Көне түркі жазба ескерткіштері

Презентация қосу

12) ТАРИХИ ЖАДЫНЫҢ
САҚТАЛУЫ - ТҰЛҒАНЫҢ САНА-
СЕЗІМІНІҢ НЕГІЗІ МЕН
ҚАЗАҚСТАНДЫҚ БІРІГЕЙЛІКТІҢ
ДАМУЫ РЕТІНДЕ.

Орындаған: Тойчибаева Дилфуза
Қабылдаған: Амандоссова Мадина
12.1 1997 жыл - Ұлттық бірлік және жаппай саяси жазалау құрбандарын еске
алу жылы. 1998 жыл - Ұлттық тарих жылы. Ресей империясының Қазақстанды
жаулап алу тарихын зерттеудегі жаңа тәсілдер .
• 1937-1938 жылдары елімізде 100 мыңнан астам адам қуғын-сүргінге ұшырады, ал
бұл тізімге енген адамдардың төрттен бір бөлігі ату жазасына кесілді. Олардың
арасында қазақ зиялылары: ғалымдар, мәдениет және саясат саласының
қайраткерлері болды. Мәселен, Тұрар Рысқұлов, Сәкен Сейфуллин, Мағжан
Жұмабаев, Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Мұхамеджан Тынышпаев,
Ілияс Жансүгіров, Абдулла Розыбакиев, Санжар Асфендияров және тағы баскалар.
• 1921жылдан бастап 1954 жылдар аралығында КСРО-да шамамен 3 млн 700 мың
күнәсіз азаматтар қуғын-сүргінге ұшырады, оның 600 мыңға жуығына өлім жазасы
берілді. Ал қалғандары ұзақ мерзімге бас бостандығынан айырылды.
• Қазақстанға800 мың неміс, 102 мың поляк, 19 мың корейлік отбасы, 507 мың
Солтүстік Кавказ елдерінің өкілдері жер аударылды. Елімізге өз еріктерінен тыс
крым татарлары, түріктер, гректер, қалмақтар мен өзге де ұлт өкілдері келді.
Жалпы, осы жылдар аралығында барлығы 1 млн. 500 мың адам жер аударылды.
• Халықтықішкі істер комиссариатының (ХІІК) ерекше жарлығымен қуғын-сүргінге
ұшыраған адамдардың отбасы мүшелері де жауапқа тартылды. Ешқандай айыбы
жоқ әйелдері мен кейде апалары, тіпті аналары да жазаланды.
Лагерлер
Карлаг жаппай саяси қуғын-сүргін
кезінде құрылды. Жалпы, Қазақстан
аумағында сол кезде кеңестік
тоталитарлық жүйе адам тағдырын
ойыншыққа айналдырған өзгеде
лагерьлер көптеп болды. Алайда Карлаг
өзінің ауқымы мен маңыздылығы
жағынан ең ірісі еді.
Карлагта әлемге әйгілі ғалымдар,
дәрігерлер, әскери басшылар, мәдениет
қайраткерлері, саясаткерлер, діни атағы
бар азаматтер болды. Атап айтар болсақ,
А. Чижевский, профессор, ботаник Л.
Пельцих, селекционер Б. Фортунатов, P.
Цион, А. Диомидов, А. Ланина, Л.
Василец, В. Пустовойт (болашақ
академик, Екі рет социалистік еңбек ері
атанған), А. Симорин, Д. Новогрудский,
жазушы М. Зуев-Ордынец, А. Корнилов
және тағы басқалар болды.
АЛЖИР – ең ірі лагерь, онда отанына опасыздық
жасағандардың отбасы мүшелері қамалған. Талайлардың
тағдырын тәлкек еткен мекеме ХІІҢК бұйрығымен 1937
жылы 15 тамызда Ақмола қаласынан оңтістік-батысқа
қарай Төңкеріс (Малиновка) елдімекенінде құрылды.
«АЛЖИР» лагері 30 га жерді алып жатты. Тарихшылардың
айтуы бойынша оның Қарағанды және Ақмола
облыстарында бірнеше бөлімшелері болган
• АЛЖИР-ге әйелдерді әлемнің түкпір-түкпірінен әкеліп
жатты – Мәскеу, Ленинград, Украина, Грузия, Армения,
ОРта Азия. АЛЖИР музейінің мәліметтеріне сәйкес,
абақтыда әйелдер үшін орындар жетіспеді. Қақаған
суықта, үскірік аяз бен жауын шашынға қарамастан олар
өздеріне өздері барақтар салды. Лагерьге түскен адам
нәсілінен, атынан, азаматтық мамандығынан айырылып
жатты. Олардың барлығына ортақ «Отанға опасыз
жасағандар» деген атау болды. Қатал саясат, жаппай ату
жазасына кесу, ашашылық пен жер аудару ел арасында
үлкен құрбандыққа әкеліп жатты.
• Қазақстанда орналасқан барлық лагерьлерде өлім
көрсеткіші өте жоғары болды. Сонымен, 1940 жылдан
бастап 1950 жылға дейін Карлагта 10 000 тұтқын көз
жұмды. Тіпті, 1943 жылы өлім көрсеткіші өте жоғары
болды, бұл жылы әр ай сайын өте ауыр жағдайларда
жүздеген адам жан тапсырды.
Ресейдің Қазақстанды жаулап алуының аяқталуы

