Педагогикалық қарым - қатынас психологиясы

Презентация қосу

№12 Дәріс.
Тақырыбы: Педагогикалық
қарым-қатынас психологиясы
Жоспар:

1. Педагогикалық қарым-қатынас
психологиясы туралы түсінік
2. Педагогикалық әсер ету психологиясы
3. Оқытушы мен студенттің тұлғааралық
өзара әрекеттестігінің мәселелері
Философия

Әлеуметану Психология

Қарым
қатынас-
зерттеу
обьектісі

Мәдениетану Педагогика

Тарих
Қарым-қатынас

Коммуникация Интеракция Перцепция
(өзара ақпарат (өзара (өзара
алмасуын) әрекеттесуін) бірін-бірі
қабылдауы)
Ананьев
Б.Г. Жақыпов
С.М. Кон И.С.

Зимняя Қарым-
И.А. қатынасты
зерттегендер Петровский
А.В.

Ломов Б.Ф.
Фром Э. Андреева
Г.М
Педагогикалық іс-әрекеттің негізгі формалары қарым-
қатынас жағдайы болып табылады. Педагогикалық
қарым-қатынас төмендегідей жағдайларда жүзеге
асырылады

Семинар ,
Дәріс практикалық және Емтихан
сабақтарында зертханалық кезінде
сабақтарда

БӨЖ, БОӨЖ орындау Тәрбиелік шаралар
кезінде кезінде
Қарым-қатынас
үш қырынан анықталады:

Білім Тәрбие
оқу алушылардың процесін
міндеттерін тұлға ретінде ұйымдастыру-
шешу құралы дамуының дың әлеуметтік
ретінде психологиялық- педагогикалық
педагогикалық жүйесі ретінде
ықпалы ретінде
Педагогикалық қарым-қатынаста қарым-қатынастың
төмендегідей түрлері ажыратылады

Вербальды Вербальды
емес

Мимика, жест
пантомимика,
Тіл, сөйлеу проксемика
арқылы жүзеге экстралингвистика
асырылады паралингвистика
такесика, ольфакторлық
жүйе
Вербальді емес коммуникацияның құралдары

мимика – беттің
Жест – қолдың
Такесика- бұлшықеттерінің
қимылы. Қарым
бетінен сүю, қимыл –
сипау, қол алу, қатынасты, сөзді
қозғалысы (күлу,
құшақтау, т.б. сүйемелдеп
ренжу т.б.).
отырады

ольфакторлық Паралингвис- Проксемика-
жүйе - қоршаған тика- дауыстың кеңістіктік,
ортаның, қашықтық
ырғағы, көлемі,
адамдардың
үнділігі арқылы көз
жағымды,
жағымсыз иістері арқылы түсінісу

Экстралин-
Пантомимика гвистика-
– дененің кідірістер, күлу,
қимыл – жөткіріну,
қозғалысы жылау, т.б.
Қарым-қатынас

Оқу-тәрбие міндеттерін шешудің
маңызды құралы. Оқытушы мен білім
алушылар арасындағы қарым-қатынас
дұрыс ұйымдастырылмаса, білім беру
міндеттері - оқыту, дамыту және
тәрбиелеу тиімді бола алмайды.
Педагогикалық қарым-қатынас оқытушы мен білім
алушылар арасында өзара әрекеттесу ретінде
анықталады. Педагогикалық процесте өзара
әрекеттесу 3 түрлі сипатқа ие болады:

1. Бірлескен іс-әрекет арқылы
топтағы ықпалдастық;

2. Топтағы өзара бәсекелестік;

