Етістік тұлғалы топонимдер

Презентация қосу

Қ А З А Қ С Т А Н Р Е С П У Б Л И К А С Ы Б І Л І М Ж Ә Н Е Ғ Ы Л Ы М М И Н И С Т РЛ І Г І
Қ А З А Қ М Е М Л Е К Т Т І К Қ Ы ЗД А Р П Е Д А Г О Г И К А Л Ы Қ У Н И В Е Р С И Т Е Т І
Қ А З А Қ Ф И Л О Л О Г И Я С Ы Ж Ә Н Е Ә Л Е М Т І Л Д Е Р І ФА К УЛ ЬТ Е Т І

ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ТОПОНИМЖАСАМ
ЖҮЙЕСІНЕ СӨЗ ТАПТАРЫНЫҢ
ҚАТЫСЫ
Жоспар:
І. СӨЗ ТАПТАРЫНЫҢ ТОПОНИМЖАСАМ
ЖҮЙЕСІНДЕГІ ОРНЫ
1. Топонимдердің зат есім жұрнақтары арқылы жасалуы
2. Сын есім түрлерінің топонимжасамдық құрамда келуі
3. Топонимжасамға сан есімдердің қатысуы
4. Етістік және басқа да сөз таптарының топонимжасамдық
сипаты
ІІ. ҚОРЫТЫНДЫ
ІІІ. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Топонимжасам – жер-су атауларын
жасаудағы тілдік бірліктерді зерттейтін
сөзжасам ғылымының бір саласы.
Топонимдер сөзжасамның негізгі үш тәсілі арқылы
жасалады:

Етістіктің -ма/-ме, -
Жұрнақ тәсілі арқылы Есімшенің -ған/-ген, - ба/-бе, -па/-пе
жасалған қан/-кен жұрнағы болымсыздық
топонимдерде -лы/- жер-су аттарын жұрнағы және
лі, -ды/-ді, -ты/-ті сөз жасауда өзіндік атау есімшенің -с
тудырушы жасаулық жұрнағымен жасалған
жұрнақтары өнімді ерекшелігімен жер-су аттары –
болып саналады қолданылады топонимжасамға тән
құбылыс
Сөз таптарының топонимжасам жүйесіндегі орны

Зат есім негізді

Түбір топонимдер – Батыр, Балға,
Туынды түбір – Достық,
Базар, Босаға, Лай, Ай, Бұғаз, Жыра,
Қошқар, Мырза, Найза, Есен, Үлгі, Ынтымақ, Үміткер, Түндік
Қайнар, Қылыш, Боран, Есіл, Нияз, т.б. сияқты топонимдер
Шұңқыр, Теңіз ауыл, су, өзен, көл, көптеп кездеседі.
жота, адыр, өзек, тау, сай, елді
мекен, канал, қыстау, жайлау, жар т.
б.
Сөз таптарының топонимжасам жүйесіндегі орны

Тіліміздегі топонимдер – зат есімдер, оның ішінде
ғаламзат есімдері, жалқы есімдерге жатады. Жалпы
есімдер мен жалқы есімдердің бір-біріне ауысу
мүмкіндіктері бар. Бұл ауысулар топонимдерде де
кездеседі. Мысалы, құдық – Аққұдық; өгіз, арал – Өгізарал,
тас – Ақтас; бала, теңіз – Балатеңіз; су –Ақсу, Көксу,
Сарысу т.б.
Сөз таптарының топонимжасам жүйесіндегі орны

Заттың сынын, сапасын, түрін, түсін, көлемін және
басқа да қасиеттерін білдіретін сын есім сөздер де аталым
жасауға белсене қатысады. Мысалы, Тентек, Қу, Сарысу,
Ақтас, Алакөл, Жіңішке, Қызылшоқы, Қызылсу,
Қызылағаш, Жуантөбе, Жаңақұрлыс, Жуантөбе,
Жастілек, Тегіс жол, Сиректас, Суықөзен, Жындысу т.б.
Сөз таптарының топонимжасам жүйесіндегі орны