• XIX
ғасырдың ортасына карай қазақ жерлері үшін Қоқан, Хиуа және Ресей арасындағы талас
күшейе түсті. Ресей үкіметімен болған 1840 жылғы келіссөзде Хиуа ханы өз билігінің Жем, Ырғыз
және Торғай бойына дейін жететіндігін айтты. Сырдарияның төменгі жағасына орыс және қоқан
қолдарын жібермеу мақсатында хан мұнда бекіністер салдырады. Бірақ Хиуа ханының бұл
әрекеттеріне қарамастан, оларды Қоқан қолдары, кейін жақсы қаруланған Ресей әскерлері
ығыстыра бастайды.
• Жыл өткен сайын тереңдей түскен орыс билігіне қарсылық туғызу мақсатында Хиуа хандығы
қазақтарды өзара бірлікке шақырады. Тура осындай әдіс-айлаға өзіне қарайтын аймақта Қоқан
хандығы да көшеді. Өйткені Хиуа мен Қоқанның алым-салық жинаушыларының өктемдігі мен
қатыгездігін көріп қалған халық олардан қарулы қарсылық арқылы болса да құтылуға әзір болды.
• Осымезгілде Түркістанның ішкі саяси өміріне Ресей белсенді түрде араласа бастайды. Оның
мынадай себептері бартын. Біріншіден, XIX ғасырдың орта тұсынан бастап қарқынды даму
жолына түскен Ресей өнеркәсібіне түркістандық рынок аса қажет. Қазақ тұтынушылары орыс
көпестерінен ұн, түрлі мануфактура өнімдерін, металдан жасалған бұйымдарды көп мөлшерде
ала бастайды.
• Бұхара мен Хиуаға Ресей көпестері мата, иленген тері, металдан жасалуан бұйымдарды, қант
және басқа тауарларды жеткізіп, Ресейге Түркістан өңірінен мақта, жібек, күріш, жеміс-жидек,
арзан бағаға мындаған қой, ірі қара малды айдап кетіп жатты. Басқаша айтқанда, Түркістанмен
тұрақты сауда қатынасын орнату Ресейге өте тиімді еді. Ресей көпестері Түркістан арқылы
Үндістанға, Шығыс Түркістанға шығуды армандады. Бұл уақытқа дейін Орталық Азияға көз
тіккен Англияның емеуріні Ресейді Қазақстан жерін өзіне қосып алу әрекетін біржола аяқтауға
итермеледі.
• Ресейүкіметінің бұл әскер күшімен іске асырылған әрекеті екі бағытта жүрді. Бірі
батыстан, яғни Орынбор және Сырдарияның төменгі ағысы арқылы, ал екіншісі
шығыстан, яғни Омбы — Семей — Жетісу арқылы. Орынбор генерал-губернаторлары
орыс билігінің Түркістан өлкесіне тереңдеп енуіне кедергі жасаушы Хиуа хандығы деп
тауып, 1839 жылы бес мың қолдан тұрған Хиуа жорығын ұйымдастырды.
• Бұлжорық ешқандай нәтижесіз аяқталды. 1847 жылы генерал-губернатор В.А.Обручев
бұл өңірдегі аса ықпалды тұлға Жанқожа батырмен катынас орнатып, Райым (кейінірек
Арал аталған) бекінісін салуға қол жеткізді. Орыс билігімен одаққа бару Жанқожа
батырға бұл өңірдегі Хиуа және Қоқан тегікісінен құтылу үшін керек болған еді.
• 1850жылы Жанқожа Райым бекінісіндегі орыс қолының көмегімен Сыр бойы
қазақтарына шабуыл жасаған қоқандықтарды ойсырата жеңіп, олардың Қошқорған
бекінісін алады
• 1853жылы губернатор Перовский бастаған 2170 адамнан тұрған орыс әскері Сырдың
