ЕСТУ АНАЛИЗАТОРЫ

Презентация қосу

СЕНСОРЛЫҚ ЖҮЙЕ

ОРЫНДАҒАН: ӨРКЕН АЙСУЛУ
ТЕКСЕРГЕН: МУКАТАЕВА Ж.М.
МАЗМҰНЫ:
1. СЕНСОРЛЫ ЖҮЙЕЛЕР ҚҰРЫЛЫСЫ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТІ
2. ДЫБЫСТЫҚ ТЕРБЕЛУДІ ҚАБЫЛДАУ ЖӘНЕ ӨТКІЗУ
3. ЖАРЫҚ ЭНЕРГИЯСЫНЫҢ ТРАНСФОРМАЦИЯЛАНУЫ ЖӘНЕ ЖҮЙКЕЛІК ҚОЗУ
СЕНСОРЛЫҚ ЖҮЙЕ
• Сыртқы және ішкі орталардың әсерлерін қабылдап, талқылайтын,
олардың жағдайлары туралы сезім тудыратын мүшелер жүйесін
анализаторлар дейді. Барлық анализаторлар үш бөлімнен тұрады.

Анализатор

Орталық
Периферия Өткізгіш немесе
лық бөлім бөлім қыртыс
бөлімі
Сезім мүшелері организмде жеті
түрлі анализаторлар бар:

Көру Есту Тері Қозғалыс

Висцераль
Дәм Иіс
ды
СЕНСОРЛЫ ЖҮЙЕЛЕР
ҚҰРЫЛЫСЫ ЖӘНЕ
ҚЫЗМЕТІ
КӨРУ АНАЛИЗАТОРЫ

• Көру анализаторының сезгіш бөлімі көз алмасында орналасқан. Оларға торлы қабықтағы таяқша және
сауытша пішінді фоторецепторлар жатады.
• Өткізгіш бөліміне к ө р у жүйкесі жатады. Ол көз алмасынан шығып, сопақша миға барып бағытын
өзгертеді, содан соң оң көзден шыққан нерв сол жақ ми қыртысының желке тұсындағы көру аймағына,
ал сол көзден шыққан көру нерві оң жақ ми қыртысындағы көру аймағына қозуды тасиды.
• Көру анализаторының қыртыс бөліміне ми қыртысының желке тұсында орналасқан оң және сол жақ
көру орталықтары жатады.
• Көз өте сезімтал, нәзік және маңызды сезім мүшесі. Оның дүние тануда, оқуда, сыртқы ортамен
байланыс жасауда маңызы зор.
• Құрылысы бойынша көру анализаторының сезгіш бөлімін 3 топтағы мүшелерге бөлуге болады: көздің
қосымша құрылымдары, жарық өткізгіш және жарық сындырғыш құрылымдары, жарық қабылдағыш
құрылымдар.
КӨРУ АНАЛИЗАТОРЫ

• Қ о с ы м ш а құрылымдарға қас, кірпік еттері, көз жасының безі мен оның қапшығы, көз еттері
жатады. Бұлардың әрқайсысы белгілі бір қызмет атқарады. Қас, кірпік, кірпік еттері нәзік көз алмасын
сыртқы ортаның жағымсыз әсерлерінен (соққы, түрлі химиялық заттар, су, шаң-тозаң т. Б. ) қорғайды.
• Көз жасының безі мөлдір сұйық – көз жасын түзейді. Ол көз алмасын суландыру арқылы, көз
алмасының қозғалысына байланысты туатын үйкелістен көзді тозудан сақтайды. Оны жуып-шайып,
тазартып отырады және сыртқы ауадан келген микроорганизмдерді өлтіріп, олардың жағымсыз
әсерінен қорғап қалады, яғни дезинфекциялық (фран. Дез- - құрту, жою + инфекция — лат. Жүқтыру)
қызмет атқарады.
• Көз жасының артық мөлшері жас қапшығында қорда сақталып, қажет мезгілінде пайдаланылады. Тік
және қиғаш орналасқан көз еттері көзалмасын қозғауға қатысады, солар арқылы көз бірнеше бағытта
қозғала алады: жоғарыдан төмен және төменнен жоғары, жоғарыдан төмен ішіне қарай, жоғарыдан
төмен сыртына қарай, алдынан артына қарай (өте аз шамада).
Көз алмасының құрылысы.
1 - қасаң қабаты, 7 - көз бұршағы,
2 - алдыңғы сұйық камерасы, 8 - тамырлы қабық,
3 — нұрлы қабық, 9 - торлы қабық,
4 - артқы сұйық камерасы, 10 - сары дақ, 1
5 - цинн тарамыстары, 1 - көру жүйкесі,
6 - кірпікті дене, 12 - шыны тәрізді дене.

Көздің торлы қабығы:
1 - пигмент жасушалар, 6 - аксонды нейрондар,
2 - таяқшалар, 7 - биполярлы нейрондар,
3 - сауытшалар, 8 - ганглий,
4 - сыртқы жарғақ, 9 - эфференттік
5 - таяқшалардың талшықтар,
денесі, 10 - ганглий талшықтары.
ЕСТУ АНАЛИЗАТОРЫ

• Есту анализаторының шеткі бөліміне - ішкі құлақта орналасқан К о р т и мүшесі, өткізгіш бөліміне
- дыбыс жүйкесі, қыртыс бөліміне - самай тұсында орналасқан дыбыс есту орталығы жатады.
• Дыбыс анализаторының ең шеткі бөлімі - құлақ үшке бөлінеді: сыртқы, ортаңғы және ішкі құлақ
болып.
• Дыбыс жүйкелері сопақша мида бір-бірімен түйісіп, бағытын ауыстырады: оң жақ құлақтан келген
дыбыс жүйкесі сол жақ самайға, ал сол жақ құлақтан келген жүйке қозуды оң жақ самайға өткізеді.
• Дыбыс анализаторының қыртыс бөлімі ми қыртысының самай тұсында жатқан сенсорлық (41
аймақ) және ассоциативтік (22, 42 аймақтар) зоналардан тұрады . сенсорлық зона бұзылғанда
толық керең, ал ассоциативтік зонаның 22 -аймағы бұзылғанда музыкалық керең, 42 -аймақ
бұзылғанда сөз керендігі пайда болады.
ДӘМ СЕЗУ АНАЛИЗАТОРЫ