Сан есімдер арқылы Жер-су атауларын жасауда
жасалған жер-су атаулары тіліміздегі сөз таптарының
Қазақстанның барлық ішінен үстеу мен одағай
жерінде кездеседі. Мысалы, негізді топонимдер де
Үштөбе, Үшарал, Бесағаш, кездеседі. Мысалы, Ожырай,
Жетіген, Жетісу, Күркүреуік, Төменарық т.б.
Тоғызқұдық т.б.
Сөз таптарының топонимжасам жүйесіндегі орны

-ған,-ген,-қан,-кен,-ар,-ер есімше
формалы жер су аттары: Қашқансу, Кешпе – мекен аты. Көне түр. «кешу»
Сиырқырған, Тасқашаған, Терісаққан, (ет.) түріндегі атау тұлғасы. «кечік,
Желтимес, Қостіккен,Кескентал, кечув, кесік» формаларымен мәндес
Қашқанбегім, Есекартқан т.б.
Етістік тұлғалы
топонимдер
Демікпе – Жоңғар Алатауының Бұқпан – Орталық Қазақстандағы
шоқысының аты. және Сарқан өңіріндегі (Жетісуда)
Демік (ет. бұйрық райына) + - мекен аттары, объект есебінде
пе қосымшасын жалғау арқылы «бұқпа» немесе «қалқан»
жасалған топоним есімдерімен тең мағынада.
Топонимдердің зат есім жұрнақтары арқылы жасалуы

-дық, -тік жұрнағы да жер
орын мағынасында
- хана – мекеме, орын-жай
қолданылады. Мысалы:
мағынасын білдіреді.
Кендірлік, шабындық,
егіндік т. б.

-стан жұрнағы халық атына
-кент
жұрнағы да мекен жалғанып, сол халықтың
атауларын жасайды. елі, мемлекеті деген мағына
Мысалы, Жаркент, Манкент, береді. Мысалы, Қазақстан,
Шымкент, Баршынкент т.б. Қырғызстан, Тәжікстан,
Түрікменстан және т.б.
Топонимдердің зат есім жұрнақтары арқылы жасалуы

-лы/-лі, -ды/-ді, -ты/-ті жұрнағының топонимдерді
білдіруіндегі зат есімнің мағыналық топтары:
1) жан-жануарлар, жәндік атауларына жалғанып – Қоянды,
Балықты, Аюлы, Текелі, Шыбынды, Соналы, Арқарлы, Жыланды
т.б.
2) өсімдік атауларына жалғанып – Теректі, Қамысты, Шиелі,
Шилі, Алмалы, Талды, Шөпті, Қарағайлы, Қарағанды, Изенді,
Қияқты, Ошағанды, Егінді т. б.
3) жердің ерекшелігіне, қазба байлықтарға байланысты сөздерге
жалғанып – Тасты, Батпақты, Құмды, Жезді, Бақырлы,
Арықты,Тұзды т.б. жердің, өзен-судың ерекшелігін білдіреді.
Топонимдердің зат есім жұрнақтары арқылы жасалуы

