Бұйрықты сөйлем

Презентация қосу

ЖАЙ СӨЙЛЕМ
СИНТАКСИСІ
ОРЫНДАҒАН: ХУСАИНОВА МАДИНА
САПАРБЕКОВА НАЗЫМ
ТЕКСЕРГЕН: БАЛАБЕКОВА ҚАТИРА
СИНТАКСИСТІҢ ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ ТУРАЛЫ
ПІКІРЛЕР
Синтаксис тек сөйлемді және оның бөліктерін, сөйлем
мүшелерін ғана зерттейді, яғни синтаксис ғылымы тек
сөйлемді ғана зерттейді, сөз тіркесі еленбейді

Синтаксис тек сөз тіркесін зерттейді дейтін пікір. Бұл
көзқарасты Ф.Ф.Фортунатов, В.К.Поржезинский,
Н.М.Петерсон, А.М.Пешковский қолдайды. Бұл
ғылымдар сөйлем сөз тіркесінің бір тармағы дейді.

В.В.Виноградов, Ю.Шведова, В.Н.Ярцева, О.С.Ахманова
сияқты ғалымдар синтаксистің объектісі ретінде сөз
тіркесі мен сөйлемді қатар қарастырады дейді.
ҚАЗАҚ ҒАЛЫМДАРЫ
А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов,
С.Аманжолов, Н.Сауранбаев
т.б. еңбектерінде синтаксистің Қ.Есенов оған
нысаны сөйлем деп күрделенген сөйлемдерді
қарастырады

Профессор
М.Балақаев оған сөз
тіркесін қосады
А.Ж.Жақыпов синтаксистің
Б.Шалабай мәтін объектісі сөз тіркесінен
мәселесін қосуды басталып, сөйлеммен
ұсынады шектелмеуі тиіс деп,
синтаксистің нысаны – сөз
формаларынан басталуы
тиіс дейді
Ахмет Байтұрсынұлының
сөйлемді бөлуі

Сұраулы сөйлем

Лепті сөйлем

Тілек сөйлем

Жай сөйлем
Лепті сөйлемді
төмендегідей бөлді

Бұйрық Өтініш
Келіңдер, боз балалар, атты Даусыңды тым болмас бір
алыңдар! шығаршы!

Үгіт Жай тілек
Балалар, оқуға бар жатпа Жасаған болғай панамыз
қарап! көруге жазғай еді!
ЖАЙ СӨЙЛЕМ

Хабарлы сөйлем

Сұраулы сөйлем

Бұйрықты сөйлем

Лепті сөйлем
Сұраулы сөйлем
құрамына қарай

Негізгі сұрақты білдіретін-
Жетек сұрақ - қосымша қойылған
Сұраулы сөздердің (не істеді, кім,
сұрақты білдіреді.
қашан ), шылаулардың (ма, ме, ба,
М: - Ертең үйге келесің бе?
бе) қатысуымен жасалады. - Йә
М: Сен ертең кітапханаға - Қаншада?
барасың ба?

Анықтауыш сұрақ - Екінші жақтың сөзін
анықтап алу үшін қойылады.
М: Бұл адамдар қай ауылдан?
Сұраулы сөйлем
мағынасына қарай

Ашық сұрақ: Сұрақ жалпы ашық Альтернативтік сұрақ: Сапа, іс
түрде қатысады. Сондықтан арқылы атаулы сөздер арқылы
іздеуші мүшенің орнына кім, не, көрінеді де, олардың сұраулық
қайда, қайдан, неше, не істеді мағынада айтылып тұрғанын
деген сияқты сұрақ мағыналы шылау ма, ме, ба, бе, па, пе
сөздер жұмсалады. М: Кім келді? білдіреді. М: Тоқтайсың ба,
Қайда жүрсің? Тоқтамайсың ба?