бойындағы Қоқан хандығының басты бекінісі Ақмешітті өзіне қаратып, оның атын
өзгертіп, "форт Перовский" деп қойды. Осылайша Түркістан өлкесіне жол ашуға тиіс
болған Сырдария бекінісі өмірге келеді.
• Осыменбір мезгілде Қапалда орыс приставтығы мен Жетісу облысының кеңсесі
ашылды. Оған жергілікті халықпен байланыс орнату, еппен оның сеніміне кіріп, сол
аркылы Қоқан және қытай ықпалынан шығарып, орыс билігіне тарту міндеті жүктелді.
• 1846жылы Кенесары хан қолын Жетісудан ығыстыруды көздеген орыс әскерінің
экспедициясы Қапал бекінісінің негізін қалайды. Бұл іс жүзінде орыстардың Жетісуда
жасаған алғашқы қадамы болатын. Англияның Шығыс Түркістандағы ықпалының арта
түскендігінен қорыққан патша үкіметі тездетіп Жетісуда бекіністерін салуды, Ұлы жүз
қазақтарын өз кұрамына қосып алуды, сондай-ақ Қытай үкіметімен Жетісу арқылы
жүретін сауда қатынасы жөнінде тез арада келісімшарт жасасуды көздеді.
• Бір-екі
жылдың ішінде мұнда Сібір қазақ-әскерінің 132 отбасы және 200 орыс шаруалары келіп
орналасты. Содан кейін-ақ Алматыға Сібір қазақ-әскерінің оныншы полкын енгізу жөніндегі патша
Жарлығы жарық көреді. Көп ұзамай Жетісу әскери губернаторы Колпаковский Семейден егінші
татарларды және Воронежден (Ресей) орыс шаруаларын шақыртады. Осылайша Ресейдің Орталық
Азияға енуіне жол ашуға тиіс болған Верный бекінісі біртіндеп осы өңірдегі әкімшілік орталығына
және қалаға айнала бастайды.
• Бұлкезде Қырым соғысында жеңіліс тапқан Ресей 1856 жылы енді негізгі назарын Түркістанға
аударып, сонда орнығуға күш салады. Ал мұндағы Хиуа, Бүхар және Қоқан хандықтары
арасындағы өзара тынымсыз қақтығыстар Ресейдің бұл мақсатына қолайлы жағдай туғызып, 1864
жылғы көктемде ол екі бағытта әскери қимылдарға көшті. Олардың бірі Сырдария бекіністер
тізбегі тарапынан, яғни Перовскіден (Ақмешіт), ал екіншісі Жетісу жақтан, Верныйдан басталды.
• Осы жылдың жазында бұл екі әскер қолдарының бірі Түркістанды ал екіншісі Әулиеатаны алды.
Бұдан кейін екі қол бірігіп, Шымкентке бет түзейді. Орыс әскеріне бұл бекіністі алу жеңілге түспеді,
оны қоқандықтардың жаяу және атты әскері, артиллериясы қарсы алады. Бір ескерерлік жағдай —
екі жақтың да әскер күштерінің қатарында қазақ қолдары болды. Мәселен, Қоқан әскері
құрамындағы қазақ колын Кенесары ханның ұлы Садық сұлтан, ал орыс әскері құрамындағы қазақ
жігіттерін Сұраншы батыр басқарған еді.
• Сондай-ақ бұған дейінгі Әулиеата үшін болған ұрыс барысында екі жақтың өзара келіссөзге
шығарған елшіліктерінің бір жағында Садық сұлтан жүрген болса, екінші, яғни орыс елшілігінің
құрамында Шоқан Уәлиханов бар еді. Сөйтіп, қазақ қоғамында бұдан біраз бұрын-ақ байқалған
көзқарастық жіктеліс орыс-қоқан соғыс қимылдары тұсында да анық байқалды.
• Екінші