Кірме сөзді топонимдердің құрамында -овка, -инск, -
ов, -ев, -ое, -ское, -ин, -ка сынды жұрнақтар кездеседі. Бұл
– қосымшалар жалқы есімдерге ғана жалғанатын
жұрнақтар. Мысалы, Волков, Гагарин, Минтковка,
Покорное, Киевка, Киевское, Майоровка, Осакаровка,
Святогоровка, Шахтинск, Сокобеловка,
Ефремовское,Захаровка, Ивановка, Пашенное және т.б.
Зат есімнің лексикалық мағынасы түрлендіретін реңк
мәнін қосатын 24 жұрнағының ішінде жер-суға қатысты -
ес (белес, дөңес), -қа (қырқа), -ат (қырат), -қал (шатқал), -
пат (ойпат), -шық (таушық, көлшік, төбешік, бақыршық
(кен орны) жұрнақтарын атауға болады.
1 Екі сыңары да зат есімді [зат есім + зат есім] – Жартас, Құмадыр, Қансүйек, Керегетас,Тасшоқы,
Қымызқұдық, Баймырза, Балатеңіз, Белағаш, Айнабұлақ, Бетпақдала, Майөзек, Майқұдық, Жарқұдық,
Саумалкөл, Тасауыл т.б. Олардың сыңарларының мағыналық топтары да әр түрлі.
2 Үш сыңары да зат есімді [зат есім + зат есім + зат есім ] – Бектауата т.б.
3 Бағыныңқы сыңары туынды түбір зат есім, басыңқы сыңары түбір зат есімді [зат есім + жұрнақ + зат есім] –
Арықтыкөл, Қайыңдыкөл, Борлысай, Құмдыкөл, Шөптікөл, Батпақкөл т.б.
4 Бірінші сыңары сын есім, екінші сыңары зат есімді топоним [сын есім + зат есім] – Қоңыртөбе, Ақтоғай,
Қарадыр, Қызыларай, Ақбел, Ақжар, Ащысу, Жаңақала, Жаңаталап
5 Екі сыңары сын есім, бір сыңары зат есімді [сын есім + сын есім + зат есім] Шолаққарасу т.б.
6 Бағыныңқы сыңарлары зат есім мен сын есім, басыңқы сыңары зат есім [зат есім + сын есім + зат есім] –
Текеқараөзек т.б.
7 Бағыныңқы сыңарлары сын есім мен зат есім, басыңқы сыңары зат есім [сын есім + зат есім +зат есім] –
Қарақойтас т.б.:
8 Есімше тұлғалы етістікпен зат есімнің бірігуі [етістік + жұрнақ + зат есім] Қорғанкөл,т.б.
9 Сан есім мен аппелятив зат есімінің бірігуі [сан есім + зат есім]Тоғызқұдық, Төрткөл т.б.
10 Бағыныңқы сыңары негізгі түбір зат есім басыңқы сыңары -ған тұлғалы етістік [зат есім + етістік + -ған/-ген
жұрнағы] – Алтынқазған, Алтынтапқан, Атөлген, Айғырөткен,Тайқамалған, Тайсойған
11 . Келесі құрылымда бағыныңқы сыңарлары сын есім мен зат есім, басыңқы сыңары -ған/-ген тұлғалы етістік
[сын есім + зат есім + етістік +-ған/-ген] – Ақтүйеөлген, Қарабие жоғалған, т.б.
12 Келесі топонимнің құрылымы [зат есім + етістік + -ма, -с жұрнағы + зат есім] Биесимассай, т.б.
Сын есім түрлерінің топонимжасамдық құрамда келуі

Ақ түсті білдіретін сөзден – Сары, көк, қара, қоңыр, ала,
Аққұдық, Аққұм, Ақжал, Ақтас, Ақтау, шұбар, т. б. түстерімен де жасалған
Ақөлең, Ақбастау, Ақбұлақ, Ақжал, атаулар: Сарыадыр, Сарыкөл,
Ақтасты, Ақшоқы, Ақадыр (елді Қарасай, Бозшакөл, Сарыбел,
мекен), Аққөл (көл), Аққозы, Сарыөзек, Шұбаркөл, Шұбартөбе,
Аққолтық, Аққошқар (көл), Аққұдық
Қызылсу, Қызылтас, Қызылшоқы,
(елді мекен), Аққұм, Аққыр, Аққыстау,
Ақмая (кен орны), Ақмола (елді Қызыл-Шілік, Қарабастау,
мекен), Ақсай (елді мекен), Ақсеңгір Қарабұлақ, Қаражал, Қарасу,
(өзен), Ақсу (өзен, поселок, ауыл, кен Қаратау, Қоңыртемірші, Қоңыртөбе,
орны, асу) Ақсуат (көл, ауыл, станция), Алабас, Алаботалы, Алакөл т.б.
Ақсу-Аюлы, Ақсу-Жабағылы қорығы,
Сын есім түрлерінің топонимжасамдық құрамда келуі