Түрткі сұрақ: Тілімізде
Риторикалық сұрақ: сұраулы сөйлем формасы
Риторикалық сұрақты тыңдаушыны бар іске қосу,
білдіретін сөйлемдерде жұмсау үшін де
баяндауыш сөздер кері пайдаланылады. М:
мағынада жұмсалады. М: Қонақтар келетін еді,
Батыр емей немене? ыдыстарды жиыстырып
қоясың ба?
БҰЙРЫҚТЫ СӨЙЛЕМ

Жаққа қатысты бұйрықты (1-жақ –айын, -
ейін, 3-жақ –ын,-н)

Ауызекі тілдегі бұйрық мағыналы
сөйлем (Алғын, барғын)

Бұйрықты өтініш ретінде білдіру
(Алсаңшы, барсаңшы, көрсеңші)

Бұйрықты тілек өтініш түрінде (келгеймін,
алғайсың, барғайсың)
Лепті сөйлем

Бұйрық мәнді лепті Тілек жалыныш мәнді лепті
сөйлем. Баяндауыштары Арман мәнді сөйлем.
сөйлем. Баяндауыштары
етістіктің бұйрық райында Баяндауыштары етістіктің
етістіктің бұйрық райныда
шартты рай тұлғасында
айтылып, басқа біреуге бір айтылып, оған –шы, -ші
айтылып арман мәнді лепті
істі істеуге , не істемеуге қосымшасы қосылып, тілек не
сөйлем жасалады. М: Ех-
қосатын лепті сөйлемдер. жалыныш мәнді сөйлем
шіркін, ауылға барып
М: Мал өсір, малыңды жасалады. М: Кетпеші , біраз
айлап жатар ма едім!
өлең оқып берші!
бақ, күтіп бапта!

Өкініш мәнді сөйлем. Ұран, үндеу мәнді Мадақтау мәнді
Сес мәнді лепті
Өткенде істелуге лепті сөйлемдер. лепті сөйлем.
сөйлем. Бермей көрші
тиісті, бірақ Олардың Бірдеңені асыра
деген сияқты күрделі
істелмеген, болмаған баяндауыштары мақтан ету, масаттану
баяндауыштары бар
іске өкіну ретінде етістіктің бұйрық, мағынасында
сөйлемдер. М: Осыдан
айтылатын лепті қалау рай қолданылады. М:
уәдеңде тұрмай көрші,
сөйлем. М: Қап, мұны тұлғаларында Мына көйлекке
көзіңе көк шыбын
білгенде кеше келер айтылыды. М: Алға, қарашы, қандай
үймелетейін!
едім! Қайрат! әдемі!
Ахмет Байтұрсынұлы бүгінгі
таңда қазақ тілінде қолданылып
жүрген сөйлемдерді
құрылысына, құрамына,
айтылу мақсатына қарай
төмендегідей топтастырған

Жалаң

Жайылма

Толымды

Толымсыз

Лепті
Құдайберген Жұбановжай
сөйлемдерді құрылысына қарай

Жалаң Олқы
М: Әжем М: Жасымда
шұлық ғылым бар деп
тоқыды. ескермедім.

Жайылма
Толық
М: Ұшақ
М: Раушан
биікке
үнсіз отыр.
көтерілді.
Сөйлем айтылу Сөйлем мүшелеріне
мақсатына қарай қарай

Хабар Сұрау
сазды сазды Айқындауыш
Тұрлаулы мүшелер
мүшелер

Леп сазды
Бір негізгі сөйлемдер ондағы субьекті мәнінің
берілісіне қарай:

Бастауышы бар немесе бастауышы жасырын
Белгілі жақты
тұрған сөйлем. М: Кетіңізші, өтінемін.

Бастауыш жоқ, бірақ бастауышы 1 – 3 жақта
тұрғанымен, іс – әрекет 3 жаққа қатысты айтылатын
Белгісіз жақты сөйлем түрі. М: Анамен алыспайды да, атыспайды
да.

Баяндауышы 2-жақтық жіктік жалғауда айтылған
сөйлемдердің бастауышы болмай, үш жаққа бірдей
Жалпылама жақты ортақ мағынада айтылатын сөйлем. М: Жаманға
ақыл айтсаң, алдайды дер.

Сөйлемдегі айтылар ой бастауыштан басқа сөйлем
мүшелері арқылы берілетін жай сөйлемнің түрі.
Жанама (жақсыз)
Жақсыз сөйлемнің бастауышы болмайды, оның жоқ
жақты екені сол сөйлемнің баяндауышынан білінеді. М:
Қайта соларға қолы батыл жасты салу керек
Екі негізді сөйлемдер құрылымдылық ерекшеліктеріне
қарай

Жалаң. М: Жел күшейе түсті

Жайылма. М: Кешеден бері ішін тартып
тұрған жел бүгін түс қайта күшейе түсті

Толымды — ойға қатысты мүшелері толық
сөйлемдер. М:Лесниктің үстінде сұр қара
шинелі бар.