шабуылдан соң, 1865 жылы орыс әскері Түркістан өңірінің ірі сауда және саяси
орталықтарының бірі Ташкентті алады. Өзара феодалдық қақтығыстардан қалжыраған Түркістан
техникалық және ұйымдық тұрғыдан жоғары тұрған орыс әскеріне төтеп бере алмады. Міне, осы
оқиғалардан соң Қазақстан бүтіндей Ресей империясы құрамына еніп, ендігі уақытта оның
тарихында жаңа кезең — отарлық тәуелділік кезеңі басталды
12.2 «Мәдени мұра» Мемлекеттік бағдарламасы. Оның
мақсаты және жүзеге асырудың негізгі бағыттары: рухани
және білім беру жүйесін дамыту, мәдени мұраның
сақталуын және тиімді пайдаланылуын қамтамасыз ету.
Бағдарлама бірнеше бағыттар бойынша іске асады:
- ұлттық мәдениетке ерекше маңызы бар тарихи-мәдени
және сәулет ескерткіштерін қалпына келтіру;
- археологиялық зерттеулер;
- қазақ халқының мәдени мұрасы саласындағы ғылыми
жұмыстар;
- ұлттық әдебиет пен жазулар тәжірибесін ортақтастыру,
кеңейтілген бейне және жұмыс қатарларын құру.
• 2004жылдан – бағдарламаны жүзеге асыра бастаған кезден –
бастап тарих пен мәдениеттің 78 ескерткішінде реставрациялық
жұмыстар бітірілген, олардың 28-і (35%) – 2008-2011 жылдары
реставрацияланған.
• 2004-2005жылдары бұл бағдарламаның жүзеге асуына
республикалық бюджет қаражатынан 1 391, 0 млн. жұмсалды,
соның ішінде 2004 жылы 641,6 млн. және 2005 жылы 749,4 млн.
Бағдарламаның 2007 жылғы іс-шараларына респ. Бюджеттен 1
873,6 млн.тенге бөлініп, толық игерілді. Оның ішінде тарих және
мәдениет ескерткіштерін қайта жаңғыртуға 1 381,1 млн. тенге,
археологиялық зерттеулерге 106,0 млн. Тенге, қолданбалы
ғылыми зерттеулерге 123,3 млн. тенге, кітап серияларын
шығаруға 262,9 млн. тенге қарастырылған. Берел обасынан
табылған алтын бұйымдардың ұсақ бөліктерін жинау, тазалау
және олардың паспорттарын құрастыру жұмыстары жүргізілді.
Табылған 75 дана археологиялық бұйымдар жаңғыртылды. Олар
ат әбзелдерінің бөліктері және Берел көсемінің табытына
арналған ағашының кесіндісі.
12.3-12.4. ҚР Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың «Тарих
толқынында» еңбегінде ұлттық
тарихты зерделеу.
12.5 Қазақ мемлекеттілігі туралы тұжырым-
Елбасының Ұлытау төрінде берген салиқалы
сұхбатының басты мәселесі. Елбасының қазақ
тарихын Бәйтерекке теңеуі.
• «Жас буынның ел тарихын білуінен бастап, мемлекет
экономикасына дейінгі халықты толғандырған өзекті мәселелер
турасында Елбасының осы уақытқа дейін айтылып келген
тұжырымдары мен шешімдері бір арнаға тоғысып, жинақталды.
Бұл – кез келген адамның ойын қозғап, пікірін өзгертетін, жөн
сілтеп, бетін түзейтін келелі сөздерден құралған тарихта
жазылар, ел жадында сақталар сөз болды десек, артық айтқандық
болмас», - деді ол.
• Тәуелсіздікалғалы бері талай рет айтылып, талқыға салынған,
қызу пікірталастар мен ұсыныстарды бастан кешірген тіл мен дін