Өлшемдік мәнді кіші, үлкен, ұзын, қысқа, жіңішке,
жалпақ, шолақ, тапал, семіз т.б. сөздерден жасалған
топонимдік атaулар көптеп кездеседі. Мысалы, Үлкен
Аралтөбе, Кіші Аралтөбе, Шолаққарасу, Үлкен Жүзім
(ауылдық окург), Үлкен Малышка, Кіші Қараой (ауыл),
Ұзынкөл (ауыл), Жіңішкеқұм (құмды алқап), Үлкен Борсық
(құмды алқап), Кіші Борсық (құмды алқап), Үлкен Ақсу
(ауыл), Үлкен Диқан (ауыл), Ұзыншілік (өзен), Үлкен
Бақтыбай (тау), Кіші Қобда (өзен), Үлкенсор (көл), Кіші
Қызылоба (көл), Үлкенөзен (өзен), Жіңішкесай (өзен), Кіші
Емболат (өзен), Кішкенекөл (кент) т.б.
Етістіктің топонимжасамдық сипаты

Тіліміздегі жер-су аттарында етістіктің дара (түбір, туынды түбір) және
күрделі құрамда келуі кездеседі. Мысалы, Сиырсойған, Сиырқырған,
Тасқашаған, Аққойсойған, Бөрітүскен, Ұзақөлген, Найзатапқан, Атбайлаған,
Оразбайқойған, Биесойған, Терісаққан, Ұзынқашқан, Есекқырылған,
Есекартқан, Балакескен, Қызкеткен, Қостіккен, Балатуған, Арбақалған,
Байсарықазған, Қалмаққырылған, Қалғантау, Көшкентал, Қашқансу,
Кескентал, Жезқазған, Атқырылған, Итқырылған, Отырар, Тұрар, Жолбұзар,
Атбасар, Барсакелмес, Тастұрмас, Оқжетпес, Күнтимес, Желтимес,
Көзжетпес, Қарауыл келді, Төрекелді, Қарынсалды, Қондыбай, Кескенбегім,
Қашқанбегім, және т.б.
Топонимжасамға сан есімдердің қатысуы

Бір сан есімінің орнына бір, жалқы ұғымын білдіретін жалғыз сын есімімен
келген топонимдік атаулар да кездеседі. Мысалы, Жалғызқарағай, Жақсы
Жалғызтау – Солтүстік Қазақстан облысы, Айыртау ауданындағы ауыл;
Жалғызқұдық – Целиноград ауданындағы ауыл т.б.
Екі сан есімі күрделі құрамда келіп, жер-су аттарын жасауға қатысады.
Мысалы, Екібастұз (қала), Екі ағайынды – Ақтөбе облысы Мұғалжар ауданындағы
Дәутау тауының оңтүстігінде 35 км. жердегі тау; Екіжолқұдық– Қарағанды
облысы, Шет ауданындағы Қатасор тауының оңтүстік-батысындағы құдық.
Үш саны негізінен күрделі аталымдардың құрамында кездеседі. Мысалы,
Үштау, Үштөбе, Үшарал, Үштерек (ауыл), Үшқарасу – Жарқайың ауданындағы
ауыл, Үшарал - Алматы облысы Панфилов ауданындағы ауыл, Үшбұлақ - Алакөл
ауданындағы ауыл, Үштөбе - қала, Алматы облысы Қаратал ауданының орталығы,
Үшбас (өзен), Үшбиік - Шығыс Қазақстан облысы Жарма ауданындағы ауыл.
Етістіктің топонимжасамдық сипаты

-ма/-ме, -ба/-бе, -па/-пе болымсыздық жұрнағы мен -с есімше
қосымшасы арқылы жасалған топонимдік аталымдар:
1) негізгі түбір + етістік + -ма/-ме, -ба/-бе, -па/-пе + -с жұрнағы
үлгісінде. Мысалы, Алматы облысы бойынша – Тектұрмас,
Шаңырақөтпес, Ешкіөлмес, Күнтимес, Тектұрмас және т. б.

