КӨНЕ ТҮРКІ ӘДЕБИЕТІ

Көне түркі әдебиеті

Мүсілім Айгерім

КЯ-19-3

Қарастырылатын сұрақтар: 1. «Түркі» сөзінің мәні. Түркі халықтары мен олардың тілдері туралы мәлімет. 2. Орхон-Енисей жазба ескерткіштерінің зерттелуі, аударылуы. 3. Жазба ескерткіштердің тілі, көркемдік ерекшілігі.

1. «Түркі» сөзінің мәні. Түркі халықтары мен олардың тілдері туралы мәлімет.

«Түркі» сөзінің мағынасы туралы әр түрлі пікір қалыптасқан. Біреулер «Тұр» сөзін - түрегеп тұру, яғни өзінің заңды орнында тұрған адам, тәртіпті жауынгер деп түсіндірсе, кейбіреулер мықты, қайсар, күшті деп келтіреді. Бұл - ең қарапайым анықтамасы. Біз үшін «түркі» сөзі көптеген тайпалар мен рулардың ортақ атауы екенін білу жеткілікті. Түркі тілі орал-алтай тілдер тобына жатады, және финн-угор мен мадьярам-венгр тілдеріне жақын.

Түркі халықтарының Отаны жер шарының екі материгі - Азия мен Европа. Дегенмен басым көпшілігі Азия болып саналады. Оған себеп - көпшілік түркілер осы жерлерді мекендейді, екіншіден, тарихи тамыры да осы құрлықта. Ал Еуропадағы түркілер, негізінен, оның оңтүстігінде орналасқан да, Еділ мен Кавказ тауларының етегін мекендеген.

Түркі тілдері мәліметтері жекелеген тілдердің пайда болуы тым ертеде Кавказ территориясында, қазіргі Иранның оңтүстік бөлігінде, қазіргі Өзбекстан территориясының жартысында және ұйғырлардың қоныстанған орындарында, яғни оғыз бен қыпшақ тілдерінің алғашқы негізгі орталығында басталды деген болжам жасауға мүмкіндік береді . Миграциялық ағын (тасқын) осы орталықтан әр түрлі бағыттарға, атап айтқанда: солтүстік-шығыс және солтүстік-батыс Орта Азияға, Сібір, Орал, Кавказға бет алды. Сондықтан, мысалы, қазіргі әзербайжан ауданына келгендер (мүмкін мұнда түркі халықтары бұрыннын да бар шығар) алғашқы сатысының өзінде-ақ оғыз, қыпшақ диалектілерін сақтаған халық болып табылды.

2. Орхон-Енисей жазба ескерткіштерінің зерттелуі, аударылуы.

Орхон - Енисей ескерткіштерінің зертелу тарихы ХVII ғасырдың екінші жартысынан басталады. Ең алғаш рет (1662ж. ) Орхон - Енисей жазуы жөнінде хабар берген адам - Амстердам қаласының бургомистрі Н. Витзен.

1697 жылы Тобыл қаласының бояры С. Ремезовтың «Сібір қалаларының шөл далалары мен таулы жерлерінің чертежі» атты еңбегі жарық көрді. Сол еңбекте талас бойындағы «Орхон тасы» жер атап көрсетілді. Көне түркі жазба нұсқауларын зертеуші ғалымдардың пікірі бойынша, осы жер 1896-1898 жылдардағы талас ескерткіштері табылған тұсқа сай келеді. Ал Орхон - енисей ескерткіштері үлгілерінің алғаш жарық көруі сібірде 13 жыл айдада болған швед офицері Ф. И. Табберт - Страленбергтің атымен тығыз байланысты. Оның 1730 «Европа мен азияның солтүстік және шығыс бөлімдері» атты еңбегінде көне ескерткіштер туралы көптеген қызғылықты аралаған Д. Е. Мессершмидтің күнделік жазбаларында да көне түркі жазбаларының кейбір үлгілері туралы деректер келтірілген.

Орхон ескерткіштерінің аударылуы. Орхон ескерткіштерінің бүгінгі таңда орыс тілінде жарияланған аудармасының екі түрлі үлгісін атай аламыз. -Біріншісі - қарасөз үлгісіндегі мағыналық аударма. Бұған В. В. Радлов., П. М. Мелиоранский, С. Е. аудармасы жатады. -Екіншісі - И. Стеблеваның өлең аудармасы. Біріншіден Малов біздіңше ескерткіштің мазмұнын мағынсын беруді басты мақсат етіп қойған. Сондықтан да ондағы жыр шумақтары бүтіндей ескерілмей қалған. Екіншіден кейбір жеке сөздердің баламасын дәл бермеген және түп нұсқадағы кеәбір сөздері түсіп қалған. Мәселен күлтегінге арналған кіші жазудың алғашқы шумағындағы білге сөзі түсіп қалған, оның керісінше күлтегінге арналған жазуда кездеспейтін іті сөзі түсіп қалған.

3. Жазба ескерткіштердің тілі, көркемдік ерекшілігі.

Көне түркі жазба ескерткіштері, түркі руникалық жазба ескерткіштері 7-9 ғасырлардағы көне түркі ойма жазулары мен қолжазбалары, көне түркі әліпбиіндегі әр алуан мәтіндер.

Көне түркі жазба ескерткіштері арқылы қазіргі түрік халықтарының көне тілін, тарихын, этногенезін, географиясын, рухани мәдениетін, жазба дәстүрін, әдет-ғұрыптары мен дүниетанымын білуге болады.