Жасанды сұрыптау мен табиғи сұрыптаудың
айырмашылығы
Қолдан сұрыптау Белгісі Табиғи Табиғи сұрыпталу
Адам 1. Кім жүргізеді? Табиғат
Қоршаған орта жағдайларына жақсы
Адамға қажетті белгісі бар дарақтар 2. Нәтижесінде қайсысы тірі қалады?
бейімделетін дарақтар
Төмен 3. Тіршілікке бейімділік дәрежесі Жоғары
Бірнеше жылдан бірнеше ондаған жылдарға
4. Үдеріс жылдамдығы Жүздеген немесе мыңдаған жылдар
дейін

Жағымсыз белгілері бар бірде-бір дарақ 5. Әр түрлі жылдамдықта болу Көбеюге ұзак уақыт жағымсыз белгілері бар
көбеюге рұқсат етілмейді себептері дарақтар (оңай кездейсоқтық) қатыса алады

Әсімдіктер іріктемесі және жануарлар Жануарлар мен өсімдіктердің жаңа түршелері
6. Қандай жаңа формалар түзіледі?
қолтұқымы және түрлері

Жоғары. Тіпті жақын
Төмен. Бір түрдің әр алуан іріктемелерімен
және қолтұқымдарымен арасында жұптасу 7. Жаңа формалардың генетикалык
туысты түрлер арасында жұптаса (шағылыса)
(шағылысу) болады жөне тіршілікке бейім, дербес жекеленушілігі
алмайды немесе жұптасса (шағылысса) ұрпағы
өсімтал бұдан алынады
тұкым бермейді

Тұқым қуалайтын өзгергіштігі бар дарактар 8. Сұрыптауға арналған материал Тұқым қуалайтын өзгергіштіті бар дарактар

9. Сұрыпталу типтері (сақталатын
Бір тип Үш тип
белгісінің керсеткішіне тәуелді)
Табиғи сұрыпталудың шығармашылық
рөлі
1) түрішілік күресті күшейту

2) организмдердің жаңа тіршілік ету ортасын игеруі

3) жаңа мутациялардың пайда болуы

4) жаңа түрлердің пайда болуы
Бейімдеушілік - табиғи сұрыпталу әрекетінің
нәтижесі
• Бейімделушіліктің пайда болуы. Эволюция барысында пайда болған жаңа
белгілер қалыптаса отырып, бейімделушілікке әкеледі.
• Бұл түрлердің морфологиялық ерекшеліктеріне тең келсе, ол біртіндеп жаңа
түрлер мен популяциялардың түзілуіне әрі қарай биогеоценоздың өзгеруіне
бастама болады. Сыртқы орта жағдайына орай бейімделушілік белгілерінің
пайда болуы - эволюцияның негізгі нәтижесі. Сондықтан эволюцияны
бейімделушіліктің пайда болу әрекеті ретінде қарастыруға болады -
адаптациогенез.
• Бейімделушілік деп- белгілі орта жағдайларында тіршілік етіп,
тұқымқуалаушылық белгілері арқылы ұрпаққа берілуін қамтамасыз ететін
нақты морфологиялык қасиеттердің дамуы мен пайда болуын айтамыз.
• Беймделушілікті қалыптасуы тұқым қуалайтын өзгергіштік пен сұрыптауға
тікелей байланысты. Өйткені тұқым қуалайтын өзгергіштік бейімделушілікке
элементарлы эволюциялық материал болса, сұрыпталу –эволюциялық әрекет.
Кез келген популяциядағы белгілі бір фенотиптік өзгерісті бейімделушілік деп
қарауға болмайды. Популяция дараларында өзгеріс сол ортаға сәйкес арнайы
белгі қалыптасқанда ғана бейімделушілік деп қарауға болады.
Қорытынды
Табиғи сұрыптаудың шығармашылық рөлі популяциялардың өзгеруінен
көрінеді, жаңа түрлердің пайда болуына әкеледі.
Бір материал (тұқым қуалайтын өзгерістер), таңдау бағытына байланысты әр
түрлі нәтижелерге әкелуі мүмкін. Шексіз (миллиондаған және миллиардтаған
жылдар) әрекет ете отырып, табиғи сұрыпталу басқа эволюциялық
факторлармен, гендердің дрейфімен және оқшаулануымен бірге планетамыздың
әртүрлі бөліктеріндегі тіршілікке бейімделген жабайы табиғатта алуан түрлі
түрлер жасады.
Басқа да қарапайым эволюциялық факторлар сияқты табиғи сұрыпталу
популяциялардың генофондтарындағы аллельдер арақатынасының өзгеруін
тудырады. Табиғи сұрыпталу эволюцияда шығармашылық рөл атқарады.
Репродукциядан бейімделгіштік мәні төмен генотиптерді қоспағанда, әртүрлі
құндылықтардың қолайлы гендік комбинацияларын сақтай отырып, ол
кездейсоқ факторлардың әсерінен қалыптасқан генотиптік өзгергіштік көрінісін
биологиялық мақсатқа сай бағытта өзгертеді.
Пайдаланған әдебиеттер
• С. Д. Фазылов, 3. М. Молдахметов, А. М. Ғазалиев «Қазіргі
заманғы жаратылыстану концепциялары» Оқулық Алматы, 2003
• Воронцов Н.Н. ,Сухорукова Л.Н. Эволюция органического мира.
Москва. «Просвещение». 1991 год.
• Учебные курсы. Основы теории эволюции. [Электронный
ресурс] Режим доступа - /kurs/7/306
• Формы естественного отбора. [Электронный ресурс].
• Власова З.А. Биология. Справочник студента – Москва, 1997
• Камлюк Л.В. Биология в вопросах и ответах – Минск, 1994
• https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B0%D0%B1%D0%B
8%D2%93%D0%B8_%
D1%81%D2%B1%D1%80%D1%8B%D0%BF%D1%82%D0%B0
%D1%83
• https://bio-ege.sdamgia.ru/problem?id=12680
Назарларыңызға
рахмет!!!

Ұқсас жұмыстар

Жыныстық сұрыпталу

Табиғи сұрыпталу

Табиғи сұрыпталу түрлері

Тіршілік эволюциясы

Эволюциялық ілім - тірі организмдердің эволюциялық дамуының себептерімен қозғаушы күштері, олардың механизмдері және жалпы заңдылықтары туралы ілім

Тіршіліктің тарихи дамуы туралы ілім тарауы бойынша қорытындылау

Эволюциялық ілім

ЖАНУАРЛАРДЫҢ ЖҮРІС-ТҰРЫС ЭВОЛЮЦИЯСЫ ҒЫЛЫМНЫҢ ДАМУЫНА Ч. ДАРВИННІҢ ҚОСҚАН ҮЛЕСІ

Орталық Американың орталығы

Селекцияның генетикалық негіздері

Пәндер