Презентациялар

Етістік тұлғалы топонимдер

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ ҚАЗАҚ МЕМЛЕКТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАЗАҚ ФИЛОЛОГИЯСЫ ЖӘНЕ ӘЛЕМ ТІЛДЕРІ ФАКУЛЬТЕТІ

ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ТОПОНИМЖАСАМ ЖҮЙЕСІНЕ СӨЗ ТАПТАРЫНЫҢ ҚАТЫСЫ

Жоспар:

І. СӨЗ ТАПТАРЫНЫҢ ТОПОНИМЖАСАМ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ОРНЫ

Топонимдердің зат есім жұрнақтары арқылы жасалуы

Сын есім түрлерінің топонимжасамдық құрамда келуі

Топонимжасамға сан есімдердің қатысуы

Етістік және басқа да сөз таптарының топонимжасамдық сипаты

ІІ. ҚОРЫТЫНДЫ

ІІІ. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Топонимжасам - жер-су атауларын жасаудағы тілдік бірліктерді зерттейтін сөзжасам ғылымының бір саласы.

Сөз таптарының топонимжасам жүйесіндегі орны

Зат есім негізді

Түбір топонимдер - Батыр, Балға, Базар, Босаға, Лай, Ай, Бұғаз, Жыра, Қошқар, Мырза, Найза, Есен, Үлгі, Қайнар, Қылыш, Боран, Есіл, Нияз, Шұңқыр, Теңіз ауыл, су, өзен, көл, жота, адыр, өзек, тау, сай, елді мекен, канал, қыстау, жайлау, жар т. б.

Туынды түбір - Достық, Ынтымақ, Үміткер, Түндік т. б. сияқты топонимдер көптеп кездеседі.

Сөз таптарының топонимжасам жүйесіндегі орны

Тіліміздегі топонимдер - зат есімдер, оның ішінде ғаламзат есімдері, жалқы есімдерге жатады. Жалпы есімдер мен жалқы есімдердің бір-біріне ауысу мүмкіндіктері бар. Бұл ауысулар топонимдерде де кездеседі. Мысалы, құдық - Аққұдық; өгіз, арал - Өгізарал, тас - Ақтас; бала, теңіз - Балатеңіз; су -Ақсу, Көксу, Сарысу т. б.

Сөз таптарының топонимжасам жүйесіндегі орны

Заттың сынын, сапасын, түрін, түсін, көлемін және басқа да қасиеттерін білдіретін сын есім сөздер де аталым жасауға белсене қатысады. Мысалы, Тентек, Қу, Сарысу, Ақтас, Алакөл, Жіңішке, Қызылшоқы, Қызылсу, Қызылағаш, Жуантөбе, Жаңақұрлыс, Жуантөбе, Жастілек, Тегіс жол, Сиректас, Суықөзен, Жындысу т. б.

Сөз таптарының топонимжасам жүйесіндегі орны

Сан есімдер арқылы жасалған жер-су атаулары Қазақстанның барлық жерінде кездеседі. Мысалы, Үштөбе, Үшарал, Бесағаш, Жетіген, Жетісу, Тоғызқұдық т. б.

Жер-су атауларын жасауда тіліміздегі сөз таптарының ішінен үстеу мен одағай негізді топонимдер де кездеседі. Мысалы, Ожырай, Күркүреуік, Төменарық т. б.

Сөз таптарының топонимжасам жүйесіндегі орны

Топонимдердің зат есім жұрнақтары арқылы жасалуы

Топонимдердің зат есім жұрнақтары арқылы жасалуы

-лы/-лі, -ды/-ді, -ты/-ті жұрнағының топонимдерді білдіруіндегі зат есімнің мағыналық топтары:

Топонимдердің зат есім жұрнақтары арқылы жасалуы

Кірме сөзді топонимдердің құрамында -овка, -инск, - ов, -ев, -ое, -ское, -ин, -ка сынды жұрнақтар кездеседі. Бұл - қосымшалар жалқы есімдерге ғана жалғанатын жұрнақтар. Мысалы, Волков, Гагарин, Минтковка, Покорное, Киевка, Киевское, Майоровка, Осакаровка, Святогоровка, Шахтинск, Сокобеловка, Ефремовское, Захаровка, Ивановка, Пашенное және т. б.

