Өлең құрылысы

Презентация қосу

Өлең құрылысы
«Өлең өлшемі»

Орындағаны: Күзембай Зерек
Жапенова Тоғжан
Жаңабай Ақнұр
Қабылдағаны: Адиева П
Тобы: Фқә-012
Өлең- шағын көлемді поэзиялық шығарма. Ырғағы
мен ұйқасы қалыпқа түскен , шумағы мен бунағы
белгілі тәртіпке бағынған нақышты сөздер тізбегі.
Өлеңнің түрлері мен жанрлары әр алуан: ода, элегия,
баллада, сонет т.б. Кең мағынасында өлең қысқа
көлемді поэзиялық туындылардың жалпы атауы
болса, тар мағынада музыка өнер мен сөз өнеріне
ортақ туынды, яғни ән өлеңі.
Қазақ ауыз әдебиетіндегі халық өлеңдері
Еңбек- кәсіпке орай: аңшылық , төрт-түлік, наурыз
өлеңдері

Ескілікті наным-сенімге байланысты: бақсы сарыны,
арбау

Әдет-ғұрып негізіндегі: салт, үйлену, мұң – шер
өлеңдері

Қара өлең, тарихи, айтыс өлеңдері
Өлең құрылысы – өлең өлшемдерінің жасалу
жүйесі, дыбыс үндестігі мен ырғағына тән
ерекшеліктерді белгілейтін шарттар мен
заңдылықтар. Өлең- жырдың күнделікті
айтылатын жай сөз, қара сөздерден басты
айырмасы олар мөлшерлі жеке жолдарға, яғни
тармақтарға бөлінеді.
Дүниежүзілік әдебиетте орын тепкен өлең
құрылымы 4 түрге

Метрикалық өлең Силлабо-
жүйесі өлең тоникалық өлең
ырғағында ұзын жүйесінде екпінсіз
буын мен қысқа буын мен қысқа
буынның кезектесіп буындар кезектесіп
келуіне негізделеді.
келеді.

Тоникалық өлең
жйесі орыстың
Силлабикалық
халық өлең жүйесі буын
поэзиясында санының
қолданылған.Ырға мөлшерін
қ екпінді буындарға тұрақты сақтауға
негізделеді. негізделген.
Қазақ өлеңдерінің құрылысы – қазақ
әдебиеті категориясы, қазақ өлең
сөзінің жасалу жүйесінің негізгі
Метрикалық өлең шарттары мен заңдылықтары. Қазақ
жүйесі өлең Силлабо-
өлеңдерінің құрылысын әдебиет
ырғағында ұзын тоникалық өлең
теориясының категориясы ретінде
буын мен қысқа и зерттеген
алғаш жүйесінде екпінсіз
– А.Байтұрсынов.
буын өлең
мен екпінді
буынның кезектесіп Ол өлең теориясын
• Дүниежүзілік әдебиетте орын буындар тепкен
кезектесіпөлең
келуіне негізделеді. айшықтары, шумақ түрлері, өлең
құрылымы 4 түрге келеді.
тармақ тұлғалары, бунақ буындары,
Тоникалық өлең жүйесі өлең ағындары, тармағының
орыстың халық кезеңдері, тармақ ұйқастығы деп
Силлабикалық
поэзиясында бөліп қарастырды. Буын ырғағы мен
қолданылған. Мұнда
өлең жүйесі буын
өлең ырғағын ажырату
саныныңүшін , буын
ырғақ екпінді
буындарға негізделеді, ырғағын жорғақмөлшерін
деп атауды ұсынды.
екпін түспейтін тұрақты сақтауға
буындар есепке негізделген.
алынбайды.
Байтұрсынов енгізген Қазақ өлеңдерінің құрылысы

❖ Өлең кестесі – айшық,
Метрикалық өлең оның төрт түрін анықтайды;
жүйесі өлең Силлабо-
ырғағында ұзын тоникалық өлең
❖ Өлеңді айтқанда сезілетін дауыс толқынының арасы –
буын мен қысқа
бунақ; и жүйесінде екпінсіз
буын мен екпінді
буынның кезектесіп
• Дүниежүзілік әдебиетте орын буындартепкен
кезектесіпөлең
келуіне негізделеді.
құрылымы 4 түрге келеді.
❖ Бунақ ішінде – буын;
Тоникалық өлең жүйесі
❖ Бунақорыстың халық дауыс толқынының
араларындағы жіктері- кезең;
Силлабикалық
поэзиясында
қолданылған. Мұнда
өлең жүйесі буын
❖ Өлең кестесінің санының
реті – тармақ және шумақ.
ырғақ екпінді
буындарға негізделеді, мөлшерін
екпін түспейтін тұрақты сақтауға
буындар есепке негізделген.
алынбайды.
Ғалым әлем әдебиетінде қалыптасқан өлең жүйелерінің
ішінде ( метрикалық, силлабо-тоникалық, силлабикалық,
тоникалық) қазақ өлеңіне силлабикалық өлең жүйесі тән
екендігін, сондай-ақ, қазақ поэзиясының ырғақтық – екпіндік
байлығын молынан пайдалана біліп , өлең өрнектерін
дамытып , байытуға зор үлес қосқан Абай екендігін алғаш
рет дәлелдеді. Абай жаңа өлшем, шумақ, ұйқас түрлерін
орнықтыруда асқан шеберлік көрсетіп, бұрыннан белгілі көп
тараған өлшем-өрнектерді , айшықтарды керек жерінде
жаңаша түрлендірді.
Абайдан кейін бұл дәстүрді дамытқан