3. Топтағы қақтығыс (конфликт).
Дау – дамай дегеніміз – қарама – қарсы
бағытталған мақсаттардың,
Қытай ойшылы қызығушылықтардың, ұстанымдардың,
Лао Цзы: ой – пікірлердің, құндылықтардың
«Барлық
қақтығысы.
тіршіліктің дамуы
– инь мен янь
энергияларының Адамның өмірі қақтығыссыз өте
үйлесімділігінде”- алмайды, өйткені адам болған соң өзінің
, деп айтқан. пайымдауы, өз көзқарасы, өз түсінігі
Жалпы болады. Бір мәселеге екі адам екі жақты
«конфликт» сөзі қарайды.
(conflictus) латын
тілінен енген,
тікелей мағынасы Демек, дау – дамай – екі не одан да көп
– дау – дамай, индивидтің немесе топтың қарама – қарсы
кикілжің жақтың белгілі бір мақсатқа жетуіне,
қақтығыс. қызығушылығының қанағаттандырылуына
әдейі бөгет жасау немесе оның көзқарасын,
әлеуметтік ұстанымын өзгерту процесі.
әлеуметтік рөлдері мен статусына
Өзара қарамастан, оқытушы мен білім
әрекеттестік алушылардың психологиялық
«субъект- ұстанымдарының тепе-тең болуы;
объект» емес,
«субъект- оқытушы мен білім алушы бір-
субъект» бірінің қарым-қатынастағы
негізінде, белсенділіктерінің тепе-тең
диалогтык екендігін саналы түрде аңғарып,
сипатта болуы оны іс жүзінде қолдана алуы;
үшін, төмендегі
шарттар оқытушы мен білім алушылардың
орындалуы өзара тепе-теңдікті сақтай отырып,
қажет: бір-біріне психологиялық қолдау
көрсете алуы.
Р. Бейлз өзара әрекеттесуді төрт категорияға талдайды.
Соған байланысты мұғалім мен білім алушылар дың
өзара әрекеттесу формасын айқындауға болады

Мәселені шешу Мәселені қою

Ұсыныс, Cұраныстың болуы
нұсқау беру
Пікір айтуға
Пікір айту сұраныс
Жағымсыз Ұсыныс
Жағымды эмоцияларБағдар бере беруге
эмоциялар
алу Келісімге келе сұраныс
Ынтымақтастық таныту
алмау
Шиеленісті
Шиеленіс шығару
«түсіре» алу
Педагогикалық процестегі өзара әрекеттесудің
тиімділігін анықтайтын факторлар:

- оқу - тәрбие - оқу - тәрбие - оқытушының оқу -
процесін басқарудың процесіндегі тәрбие процесінде
талапқа сай, білім субъектілердің пайда болып қалатын
алушылардың әрқайсысының өз кикілжіңдер мен
психологиялық міндеттері мен шиеленістерді
дамуына дәлме - дәл қызметтерін нақпа - «асқындырмай»
болуы; нақ орындауы; шеше алуы.
Педагог пен білім алушы арасындағы өзара қатынас
механизмдері төмендегіше түсіндіріледі:

проекциялау Тұлғаның мотивтерін, күйзелістерін,
сапаларын бейсаналықпен басқаларға телуі;

тұлғаның өз ұстанымынан, позициясынан
децентрация қайтып, басқа адамның көзқарасын
қабылдауға қабілетті болуы;

тұлғаның өзін бейсаналы түрде басқа
идентификация адаммен теңестіруі немесе ойша өзін басқа
адамның орнына қоя алуы;

тұлғаның басқа адамның эмоциялық күйін ұғыну
эмпатия мен сол жағдайды бірге кешуге қабілеттілік;

Тұлғаның жағдаятты, оқиғаны, құбылысты
рефлекция түсінуі, талдауы, бағалауы және қарым -
қатынастағы серіктесі өзін қалай
қабылдайтындығын аңғаруға қабілеттілігі;
ойлар,
көзқарастар,
бағдарлар
қалыптасқан
«ілтифат» стереотиптер
эффектісі

Адамды
қабылдауға,
дұрыс бағалауға
кедергі жасайтын
“ореол”
факторлар
"соңғы эффектісі
ақпарат"
эффектісі

“алғашқы" “проекция"
эффектісі
эффект
Тұлғаның басқа адамға деген тұрақты
аттракция позитивті сезімнің болуы;

Индивидтің басқа бір адам туралы ақпарат
тапшылығынан алғаш көргеннен - ақ пайда
стереотипи-
болып, тұрақтап қалатын психологиялық
зация механизм

индивид тұлғаны алғашқы әсері бойынша
бағалайды, мысалы, адам туралы жақсы ой
ореол әсері қалыптасса, оның жақсы қасиеттерін тым
(эффектісі) жоғарылатып жіберу, ал жаман қасиеттерін елемеу
немесе керісінше, адам туралы жаман ой
қалыптасса, оның жақсы қасиеттеріне көз жұму;

каузальді тұлғаның жетістіктеріне өзін, ал сәтсіздіктерде
басқаны, жағдайды себепкер деп санауы; басқа
атрибуция адамның мінез - құлқының, жүріс - тұрысының,
сезімінің себептерін өзінше түсіндіруі.
Педагогикалық процесс субьектілерінің өзара
әрекеттесуінің түрлері