мәселесіне Елбасы өз сұхбатында жан-жақты тоқталып, осы
тұрғыдағы көзқарасын «тайға таңба басқандай» етіп жеткізді.
Діни экстремизм мен жалған наным-сенім негізінде туындап
жатқан лаңкестік оқиғалары белең алған заманда шынайы дінді
жалған діннен айыра білу аса маңызды.
• Мемлекеттік тілдің өзекті мәселесі төңірегіндегі пікірталастар
да толастар емес. Кеңес үкіметі кезінде шұбарланып, тарихи
тілімізден енді айырыламыз-ау деген кезеңде еліміз егемендік
алып, ана тіліміз аман қалды. Мемлекеттік тіл дәрежесі
беріліп, заңмен бекітілді. Содан бері қарай мемлекеттік тілді
дамыту мақсатында талай іргелі істер жасалынып, түрлі
жобалар жүзеге асты. Мемлекет басшысы да өзінің жыл
сайынғы халыққа Жолдауында мемлекеттік тіл мәселесін
қозғап, осы орайда түрлі тапсырмалар беріп жатады. Ұлытау
төріндегі сұхбатында да Елбасы осы түйткілді мәселеден
айналып өте алмады.
• «Біз
көпұлтты мемлекетте өмір сүріп жатырмыз. Сондықтан да
Елбасы қолдаған толеранттылық, басқаша айтсақ, өзіңдікін
бағалай отырып, өзгелерге құрметпен қарау – мемлекет
тұтастығының, халық бірлігінің негізі. Халқы тату елдің
тамыры терең болады, тарауы кең болады. Шекарасы берік,
экономикасы мығым болады. Ал экономикасы дамыған елдің
халқы салауатты, тұрмысы салтанатты болады», - деді ол.
• Оның айтуынша, Тәуелсіздік алып, нарық талаптарын қабылдағаннан бері
қарай Қазақстан экономикасын жаңа жолға қойып, жүйелі дамыту
бағытына көшті. «Экономика өсіп-өнбесе, басқа шаруаның бәрі шешілмейді.
Тіл де, дін де жайына қалады. Қазақтың да жағдайы жақсармайды» дейді
өз сұхбатында Елбасы. Ал қазіргі жаһандану жағдайында, көптеген
елдерде дағдарыс мәселесі толықтай шешілмеген кезеңде ел
экономикасын үдемелі түрде алға дамыту мақсатында Қазақстан
инновациялық даму жолын таңдады. Инновациялық экономика – мемлекет
дамуындағы ең басты бағыттардың және міндетті шарттардың бірі.
• «Өндірістен бастап, білім беру жүйесіне дейінгі барлық салаға жаңа
идеялар мен тың бастамалар енгізіп, үдемелі индустриалды-инновациялық
даму бағдарламасын қабылдау, тағы басқа шаралар ел экономикасын
бәсекеге қабілетті деңгейге жеткізу мақсатында жүргізіліп отыр. Бәсекеге
қабілетті озат 30 елдің қатарына енеміз деп алдымызға ірі мақсат қойып
отырған кезеңде ел экономикасын осы талапқа сай бағытта дамыту қазіргі
қоғамда, әсіресе жас буын арасында үлкен қолдау табуда. Себебі жастар
әрдайым жаңалыққа, ерекше идеялар мен жаңа технологияларға жақын
болып келеді. Экономиканың бәсекеге қабілеттілігі жастардың бәсекеге
қабілеттілігімен анықталады. Сондықтан да білім жүйесіне инновациялық
технологиялар мен жаңа бағдарламалар енгізіліп, модернизациялау жүріп
жатыр», - деді ол.
12.6.Тәуелсіздік тұсында көне түркі жазуының
