Жасушасының құрылымы мен метаболизмінде жануарлар

Презентация қосу

ЖАСУША
Жоспар:
■ 1.Кіріспе бөлім
■ Жасуша
■ 2.Негізгі бөлім
■ Жасушаның құрылысы
■ 3.Қорытынды бөлім
■ Жасушаның бөлінуі
■ 4.Қолданылған әдебиеттер
Жасуша
■ Жасуша - тірі организмдердің (
вирустардан басқа) құрылымының ең
қарапайым бөлігі, құрылысы мен
тіршілігінің негізі; жеке тіршілік ете
алатын қарапайым тірі жүйе. Жасуша өз
алдына жеке организм ретінде
(бактерияда, қарапайымдарда, кейбір
балдырлар мен саңырауқұлақтарда)
немесе көп жасушалы жануарлар,
өсімдіктер және саңырауқұлақтардың
тіндері мен ұлпаларының құрамында
кездеседі. Тек вирустардың тіршілігі
жасушасыз формада өтеді.«Жасуша»
терминін ғылымға 1665 жылы ағылшын
жаратылыстанушысы Р.Гук (1635 – 1703)
енгізген. Тіршілікті Жасуша тұрғысынан
зерттеу – қазіргі заманғы биологиялық
зерттеулердің негізі.
Жасушаның құрылысы
■ Жасуша ядросының құрамындағы әмбебап органоидты
хромосома, ал цитоплазма құрамындағыларды –
■ рибосома,
■ митохондрия,
■ эндоплазмалық тор,
■ Гольджи кешені,
■ лизосома,
■ клеткалық мембрана деп атайды.
■ Рибосома Жасушадағы ақуыздың түзілуін қамтамасыз етеді,
ақуыз синтезі орт. деп қаралады. Оның диаметрі 20 – 25 нм.
Рибосома цитоплазмада бос күйінде де, жалғасқан түрде де,
сондай-ақ барлық тірі организмдердің Жасушасында кездеседі.
Цитоплазма – ядроны қоршап жатқан Жасуша бөлігі. Оның
құрамындағы химиялық макро және микроэлементтерден
күрделі органикалық қосылыстар (ақуыздар, көмірсулар,
липидтер, нуклеин қышқылдары, гормондар, ферменттер,
витаминдер, тағы басқа) және минералдық заттар түзіледі.
Митохондрия – Жасушаның тыныс алу процесін қамтамасыз
ететін органоид.
Митохондрияның ұзындығы 10 мкм-дей, диаметрі 0,2 – 1 мкм,
саны 1-ден 100 мыңға дейін болады. Жасушадағы негізгі
энергия тасушы зат – аденозин үш фосфор қышқылы.
Бактерия, көк-жасыл балдырлар, т.б. тыныс алу процесін
Жасуша мембранасы атқаратын организмдерде митохондрия
болмайды.
■ Ядро – организмдегі ақуыздық алмасуды реттеу арқылы
тұқым қуалаушылық қасиеттерді ұрпақтан ұрпаққа
жеткізетін жасушаның негізгі бөлігі.
Эндоплазмалық тор – цитоплазмадағы көпіршіктердің, жалпақ
қапшықтардың және түтікше құрылымдардың торлы жүйесі. Бұл
әртүрлі иондарды, қоректік заттарды тасымалдайды, липидтер мен
көмірсулардың (полисахаридтер) алмасуына және улы заттарды
залалсыздандыруға қатысады.
Гольджи кешені – бір-бірімен қабаттаса тығыз орналасқан жалпақ
жарғақты 5 – 10 «цистернадан» және олардың шетіндегі ұсақ
көпіршіктерден құралған органоид. Мұнда өндірілген өнімдер
жинақталып, пісіп жетіліп, сыртқа шығарылады, Жасуша
лизосомаларының түзілуіне қатысады.
■ Лизосома – қабырғасы мембранамен шектелген, қуысында ас
қорыту ферменттері (протеиназа, нуклеаза, глюкозида, фосфатаза,
липаза, тағы басқа) бар ұсақ көпіршіктер. Көпіршіктердің диаметрі
0,2 – 0,8 мкм. Лизосома ферменттерінің (20-дан астам) көмегімен
Жасуша ішіндегі ас қорытуға және Жасуша құрамындағы жарамсыз
құрылымдарды ыдыратуға қатысады
■ Жасушалық мембрана – Жасуша цитоплазмасын сыртқы ортадан
немесе Жасуша қабықшасынан (өсімдіктерде) бөліп тұратын
Жасуша органоиды. Оның қалыңдығы 7 – 10 нм. Негізінен Жасуша
мен оны қоршаған сыртқы орта арасындағы метаболизмге (зат
алмасуға) қатысады, сондай-ақ, Жасушаның қозғалуы мен бір-
біріне жалғануында үлкен рөл атқарады. Жасушаның жалпы
құрылысы жануарларға да, өсімдіктерге де тән. Бірақ өсімдік
Жасушасының құрылымы мен метаболизмінде жануарлар
Жасушасына қарағанда біраз айырмашылық бар. Өсімдіктер
Жасушасының біріншілік плазмолеммасы күрделі полисахарид
негізінде (матрикс) орналасқан целлюлозды микрожіпшелерден
құралған. Микрожіпшелер өсімдік Жасушасы қабырғасының
тіректік қаңқасын түзеді. Көп өсімдіктер беріктік қасиет беретін –
екіншілік Жасуша қабықшасын (целлюлозадан) түзеді. Өсімдік
Жасушаның целлюлоза талшықтары күрделі полимерлі зат –
лигнинді сіңіріп, қатаяды да Жасуша қабықшасы беріктенеді.
Өсімдік Жасушасының цитоплазмасында арнайы органоид-
пластидтер – хлоропласт, хромопласт, лейкопласт бар.
Жасушаның негізгі қызметі