конструктивті оқытушы мен білім алушының білім
меңгеруге бағытталуы;

ұйымдастырушы оқу - тәрбие процесінде бірлескен іс-
әрекетті ұйымдастыруына бағытталуы;

стимул коммуникациялық-оқу-танымдық іс-
әрекеттің тиімділігін арттыруға бағытталуы;

ақпараттық- оқу мазмұны бойынша берілетін ақпаратты
оқытушы барынша қорландыруға бағытталуы;

эмоциялық оқытушы мен оқушының бір - біріне сенім
түзетуші артуына, өзара түсінісулеріне бағытталуы;

бақылауыш- меңгерілген білім деңгейін қадағалау, өзіндік
бағалаушы бағалау, өзіндік бақылау жұмыстарына
бағытталуы.
Педагогикалық
қарым-қатынас
кәсіби
психологиясын
деструкциялар
да кәсіби іс-
әрекеттің
маман
тұлғасына кері
әсерін тигізетін кәсіби
негативті деформациялар
психологиялық
құбылыстарды
Кәсіби деструкция - еңбек өнімділігі мен қарым-қатынасқа
теpic әсерін тигізетін іс-әрекет пен тұлға құрылымындағы
өзгерістер

жас ерекшелік пен әлеуметтік нормалармен салыстырғанда
кәсіби даму процесінің баяулауы, кейін қалуы;

кәсіби дамудағы дезинтеграция; кәсіби сананың құлдырауы
- соның салдарынан қызмет жағдайына сәйкес келмейтін
мақсат қою; еңбектің маңызын бұрыс бағалау; кәсіби
қақтыгыстарға жол беру;

кәсіби ұтқырлықтың төмендігі; еңбектің жаңа жағдайларына
бейімделе алмау және дезадаптация;

кәсіби дамудың жеке тұстарының арасында байланыстың
болмауы (мыс: оқытушыда кәсіби дамуға мотивация
болғанмен, кәсіби сана деңгейінің томен болуы ықтимал);
кезіндегі кәсіби қабілеттің, кәсіби ақыл-ойдың әлсіреуі;

кәсіби дамудың бүрмалануы; тұлға құрылымында бұрын
байқалмаған жағымсыз қасиеттердің орын алуы; тұлға
тұрпатын өзгертетін кәсіби дамудың әлеуметтік және жеке-
дара нормасындағы ауытқу;

тұлға деформациясының байқалуы - эмоциялық қажу, кәсіби
титықтау, кәсіби ұстанымның іс-әрекетке сәйкес келмеуі;

денсаулықтың төмендеуіне байланысты кәсіби дамудың
тежелуі.
Э.Ф.Зеер бойынша педагогтың кәсіби деструкциялары

Кәсіби деструкция Кәсіби деструкция түрлерінің себептері
түрлері
Педагогикалық Оқытушының жеке-дара ерекшеліктері;
агрессия психологиялық қорғаныс-проекция; фрустрациялық
интолеранттылық
Өктемдік Психологиялық қорғаныс-рационализация; өзін-өзі
жоғары бағалау; адуындық; білім алушыларды типтерді
нобайлау
Қыр көрсетушілік Психологиялық қорғаныс-идентификация; өзін-өзі
жоғары бағалау; эгоцентризм
Дидактикалық Ойлаудың таптаурындыгы; сөйлеудегі шаблондар;
кәсіби акцентуация
Педагогикалық Ойлаудың таптаурындығы; жас ерекшелікке байланысты
догматизм интеллектідегі инерттілік
Басымдылық Эмпатияның конгруэнтті болмауы; эмпатияға
қабілеттің болмауы; білім алушылардың кемшіліктеріне
төзімсіздік; мінездің жоталануы (акцентуациясы)
Э.Ф.Зеер бойынша педагогтың кәсіби деструкциялары

Кәсіби деструкция Кәсіби деструкция түрлерінің себептері
түрлері
Педагогикалық Психологиялық қорғаныс-жатсыну; «эмоциялық қажу»
индиференттілік синдромы; жағымсыз педагогикалық тәжірибені жалпылау