2) негізгі түбір + негізгі түбір + етістік + -ма/-ме, -ба/-бе, -па/-пе + -с
жұрнағы үлгісінде, мысалы, Биесыймас, Сатытаймас, т. б.

3) негізгі түбір + етістік + -ма/-ме, -ба/-бе, -па/-пе + -с+ негізгі түбір
үлгісінде, мысалы, Жамбыл облысында – Текетұрмастөбе, және т. б.
Сөз таптарының топонимжасамдық сипаты

Үстеу Еліктеуіш сөздер
Төменгі бұрлық - Солтүстік Қазақстан Күркіреуік – Ырғыз өзенінің
облысы Айыртау ауданындағы ауыл; аңғарындағы бұлақ.
Төмендегі Сырдария өңірі – Арал
Күркіреусу теміржол бекеті –Жамбыл
теңізінің шығыс жағалауын, Сырдарияның
төменгі ағысын, сол жағалық аңғарын және облысы, Жуалы ауданы, Ақтөбе
Қызылқұмға дейінгі құмды шөлді алып ауылдық округіне қарасты елдімекен.
жатқан жазық; Былқылдақ атты өзен атауы былқ
Жоғарғы үбі ауылдық округі – бейнелеуіш сөзінің қатысуымен
Шемонаиха ауданындағы әкімшілік бірлік; жасалған. Қалба жотасының оңтүстік
Көлденеңсу – өзен, Сәуір жотасының
бөлігінде, Жарма ауданында. «Былқ-
солтүстік-батыс бөлігінде, Зайсан
былқ еткен, сазды өзен
ауданында. «Түп-түзу емес, қиғаш, көлбеу
жатқан су (өзен)» мәніндегі атау және т.б.
мағынасындағы атау.
ҚОРЫТЫНДЫ

Топонимдер - халыққа үздіксіз қызмет ететін тілдік
бірліктер. Олар тек қана дыбыстық жамылыштан тұратын
таңбалар жүйесі емес, олардың өн бойында этностың ғасырлар
бойы жүріп өткен өмір жолдары, тарихи оқиғалары сақталған.
Сонымен қатар топонимдік бірліктер - ақпарат сақтаушы мәдени
кодтар.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Жанұзақов Т. Қазақ ономастикасы. Казахская ономастика. –
Астана: ІС-Сервис ЖШС, 2006. Т. 1. – 400 б.
2. Рысберген Қ.Қ. Қазақ топонимиясының лингвокогнитивтік және
этномәдени негіздері: филол. ғыл. дис.: 10.02.02. Алматы, 2010. –
300 б.
3. Қашқари М. Түрік тілінің сөздігі: (Диуани лұғат-ит-түрк): 3
томдық шығармалар жинағы / ауд. А.Егеубай. – Алматы: ХАНТ,
1997. – Т. 1. – 592 б.
4. Оралбай Н., Құрманәлиев К., Балтабаева Ж. Қазақ тілінің
сөзжасамы. Алматы: Нұр-ДиАс, 2014. – 290 б.
5. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы, 2011. – Т. 13. 322 б.

Ұқсас жұмыстар

Оқытылып отырған тілдердегі етістіктің грамматикалық категоряларын салыстыру

Көсемшенің жасалуы мен түрлері

Қай уақытта

Сабақтас құрмалас сөйлемдердің грамматикалық сипаты

Картографиялық топонимика

Етістіктің түрленуі. Шақ туралы түсінік

Тұйық етістік тапсырмасы

Жалпылау есімдігі

Іргелес салалас құрмалас сөйлемдер

Етістік ағашы

Пәндер