Толымсыз — ойға қатысты кей мүшелері
әдейі түсірілген. М: Басында құлақшын,
аяғында ұлтанды қара етік.
Екі негізді сөйлем жақтың қатысына қарай

Субъекті-жақты: "Хамит сасып қалды"

Субъекті-жақсыз: "Шөп шабылды"

Жалпылама жақты: "Қалған дүниенің
қамын сен жемеп пе едің"?

Белгісіз жақты: "Ол — ақынның
білімсіз бейшарасы"
Бір негізді сөйлемдердің бір түрі – атаулы сөйлемдер. Бұл
сөйлемдердің құрамында бастауыш, баяндауыш болып өзара
қатынасқа түсетін мүшелер болмайды. Сөйлемнің құрамында атау
ретінде жұмсалған негізгі, тірек мүше болады. Жұмсалуына қарай
атаулы сөйлемдерді үш топқа бөлуге болады:

1. Бейнелеу мағынасындағы атаулы сөйлемдер: Жаздың
күні. Күн шыжып, ыстық аспанға көтерілген.

2. Эмоциялы атаулы сөйлемдер: Шіркін, осы ауылдың
жастары-ай! Ойын-сауық десе жанып кетеді

3. Сөгіс, тілек мағыналы атаулы сөйлемдер: Оқымай
кеткір! Көзі ашық қой, жөн сілтейді ғой десем, жаудың
табанына салып бермек
Жалаң Жайылма

Жайылма сөйлем — жалаң
сөйлемнің құрамындағы
бастауышты не
баяндауышты, не түгелдей
Жалаң сөйлем— тек
сөйлемді түсіндіру үшін
тұрлаулы мүшеден ғана
құрамына тұрлаусыз
құралған жай сөйлемнің
мүшелердің біреуі немесе
түрі.
бірнешеуі енгізілу арқылы
Мысалы: Күн суытты.
жасалған жай сөйлемнің
түрі. Мысалы: Еріншек
егіншіден елгезек
масақшы артық
Толымсыз Толымды
сөйлем сөйлем

Білдіретін мағынаға сай
сөйлем мүшелерінің
бірі (немесе бірнешеуі)
Білдіретін мағынаға
қатыспай құрылған
сай сөйлем мүшелері
сөйлем толымсыз
түгел қатысқан сөйлем
сөйлем болып
толымды сөйлем
танылады. Сөйлемді
болып танылады. М:
толымсыз етіп құруда
Берілген есептер
барлық сөйлем
толық шығарылды
мүшелері түсіріле
алады. М: Келмей-ақ
қойыңыз.
Жақты сөйлемдер Жақсыз сөйлемдер

Жақты сөйлем — бастауышы мен баяндауышы
қиыса байланысқан жай сөйлемнің бір түрі.
Жақты сөйлемнің бастауышы болады немесе
сөйлемнің мазмұнынан бастауышының қай сөз
екенін табуға болады. Жақты сөйлем үшке
бөлінеді:
Сөйлемдегі айтылар ой бастауыштан басқа сөйлем
мүшелері арқылы берілетін жай сөйлемнің түрі.
1) арнаулы жақты сөйлем (“Мен оқиын. Сіз
Жақсыз сөйлемнің бастауышы болмайды, оның
тыңдаңыз”);
жоқ екені сол сөйлемнің баяндауышынан білінеді.
2) ауыспалы (ортақ) жақты сөйлем (“Көп
Мысалы, “Айнұрға Нұраймен бірге келуге тура
жасағаннан сұрама, көпті көргеннен сұра”);
келді”.
3) бастауышы белгісіз жақты сөйлемнегізінен, 3-
жақта айтылады. Бастауышы қай сөз екені
сөйлемнің мазмұнынан аңғарылады. (“Біздің бала
кезімізде отты шақпақ таспен тұтататын еді”).
Сөйтіп сен жақты сөйлемнің не екенін білдің
бе?
Назарларыңызға
рақмет!!!

Ұқсас жұмыстар

Жеке – топтық жұмыс формасы

Лепті сөйлемнің жасалу жолдары

Жақты сөйлем

Жай сөйлемнің айтылу мақсатына қарай бөлінуі

Жай сөйлем түрлері

Бастауыш Баяндауыш Тұрлаулы мүшелер

Жай сөйлем түрлеріне жаттығу

Мақал -мәтелдер синтаксисі

Тыныс белгілерінің қолданылуы. Тыныс белгілерінің қосымша қызметі

Сөз формалары

Пәндер