Педагогикалық Психологиялық қорғаныс-рационализация; іс-әрекет
консерватизм таптаурыны; әлеуметтік барьерлер; шамадан тыс педагогикалық
іс-әрекетке бағытталу
Рөлдік Мінез-құлық, жүріс-тұрыс таптаурындары; педагогикалық іс-
экспансионизм әрекетке түбегейлі «батып кету»; жанкештілікпен еңбек ету;
ебедейсіздік
Әлеуметтілік Психологиялық қорғаныс-проекция; моральдік мінез-
екіжүзділік, құлықтың, жүріс-тұрыстың таптаурындығы; жастың ұлғаюына
монтанылық байлынысты өмірлік тәжірибені идеалдандыру; әлеуметтік
экспектация, яғни, әлеуметтік-кәсіби жағдаятқа бейімделуден
сақталған жағымсыз тәжірибе
Мінез-құлық, жүріс- Психологиялық қорғаныс-проекция; эмпатиялық беталыс,
тұрыс трансфері яғни, білім алушыларға тән реакцияларды таныту
Өктем мәнер Енжар мәнер
(Авторитарлық) (Либералдық)

Психологиялық-педагогикалық
әдебиеттерде педагогикалық
іс-әрекетін мәнеріне (стиліне)
байланысты оқытушының
қарым-қатынас мәнері
қарастырылады Ол негізгі үш
түрлі мәнерден тұрады:

Демократиялық
мәнер
оқытушы өзі Оқытушы бұйыра
жұмыстың жалпы сөйлеуге, бет -
мақсатын жүзге қарамай тура
анықтап, өзі ескертпелер
тапсырманы жасауға бейім
орындау тәсілін келеді
ұсынады

Өктем
мәнердің
көріністері
Білім беру
Оқытушы тапсырма үдерісіндегі
мен оны орындау оқытушының қатал
тәсілдерін сатылы болып, бақылауды
түрде ұсынылады күшейтуді
ұстанады
Енжар (либералдық)
мәнердің көріністері

Оқытушы оқу - Оқытушының өз
тәрбие үдерісіне міндеттерін және
белсенді әкімшіліктің
араласпай, ұсыныс -
студенттерге білім тапсырыстарын
беруде енжарлық формальді түрде
танытады орындай салуы.

Оқытушы
студенттердің оқу Оқытушының
- кәсіби іс - студенттер іс -
әрекетіне әрекетіне барынша
қатысты араласпай,
жауапкершілікті оқшаулануға
сезінбейді ұмтылысы
Демократиялық мәнердің көріністері

1 Оқытушы ешқашан тұлғаны емес, орындалған іс - әрекетті бағалайды
2 Білім алушылар оқу - кәсіби іс - әрекетке қатысты мәселелерді анықтап,
шешуге өздері белсенді түрде араласады
3 Оқытушы білім алушылардың өздеріне деген сенімдерінің нығайып,
дамуына мүмкіндік жасайды.
4 Оқытушы барынша сенім білдіріп, білім алушылардың өзіндік
бағалауына, бір - бірін бағалауына жағдай жасай алады
5 Оқытушы білі малушылардың бастамашылығын құптайды; осыған
байланысты оқыту - тәрбиелеу үдерісіндегі тұлғааралық қатынастарда
үйлесімділік, ашықтық, сенім артушылық орнығады.
6 Оқытушы білім алушылар ұжымына арқа сүйейді; болашақ мамандардың
дербес түрде іс - әрекетті ұйымдастырып, жүзеге асыруына педагогикалық -
психологиялық жағдай жасай алады.
Модел І
“Сократ”
Модел ІІ
Модел VІ “Топтық
“Гид” пікірсайыс
жетекшісі”

М.Таленнің
жасаған педагог
Модел VІ моделі
“Жаттықт- Модел ІІІ
рушы” “Шебер”