■ Тірі жасуша күрделі - динамикалық өзгерістер өтіп тұратын
жүйе. Онда зат алмасуы, жаңару, өсу, көбею сияқты
өзгерістер болып тұрады. Жасушаның өмір сүру қабілетіне
оның тіркеніштігі, қозғыштығы, өсуі, көбеюі кіреді.
Жасушадағы зат алмасуы немесе қалыпты жағдайдағы
тіршілігі үшін сыртқы ортадан өзіне керекті заттарды
қабылдайды, сіңіреді, оларды қорытады, ал керексіз
заттарды сыртқы ортаға шығарады. Қысқаша айтқанда
жасущада ассимиляция және диссмиляция процесі үздікісіз
жүріп тұрады. Жасушадағы зат алмасуы бір-бірімен тығыз
байланысты, оған белгілі бір ретпен өтетін көптеген
химиялық реакция жатады. Бұл реакциялардың
жеделдетушілері (катализаторлары) фермент болып
саналады. Жасушаларда өтетін ферменттік реакциялардың
жиынтығын "метоболизм", ал оның өнімдерін "метоболиттер"
деп атайды. Жасушадағы барлық биохимиялық реакция
орталық жүйке жүйесінің бақылауында болады.
Бүкіл тірі ағзалардың көбеюге бейімділігі ажыратылмас бейімділік болып
саналады. Олардың бұл ортақ қасиеті жасушалық бөлінумен қамтамасыз
етіледі.
■ Жасушаның жарық дүниеге келуінен келесі еншілес жасушалардың
түзілуіне дейінгі тіршілігі жасушалық айналым деп аталады. Жасушалық
айналым 2 кезеңге: бөлінуге даярлық – интерфаза және бөліну үдерісі –
митоз (немесе өзге амалдарға) бөлінеді. Интерфаза немесе өсу фазасы
жасушалық айналымның шамамен 80%-ын алады. Бұл цифр әр түрлі
ағзаларға тиесі сан алуан жасуша типтерінде барынша өзгерісте болады.
Интерфаза кезінде жасушалар өсіп, энергия АТФ және жұғымды заттар
түрінде жинақталады, органоидтар саны артады. Пісіп жетілген, бөлінуге
даяр жасушаның әдетте ядросы ірі болады. Көптеген жасуша типтерінде
бөлінуге даярлық сигналы ядро көлеміне цитоплазма көлемінің қатысы
қызмет етеді. Онсыз келесі бөлінудің мүмкіндігі болмайтын маңызды оқиға –
еселену (репликация). Егер еселену болмаса, еншілес жасушаларға
хромосома жетпей қалады да, қырғынға ұшырайды. Еселену үдерісі
шамамен интерфазаның ортасында өтеді. Интерфазаның соңында және
бөліне бастаған кезде жасушада хромосомалар болады, олардың
әрқайсысында екі-екіден ДНҚ молекулалары орналасады. Бұл молекулалар
бірінің-бірі көшірмесі болып есептеледі. Бұл молекулалар кермелену
орнында (центромер) қосылып, оны ортақ нәруыз қабықшасы қаптайды.
ДНҚ-ның мұндай еселенген молекулалар типі хроматидтер деп аталады.
Жасуша бөліне бастаған кезде хромосоманың әрқайсысы екі жартыдан – екі
хроматидтен тұрады
Жасушаның бөлінуі
■ Көп жасушалы ағзада жасушалар белгілі бір нақты құрылыс пен
функцияға ие болады. Соған қарай жасушалардың тіршілік ету
ұзақтығы да әр түрлі. Мысалы, жүйке және бұлшықет
жасушаларында эмбриондық даму кезеңі аяқталған соң,
жасушалар бөлінуді тоқтатып әрі қарай тіршілік барысында өз
қызметін атқарады. Ми жасушалары эпидермис, тоқ ішек
эпителийлері сияқты басқа жасушалар өздерінің арнайы
функциясы барысында тез тіршілігін жояды. Сондықтан да бұл
ұлпаларда үздіксіз жасушалық көбею процестері жүріп отырады.
Жасушалардың бөлінуге дайындық кезеңінде, сонымен катар
митоз барысында бірінен соң бірі жүретін және өзара байланысты
процестер жиынтығын митоздық цикл деп атайды, ол тіршілік
циклінің бір бөлігін құрайды.
■ Қорытынды:
■ Ғаламшарымыздағы бүкіл тірі ағзалар сияқты адам да
жасушалардан тұрады. Жасуша дегеніміз – тыныс ала алатын,
қоректене алатын, көбейе алатын т.б. тірі ағзаның ең кішкене
бөлшегі. Жасушада үш бөлік: қабық, ядро және цитоплазма болады.
Жануарлар және адам жасушаларында жасуша қабығы тек қана
сыртқы (плазмалық )жарғақшадан тұрады, ал өсімдіктерде
жарғақша үстінде қатты «жасуша қабырғасы» болады
Қолданылған әдебиеттер

■ Биология:Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған
оқулық.

Ұқсас жұмыстар

Жасуша тірі организмдер

Жасуша әлемі

Жасуша қабықшасы

Ядро мембранасы тор

Клетканың формасы жә не кө лемі

Жыныс жасушаларының құрлысы және дамуы

Жасуша органоидтары Ядро Ядролық мембрана

Жануар жасушасы

Цитология - жасуша туралы ғылым

Лизосомалардың негізгі сипаттамасы - олардың ішіндегі гидролитикалық ферменттердің батареясы

Пәндер