Зат есімнің лексикалық мағынасы түрлендіретін реңк мәнін қосатын 24 жұрнағының ішінде жер-суға қатысты -ес (белес, дөңес), -қа (қырқа), -ат (қырат), -қал (шатқал), -пат (ойпат), -шық (таушық, көлшік, төбешік, бақыршық (кен орны) жұрнақтарын атауға болады.

1

Екі сыңары да зат есімді [зат есім + зат есім] - Жартас, Құмадыр, Қансүйек, Керегетас, Тасшоқы, Қымызқұдық, Баймырза, Балатеңіз, Белағаш, Айнабұлақ, Бетпақдала, Майөзек, Майқұдық, Жарқұдық, Саумалкөл, Тасауыл т. б. Олардың сыңарларының мағыналық топтары да әр түрлі.

2

Үш сыңары да зат есімді [зат есім + зат есім + зат есім ] - Бектауата т. б.

3

Бағыныңқы сыңары туынды түбір зат есім, басыңқы сыңары түбір зат есімді [зат есім + жұрнақ + зат есім] - Арықтыкөл, Қайыңдыкөл, Борлысай, Құмдыкөл, Шөптікөл, Батпақкөл т. б.

4

Бірінші сыңары сын есім, екінші сыңары зат есімді топоним [сын есім + зат есім] - Қоңыртөбе, Ақтоғай, Қарадыр, Қызыларай, Ақбел, Ақжар, Ащысу, Жаңақала, Жаңаталап

5

Екі сыңары сын есім, бір сыңары зат есімді [сын есім + сын есім + зат есім] Шолаққарасу т. б.

6

Бағыныңқы сыңарлары зат есім мен сын есім, басыңқы сыңары зат есім [зат есім + сын есім + зат есім] - Текеқараөзек т. б.

7

Бағыныңқы сыңарлары сын есім мен зат есім, басыңқы сыңары зат есім [сын есім + зат есім +зат есім] - Қарақойтас т. б. :

8

Есімше тұлғалы етістікпен зат есімнің бірігуі [етістік + жұрнақ + зат есім] Қорғанкөл, т. б.

9

Сан есім мен аппелятив зат есімінің бірігуі [сан есім + зат есім] Тоғызқұдық, Төрткөл т. б.

10

Бағыныңқы сыңары негізгі түбір зат есім басыңқы сыңары -ған тұлғалы етістік [зат есім + етістік + -ған/-ген жұрнағы] - Алтынқазған, Алтынтапқан, Атөлген, Айғырөткен, Тайқамалған, Тайсойған

11

. Келесі құрылымда бағыныңқы сыңарлары сын есім мен зат есім, басыңқы сыңары -ған/-ген тұлғалы етістік [сын есім + зат есім + етістік +-ған/-ген] - Ақтүйеөлген, Қарабие жоғалған, т. б.

12

Келесі топонимнің құрылымы [зат есім + етістік + -ма, -с жұрнағы + зат есім] Биесимассай, т. б.

Сын есім түрлерінің топонимжасамдық құрамда келуі

Ақ түсті білдіретін сөзден - Аққұдық, Аққұм, Ақжал, Ақтас, Ақтау, Ақөлең, Ақбастау, Ақбұлақ, Ақжал, Ақтасты, Ақшоқы, Ақадыр (елді мекен), Аққөл (көл), Аққозы, Аққолтық, Аққошқар (көл), Аққұдық (елді мекен), Аққұм, Аққыр, Аққыстау, Ақмая (кен орны), Ақмола (елді мекен), Ақсай (елді мекен), Ақсеңгір (өзен), Ақсу (өзен, поселок, ауыл, кен орны, асу) Ақсуат (көл, ауыл, станция), Ақсу-Аюлы, Ақсу-Жабағылы қорығы,

Сары, көк, қара, қоңыр, ала, шұбар, т. б. түстерімен де жасалған атаулар: Сарыадыр, Сарыкөл, Қарасай, Бозшакөл, Сарыбел, Сарыөзек, Шұбаркөл, Шұбартөбе, Қызылсу, Қызылтас, Қызылшоқы, Қызыл-Шілік, Қарабастау, Қарабұлақ, Қаражал, Қарасу, Қаратау, Қоңыртемірші, Қоңыртөбе, Алабас, Алаботалы, Алакөл т. б.