Модел V Модел ІV
“Менеджер” “Генерал”
• Модель ІІ - «Топтық пікірсайыс жетекшісі». Бұл
ұстанымда оқу - тәрбие процесінде білім алушылармен
келісе отырып, ынтымақтаса жұмыс істеуге аса мән 2
беріледі. Мұнда педагог пікірсайыстан шығатын нақты
нәтижені емес, білім алушылармен демократиялық
түрде келісуді бәрінен артық қояды.
• Модель І - «Сократ». Бұл - сабақта әдейі пікірталасқа,
пікір - сайысқа қозғау салатын, оған әуестігімен
ерекшеленетін педагог. Мұндай педагогтың оқу
процесіне жеке - даралық, жүйесіздік тән. Алайда, 1
педагогтың бұл ұстанымы білім алушылардың өз
көзқарасының дәлелдеп, айта алуына жағдай
жасайды; олардың ақыл - ой дербестіктерін күшейтеді.
төмендегідей педагог ұстанымдарының жеті моделін қамтиды:
М.Таленнің жіктемесі бірегейлікпен ерекшеленеді. Бұл типология
Педагогтердың кәсіби ұстанымдарын ажыратып, жасаған
• Модель IV - «Генерал» Бұл ұстанымы екі
ұштылықпен аулақ, талапқойғыш, өзіңе қатаң
түрде түрде бағындыратын педагогке тән. Ол
өзінің айтқандары мен әрекеттерін әрқашан
дұрыс санап, білім алушыға берген әмірін екі 4
етпей орындауын міндеттейді. М.Таленнің
зерттеу мәліметтері бойынша «генерал» моделі
басқа үлгідегі ұстанымдарға қарағанда,
педагогикалық практикада ең көп орын алатын
көрінеді.
• Модель ІІІ - «Шебер». Аталмыш ұстаным
бойынша педагог үлгі ретінде болады.
Сондықтан, оқу процесінде, жалпы, өмірдің 3
барлық жағдайында оның айтқандары мен
әрекеттерін білім алушылардың мүлтіксіз
қайталау шарты қойылады.
• Модель VII - «Гид.» Білмейтіні жоқ, «энцоклопедия» рөліндегі
педагог қарым – қатынастың осы мәнерімен сипатталады. Ол –
әрқашан ұстамды, нақпа – нақ, жинақы. Мұндай педагогтың 7
қоятын сұрақтары да, кез келген сұраққа жауабы әзір тұрады. Оның
іс – әрекетін мінсіз деуге тұрарлық. Сондықтан, бұл ұстанымдағы
педагогтар кейде білім алушыларды жалықтырып жібереді.
• Модель VI - «Жаттықтырушы». Бұл ұстаным бойынша
сыныптағы қарым - қатынасқа корпорациялық рух тән. Мұнда
білім алушылардың бір команданың ойыншылары сияқты жеке -
дара жетістіктері емес, бірлескен іс - әрекеті маңызды болады. Ал, 6
педагогке тек нәтиже, табыс, жеңіс ең басты мақсат болып
табылады. Сондықтан ол топтық жұмысты жандырушы,
рухтандырушы
• Модель V - «Менеджер». Аталмыш мәнер сыныптағы іс - әрекеттің
табысты болуына, білім алушылардың бастамашылығын және
дербестігін мадақтауға, қолдауға бағдарланады. Педагог әрбір білім 5
алушының атқаратын міндетінің маңызын түсіндіріп, талдауғы;
әрқайсысының ір - әрекетін қалтқысыз бақылауға және қол жеткен
нәтижелерін бағалауға тырысады
РЕФЛЕКСИЯ

Мен білген
жоқпын..., енді
білетін боламын

Менің қолымнан
келмейтін..., енді
қолымнан келеді

Мен
түсінбейтінмін..., ал
енді түсінемін
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Бапаева М.Қ. Жоғары мектепте психологиялық білім беру
процесін жетілдіру. Оқу құралы, Алматы, 2006ж.,-176.
2. Егенисова А.Қ. Психологияны оқыту әдістемесі: Оқу құралы, -
Алматы:”Бастау”, 2018, 352б.
3. Егенисова А.Қ. ЖОО психологиялық пәндерді оқыту теориясы
мен әдістемесі”: Оқу құралы, -Алматы:”Бастау”, 2018, 304б.
4. Ерментаева А.Р. Жоғары мектеп психологиясы: Оқулық-
Алматы:ЖШС РПБК «Дәуір», 2015. -492б.
5. Зимняя И.А. Педагогикалық психология: Алматы «ТSТ-compay»
2005ж., 368б.

Ұқсас жұмыстар

ШЕТЕЛ ТІЛДЕРІН ОҚЫТУ ПСИХОЛОГИЯСЫ

Мектеп жасына дейінгі балалар тобында психологтың жұмыс ерекшеліктері

Шетел тілдерін оқыту психологиясы туралы

Психология бойынша оқыту пәндері

Жас ерекшелік психологиясы

Мектепке дейінгі мекемедегі психолог кабинеті

Жоғары мектеп психологиясының пәні, міндеттері және құрылымы

ЖОҒАРЫ МЕКТЕП ПСИХОЛОГИЯСЫ

ПСИХОЛОГИЯ пәні

Қарым қатынас механизмі

Пәндер