және түркі мәдени ескерткіштерінің жан-жақты
зерттеле бастауы. Әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн,
Махмұд Қашқари, Қожа Ахмет Яссауи еңбектерінің
қазақ тіліне аударылып, қайта басылуы
• Көне Түркі жазулары негізінен 6-10 ғасырлар аралығында Ұлы Түркі қағандығы және Көк Түркі
қағандығы, Хазар қағандығы кезінде қолданылған. Таралу аймағы Моңғолия-Сібір далаларынан
Тибет жеріне дейін және Еуропадағы Венгрия, Чувашия аймақтарына дейін кездесіп отырады.
Көне Түркі жазуларының орнына далалыққа көне Ұйғыр жазулары келді. Бұл жазуларды кейде
манихей жазулары деп атайды. Оның таралуы Манихей дінінің таралуына байланысты болды.
Кейін бұл жазуларды Ислам дінінің ықпалымен енген Араб жазулары ығыстырып шығарды. Кейін
осы Араб жазуларының орнына қазіргі Түркі халықтары Латын және Кирилл әліпбилерін
қолданады.
• Көне Түркі жазуларының жалпы сипаттамасы
• КөнеТүркі жазулары немесе Көне түркі алфавиті - дыбыстық жазу түрі, яғни сөздегі дыбыстарды
таңбалап жазады. Негізінен 6-10 ғасырларда үлкен аймаққа таралған Көне Түркі жазуларын
ғалымдар үш топқа бөліп қарайды:
• Енисей ескерткіштері.Талас ескерткіштері.Орхон ескерткіштері.
• Орналасужері болмаса, бұлардың қолданылған жылдарының айырмасында және жалпы жазу
таңбаларының қолданылуы арасында елеулі айырмалар жоқ. Алайда Түркі жазбаларының жазылу
мерзімдеріне қарағанда алғашқы Енисей-Лена бойынан, Сібірден, Байкал аймағынан Моңғолия
далаларына, Орхон жеріне, одан Қазақстан мен Қырғызстан, Шыңжаң жеріне қарай біртіндеп
таралғанын көрсетеді. Ал жазылу үрдісі, таңбаларының қолданылуы ұқсас, оқылуы біркелкі.
• Енисей ескерткіштеріне Енисей бойынан және Тува, Хакас, Алтай республикаларының
(бәрі де Ресей құрамындағы Түркі республикалары) аймағынан және Ресейдің батыс
сібірде орналасқан Жаңасібір (Новосибирск) облысы мен Ертіс бойынан табылған
жазулар жатады. Оның қолданылған, жазылған жылдары 5-7 ғасырлардың аралығы. Бұл
аймақтан табылып отырған көне Түркі жазба ескерткіштердің жалпы саны қазіргі кезде
шамамен 150-дей.
• Талас
ескерткіштері. Бұл аймақтағы жазулар Оңтүстік Қазақстан, Жетісу, Сыр бойы мен
Қырғызстан аймақтарына таралған, соның ішінде көп шоғырланған жері қазіргі Жамбыл
облысында. Қолданылған мезгілі бірыңғай 8 ғасыр. Ескерткіштердің жалпы саны
шамамен 20 шақты.
• Орхон ескерткіштері. Моңғолиядағы Орхон, Селенг, Тола өзендерінің бойынан және
Ресейдегі Минусинск ойпатынан табылған ескерткіштер жатады. Қолданылған мезгілі 7-
8 ғасырлар. Ескерткіштердің жалпы саны 30 шақты. Алайда ең көлемді, ұзақ мәтінді
жазбалар осы топқа жатады. Бұның ішінде тарихи құндылығы жағынан «Құтлығ қаған»,
«Білге қаған», «Күлтегін», «Тоныкөк», «Күлі Чор» және «Мойын Чор» ескерткіштерінің