Сын есім түрлерінің топонимжасамдық құрамда келуі

Өлшемдік мәнді кіші, үлкен, ұзын, қысқа, жіңішке, жалпақ, шолақ, тапал, семіз т. б. сөздерден жасалған топонимдік атaулар көптеп кездеседі. Мысалы, Үлкен Аралтөбе, Кіші Аралтөбе, Шолаққарасу, Үлкен Жүзім (ауылдық окург), Үлкен Малышка, Кіші Қараой (ауыл), Ұзынкөл (ауыл), Жіңішкеқұм (құмды алқап), Үлкен Борсық (құмды алқап), Кіші Борсық (құмды алқап), Үлкен Ақсу (ауыл), Үлкен Диқан (ауыл), Ұзыншілік (өзен), Үлкен Бақтыбай (тау), Кіші Қобда (өзен), Үлкенсор (көл), Кіші Қызылоба (көл), Үлкенөзен (өзен), Жіңішкесай (өзен), Кіші Емболат (өзен), Кішкенекөл (кент) т. б.

Етістіктің топонимжасамдық сипаты

Тіліміздегі жер-су аттарында етістіктің дара (түбір, туынды түбір) және күрделі құрамда келуі кездеседі. Мысалы, Сиырсойған, Сиырқырған, Тасқашаған, Аққойсойған, Бөрітүскен, Ұзақөлген, Найзатапқан, Атбайлаған, Оразбайқойған, Биесойған, Терісаққан, Ұзынқашқан, Есекқырылған, Есекартқан, Балакескен, Қызкеткен, Қостіккен, Балатуған, Арбақалған, Байсарықазған, Қалмаққырылған, Қалғантау, Көшкентал, Қашқансу, Кескентал, Жезқазған, Атқырылған, Итқырылған, Отырар, Тұрар, Жолбұзар, Атбасар, Барсакелмес, Тастұрмас, Оқжетпес, Күнтимес, Желтимес, Көзжетпес, Қарауыл келді, Төрекелді, Қарынсалды, Қондыбай, Кескенбегім, Қашқанбегім, және т. б.

Топонимжасамға сан есімдердің қатысуы

Бір сан есімінің орнына бір, жалқы ұғымын білдіретін жалғыз сын есімімен келген топонимдік атаулар да кездеседі. Мысалы, Жалғызқарағай, Жақсы Жалғызтау - Солтүстік Қазақстан облысы, Айыртау ауданындағы ауыл; Жалғызқұдық - Целиноград ауданындағы ауыл т. б.

Екі сан есімі күрделі құрамда келіп, жер-су аттарын жасауға қатысады. Мысалы, Екібастұз (қала), Екі ағайынды - Ақтөбе облысы Мұғалжар ауданындағы Дәутау тауының оңтүстігінде 35 км. жердегі тау; Екіжолқұдық- Қарағанды облысы, Шет ауданындағы Қатасор тауының оңтүстік-батысындағы құдық.

Ұқсас жұмыстар

Оқытылып отырған тілдердегі етістіктің грамматикалық категоряларын салыстыру

Көсемшенің жасалуы мен түрлері

Қай уақытта

Сабақтас құрмалас сөйлемдердің грамматикалық сипаты

Картографиялық топонимика

Етістіктің түрленуі. Шақ туралы түсінік

Тұйық етістік тапсырмасы

Жалпылау есімдігі

Іргелес салалас құрмалас сөйлемдер

Етістік ағашы

Пәндер

Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.

Ақпарат

Қосымша

Email: info@stud.kz