Метрикалық өлең
жүйесі өлең Силлабо-
ырғағында ұзын тоникалық өлең
буын мен қысқа и жүйесінде екпінсіз
буын мен екпінді
буынның кезектесіп
• Дүниежүзілік әдебиетте орын
буындартепкен
кезектесіпөлең
келуіне негізделеді.
құрылымы 4 түрге келеді.
Тоникалық өлең жүйесі
орыстың М.Жұмабаев
С.Сейфуллин халық Силлабикалық
І.Жансүгіров С. Торайғыров
поэзиясында
қолданылған. Мұнда
өлең жүйесі буын
ырғақ екпінді санының
буындарға негізделеді, мөлшерін
екпін түспейтін тұрақты сақтауға
буындар есепке негізделген.
алынбайды.
Өлең өлшемі – біркелкі ырғақ сақтау үшін қолданылатын өрнек.
Өлең өлшемінің негізігі атаулары ежелгі грек поэзиясынан келген, көне
грек, рим әдебиетінде бұл өлшемдер ұзын буын мен қысқа буынның
кезектесуі арқылы жасалған. Араб, парсы, қазақ поэзиясындағы өлең
өлшемі буын санын тұрақты мөлшерде сақтау арқылы жасалады.
Қазақ жыр үлгісінің тармақтары көбіне 7 не 8 буынды болып келеді,
сондай – ақ 6 буынды өлең өлшемі қолданылады.Ең көп тараған
өлшемнің бірі 11 буынды. Тармақта буын саны төрттен асса, ол
ырғақтың құрылысы жағынан бірнеше бунаққа бөлінеді. Мысалы,
алты буынды тармақта екі бунақ болады. (3 буын+ 3 буын). Қазақ
поэзиясында аралас буынды өлең өлшемдері де жиі қолданылады.
Абайдың ”Сегіз аяғы” осындай үлгімен жазылған. Мұнда 5 және 7 -8
буынды тармақтар белгілі ретпен кезектесіп отырады.
• Мысалы:
О, туған жер, кеңпейіл , құшағың кең, - 3 бунақ, 11 буын
Саған көңіл бұлқынар күш-ағынмен. -3 бунақ, 11 буын.
Сағынышымды қанат қып саған қарай, - 3 бунақ, 11 буын
Балапандай талпынып ұшамын мен .- 3 бунақ, 11 буын.
(“Туған жер” Ф.Оңғарсынова)

Бұл өлең бір шумақтан, шумақ төрт тармақтан, әр
тармақ үш бунақтан, он бір буыннан тұрады.
• Өлең ұйқасы – өлең тармақтарындағы сөз
аяқтарының үндестігі, өзара ұқсас , дыбыстас
естілуі. “Қазақ поэзиясында ұйқастардың түрі
көп”, - дейді академик Қ.Жұмалиев.
Бірақ ең негізгісі және көп қолданылатындары
мыналар:
1) қара өлең ұйқасы (ааба)
2) шұбыртпалы ұйқас (аааа)
3) ерікті ұйқас (абвгб)
4) кезекті ұйқас (абвб)
5) шалыс ұйқас (абаб)
6) егіз ұйқас (аабб)
7) аралас ұйқас (аабвбвббб)
8) Осы күнгі ерікті ұйқастар (абабвгд)
Қара өлең ұйқасына мысал:

Ақынмын деп қалай мен айта аламын,
Халқымның өзі айтқанын қайталадым,
...Күпі киген қазақтың қара өлеңін,
Шекпен жауып , өзіне қайтарамын
(М.Мақатаев)

Кезекті ұйқасқа мысал:

Еділдің бойы ен тоғай,
Ел қондырсам деп едім.
Жағалай жатқан сол елге,
Мал толтырсам деп едім.
(Махамбет)

Ұқсас жұмыстар

ӨЛЕҢ ҚҰРЫЛЫСЫ ШУМАҚ ҚАРА ӨЛЕҢ

М.Дулатовтың азаматтық жырлары

Символдың табиғаты

Өсімдіктің вегетативті мүшелері

ЛИРИКАЛЫҚ ШЫҒАРМАЛАРДЫ ОҚЫТУ

Атың шықпаса, жер өрте мақалы туралы жер өртеп шығарған атыңның несі мұрат

Түрік тілдерінің сөздігі мәңгі өшпес мұра

Жұптық Биология жабдықтармен құрылысы және дамыту

Кітаптың шығу тарихы

Абай поэмаларының тілі

Пәндер