орны ерекше. Яғни Көне Түркі жазулары 5-8 ғасырлар аралығында Сібір, Моңғолия,
Шыңжаң, Қазақстан, Қырғызстан және Оңтүстік Ресей жерінде кеңінен қолданылғаны
туралы қорытынды шығаруға болады. Бұл көрсетіліп отырған тарихи мезгіл (5-8
ғасырлар) мен оның таралған үлкен аймағы Ұлы Түркі қағандығы, одан бөлінген Батыс
және Шығыс Түркі, Түргеш, Хазар қағандықтары мен Көк Түркілер (Екінші Түркі
қағандығы) мемлекеттерінің аумағы мен өмір сүрген дәуіріне сәйкес келеді. Бұдан басқа
қазіргі ғылымға Көне Түркі жазуларының Тибет аймағындағы және Еуропалық
даладаларғы нұсқалары белгілі.
• Көне түркі жазба ескерткіштері
• Көне түркі жазуы, түркі руникалық жазба ескерткіштері – 7–9 ғасырлардағы
көне түркі ойма жазулары мен қолжазбалары, көне түркі әліпбиіндегі әр алуан
мәтіндер. Көне түркі жазба ескерткіштері арқылы қазіргі түрік халықтарының
көне тілін, тарихын, этногенезін, географиясын, рухани мәдениетін, жазба
дәстүрін, әдет-ғұрыптары мен дүниетанымын білуге болады. Табылған
аймақтары[өңдеу]
• Көнетүркі жазба ескерткіштері табылған аймақтарға Сібірдегі Енисей, Лена
өзендерінің аңғарлары, Моңғолиядағы Орхон, Онгин, Селенга өзендерінің
алқабы, Орта Азия мен Қазақстандағы Талас пен Сыр бойы, Ертіс пен Іле
қойнауы жатады. Орыс этнограф-ғалымы Н.М.Ядринцев 1889 жылы
Моңғолиядағы Орхон өзенінің құйылысынан қос тілдік жазуы бар ерекше
үлкен екі тас тапты. Кейіннен біреуі Білге қағанға (735), екіншісі оның інісі
Күлтегінге (732) қойылғаны белгілі болып, мазмұны толық анықталды. Бұл
ескерткіштердің бір қырына Қытай иероглифтері ойылған, ал үш қырына
ойылған жазу таңбалары «Сібір руналарына», Енисей бойынан табылған
жұмбақ жазуларға (бұл жазулар сыртқы көрінісі жағынан Скандинавия
руналарына біршама ұқсас болғандықтан «руникалық» немесе «руна тәріздес»
деп те аталды) ұқсас. Финн және орыс ғалымдары жүргізген арнаулы
зерттеулер нәтижесінде Орхон және Енисей ескерткіштерінің нұсқалары
(фотосурет, эстампаж) жинақталып жарияланған атластар жарық көрді.
• Иссык жазба ескерткіш— сақ дәуірінен қалған жазба ескерткіш (б. з. д. 5—4 г.). 1970 ж. Ӏле өңірінің тау бектеріндегі Есік
қаласы іргесіндегі Сақ заманынан қалған үлкен қорымнан алтынға бөленген жауынгер мәйіті және оның түрлі заттары,
сонын ішінде жұмбақ жазуы бар күміс тостағанша табылған. Оның сырт жағына руна тәріздес 26 таңба ойылып жазылған.
Ескерткіштің құндылығы — біріншіден, ертедегі Қазақстан жерін мекендеген сақ тайпаларының тілі көне түркі тілі
екендігін, екіншіден, бұдан 2500 жыл бұрын түркі тектес тайпалардың әліпбилік жазуы болғанын дәлелдейді:
• Могoилян жазба ескерткіш — Орхон өзені бойынан табылған көне түркі ескерткіші (7 ғасырдың соңы). Ескерткіш Құтлұғ
(Қабаған) қағанның баласы Могилянға арналған, мәтінін жазған Иоллығ Тегін, оны тапқан Н. М. Ядринцев, алғаш рет