• Дәм сезу талдағышының қызметі арқылы ауыз қуысына түскен
қоректің сапасы, сипаты анықталады. Бұл талдағыштың
қабылдаушы бөлігі тіл бүртіктерінде, жұмсақ таңдайда,
жұтқыншақтың артқы бетінде, бадамшада және көмекей
қақпашығында орналасады. Тіл бүртіктері шатырша,
жапырақша және орлы болып бөлінеді. Осы бүртіктер ішінде
эпителиальды құрылым – дәм жуашығы, орналасады. Дәм
жуашығы сопақша пішінді, жуа тәрізді болып келеді. Ол
бүйірлі, үршық пішіндес дәм жасушаларынан және цилиндр
пішінді сүйеніш жасушалардан тұрады да, тілдің көп қабатты
эпителийі бойында орналасады. Дәм жасушаларының ұшында
майда түктер (кірпікшелер) болады. Дәм жуашығы кілегей
қабық беткейінде дәм саңлауы деп аталатын кішкентай тесікпен
ашылады.
ИІС СЕЗУ АНАЛИЗАТОРЫ

• Иіс сезу анализаторы – негізгі және
вомероназальді бөліктерден тұрады.
• Бұлардың әр қайсысы үш бөлікке: шеткі (иіс сезу
мүшесі), аралық (өткізгіш жолдары), орталық
(гипокампты орналасқан) болып бөлінеді.
• Иіс сезу бөлігіне мұрын сүйегінің астын және
мұрын пердесінің бетін тыстап жатқан кілегейлі
қабықтың сезімтал аймағы жатады.
ДЫБЫСТЫҚ ТЕРБЕЛУДІ ҚАБЫЛДАУ ЖӘНЕ
ӨТКІЗУ
• Негізгі мембрана тербелісі кезінде қозу процесінің немесе жүйке
импульсінің пайда болуымен жүретін кортиев мүшесінің есту
жасушаларының орын ауысуы байқалады. Бұл дыбыс қабылдаудың бастапқы сатысы болып табылады. Оның алдыңда сыртқы
, ортаңғы және ішкі құлақтың бір бөлімінде физикалық тербелістердің берілуі ғана жүрді; кортиев мүшесінің түкті жасушала
рын тітіркендірген кезде дыбыс тербелісінің физикалық энергиясы жүйке қозуының физиологиялық процесінеайналады.
Есту талдағышының перифериялық бөлімі ретінде болатын кортиев мүшесінің функциясы осы айналымдардан
тұрады. Адамның есту мүшесі әртүрлі биіктіктегі, яғни әртүрлі тербеліс
жиілікті дыбыстарды қабылдайды. Есту мүшесінің қабылдау ауданы
секундына 16 тербеліс арасында болатын жиілікті төменгі шекара және секундына 20 000 тербеліс арасында болатын жиі
лікті – жоғарғы шекара дыбыстармен шектеледі.
• Секундына 16 тербелістен төмен жиілікті дыбыстар – инфрадыбыстарға, ал 20 000
тербелістен жоғары жиілікті дыбыстар ультрадыбыстарға жатады. Кейбір жануарлар өте жоғары
дыбыстарды қабылдауға қабілетті. Мысалы, иттер 30 000 гц–тен жоғары дыбыстарды, мысықтар – 40 000 гц–
ке дейінгі дыбыстарды 25 Ажыратады, ал жарқанаттар 50 000– 60 000 гц–ке дейінгі дыбыстарды
шығарып, қабылдайды.
ЖАРЫҚ ЭНЕРГИЯСЫНЫҢ
ТРАНСФОРМАЦИЯЛАНУЫ ЖӘНЕ ЖҮЙКЕЛІК
ҚОЗУ
• Көру анализаторының қозуды өткізетін бөлігі – өткізгіш бөлігі, ал қозуды талдайтын бөлігі
– орталық бөлім болып табылады.
• Анализатордың бөліктері - шеткі, өткізгіш, орталық деп аталады. Анализаторлардың
барлық бөлігі бірімен-бірі тығыз байланысты. Егер анализатордың бір бөлігі зақымданса,
басқа бөліктеріне әсер етіп, тітіркенуді ажырата алмайды (жойылады).
• Жарыққа бейімделуі - көздің жарыққа бірте-бірте сезімталдығының төмендеуі.
• Қараңғылыққа бейімделуі - көру жүйесінің жарық аз қараңғылыққа икемделуі, оның
механизмі: көздің қараңғылыққа жарық сезімталдығының жоғарылуы (көру
пигменттерінің құрылуына байланысты)

Ұқсас жұмыстар

Есту мүшелері

Көру анализаторы

Дәм сезу анализаторы

Анализаторлардың ортақ қасиеттері

Ұлу түйін

Сезім мүшелерінің жалпы мінездемесі және анализаторлар туралы ілім. Көру және иіс сезу ағзалары

СЕЗІМ ЖҮЙЕСІ ТАРАУЫН ҚОРЫТЫНДЫЛАУ

ЖАЗБАША СӨЙЛЕУ ТІЛІНІҢ БҰЗЫЛУЫ

Анализаторлар физиологиясы

Қыртыстың бөлімдері

Пәндер