оқыған В. В. Радлов. Жазуда Могилянның, Күлтегіннің, Тоныкөктің жорықтары баяндалған.
• Мойунчур ескерткіші — Орхон-Енисей көне түркі жазуымен 759 ж. жазылған ескерткіш. Оны Солтүстік Моңғолияда 1909
ж. тапқан Г. И. Рамстедт. Ол — ескерткіш мәтінін немісше аударып, 1913 ж. жариялаған. Бұл еңбекті Н. Оркун түрік тіліне,
С. Е. Малов 1959 ж. орыс тіліне аударып жариялаған. Ескерткіш "Селенге тасы" деп те аталады. Мойун-чур сол кездегі
ұйғыр мемлекетінің ханы болған. Ескерткіш мәтінінде жер-су, адам, тайпа, халық (ұйғыр, оғыз, тоғыз, татар, қырғыз,
түркеш, түрік, соғды, қыпшақ т.б.) атаулары кездеседі. Ескерткіште әңгіме оғыз тайпасының өкілі атынан баяндалады.
• Орхон ойма жазулары — Моңғолияның Орхон, Селенге өзендері бойынан табылған көлемді әдеби мұралар, хан әулетінің
құлпытастары, 7—8 ғғ. жазылған көне түркі руникалық ескерткіштері болып табылады. Оған Білге қаған, Күлтегін,
Тоныкөк, Күлі-чур, Мойун-чур т.б. ескерткіштер жатады. Ескерткіштер мен ондағы жазбаша деректерді ашып жариялаған
— Н. М. Ядринцев, В. Томсен, В. В. Радлов.
• Қазақстан жерінде[өңдеу]
• Соңғы отыз жыл ішінде Қазақстан жерінде де Көне түркі жазба ескерткіштерінің бар екендігі анықталды. Талас бойынан
(Жамбыл облысы) төртбұрышты тас мөр мен дөңгелек тастың жарты сынығына бедерленген руникалық ойма жазулар, Іле
бойынан (Алматы облысы) жартастарға қашалған руникалық жазу үш жерден табылды. Осы өңірден жүзіктегі руникалық
жазу да анықталды. Сыр бойында (Түркістан облысы) ескі кенттердің орнынан табылған саз балшықтан күйдірілген
дөңгелек алқа, құмыра сияқты ойылған руникалық жазулар белгілі болды. Ертіс өңірінен екі қола айнадағы руникалық
ойма жазудың (Шығыс Қазақстан облысы) бірін А.Н.Бернштам 1948 жылы жариялады. Сондай-ақ 1985 жылы Шығыс
Қазақстаннан жартасқа қашалған руникалық жазу, ал 1987 жылы бауға тағылған мөрдің табанына ойылған руникалық
жазу табылды Жайық өңірінен (Ақтөбе облысы) анықталған қола айнадағы руникалық жазу 1986 жылы жарияланды. К. т.
ж. е-нің тілін зерттеп, зор үлес қосқан ғалымдар – Томсен, Радлов, П.М.Мелиоранский, В.Банг, Г.И.Рамстед, А.Габэн,
С.Е.Малов, В.М.Насилов, И.А.Батманов, А.Н.Кононов, Дж.Клоусон, Т.Текин, т.б. [3]

Ұқсас жұмыстар

Көне Түркі жазуларыны зерттелуі

КӨНЕ ТҮРКІ ӘДЕБИЕТІ

Орхон ескерткіштері

Көне түріктердің рухани мәдениеті және Ұлы Жібек жолы

ЕНИСЕЙ ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШТЕРІ - Енисей өзені бойында табылған, ежелгі түркі сына жазуымен жазылған ескерткіштер

ҚАЗАҚ ӘДЕБИ ТІЛІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ,ДАМУ ТАРИХЫ

Қыпшақтар мекендеген ұлан байтақ территория

Түркі мәдениетіндегі ауызша дәстүрі

Таалс жазбалары

ТҮРКІ МӘДЕНИЕТІ МЕН ӨРКЕНИЕТІ

Пәндер