Тілдік бейнедегі жүрек концепті: лексика-семантикалық және концептуалдық зерттеу (Абай поэзиясы мен фразеология, мақал-мәтелдер мысалында)

ТІЛДІК БЕЙНЕДЕГІ «ЖҮРЕК» КОНЦЕПТІСІ

Орындаған: Әлімжан А. Б.

Тексерген: Сембаева А. Ғ.

Глоссарий

Кіріспе

Жүрек діни тұрғыда

Фразеологизмдер

Концептілік өрістер

Жүрек концепсінің лексика-семантикалық топтары

Абай поэзиясындағы жүрек концептісі

Өлеңдердегі жүрек концептісі

Мақал-мәтелдер

ЖОСПАР:

ГЛОССАРИЙ

Демесіндер - ақылды, арлы, артық туғандардың мінезі, яғни, олар әртүрлі жамандықтардан бойын аулақ ұстайтындардың тобы. Бұлардың ісі - естілік.

Десіндер - бүгінгі тілмен айтқанда “мені зиялы десін”, “дана екен немесе жақсы десін”, “патриот немесе ұлтшыл десін”, деп азаптанып, арды ұмытқан риякерлердің тобы. Бұлардың ісі - мақтаншақтық.

Жүрек сөзінің сөздік дефинициясын біріктірсек, төмендегідей қорытындыға келуге болады:

КІРІСПЕ

1. Жүрек - қан айналымның оратылық мүшесі

2. Эмоция, көңіл, күйзеліс, сезімнің түйінінің символы

3. Сүйікті адамға қатысты қаратпа сөз

Жүрек діни тұрғыда

Жүрек - иманның тұрағы, Алла тағалаға сенім мекені. Хадисте «Алла тағала адамның түр-әлпеті мен мал-мүлкіне емес, оның жүрегіне қарайды» деп айтылған.

Ислам философиясының көрнекті өкілі Әл Ғазалидің тұжырымдауынша, жүрек барлық мүшелерімен байланысты және «мемлекет әміршісі» секілді оларға билік жүргізеді.

ИБслам философы Әбу Бәкір Мұхаммед ибн әл-Фараби де жүректі «болмыстың бірлігі» турал іліммен байланыстырады. Оның көзқарасы бойынша, адам жүрегіне біртұтас Құдайлық сипат тән.

Жүрегі тас төбесіне шықты

Жүрегі жарылу

Жүрегін жаралады

Жүрегі дір ете қалды

Жүрегі алып ұшу

Жүрегі шайылу

Жүрегі күпті болу

Жүрегі қарс айырылу

Жүрегі елжіреу

Жүрегі тебірену

Жүрегі сыздау

Жүрек жарды сөз

ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕР

КОНЦЕПТІЛІК ӨРІСТЕР

Жүрек концепісі

сезім

ақыл

көңіл

ерлік

мейірім

иман

өмір

тірлік

махаббат

сенім

тілек

Тылсым-жұмбақ

тәрбие

адамгершілік

Үміт

Күштілік, батылдық

Есте сақтау

Жеке адамның рухани сипаты

Сезімталдық

Ерін-ауыз

ЖҮРЕК КОНЦЕПСІНІҢ ЛЕКСИКА-СЕМАНТИКАЛЫҚ ТОПТАРЫ

Абай поэзияларында жүрек сөзін 128 рет қолданған. Ақын жүрегі әр түрлі жағдайларға байланысты бірде қамығады, қуанады, өртенеді, көңілі қайтады, үміттенеді. Сезім иесі, ақыл көзі, үміт шырағы, иманның тірегі ретінде қолданады.

АБАЙ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ЖҮРЕК КОНЦЕПТІСІ

Десіндер категориясы

Демесіндер категориясы

Үш-ақ нәрсе-адамның қасиеті: Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек.

Жүрегін пайдасы үшін жұрт ұсатпақ,

Кірмен өлшеп базарға ұстап сатпақ.

Оны сатып, ол кімді уатады?

Оның өзін тағы да кім уатпақ?

Жүректің сөзін сөйле тіл,

Жалғаны жоқ бояма

Жүректің ақыл суаты

Махаббат қылса тәңірі үшін

Жүректе қайрат болмаса

Ұйықтаған ойды кім түртпек?

АБАЙ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ЖҮРЕК КОНЦЕПТІСІ

«Жүрек» компоненті жайында Абай дүниетанымының бейнелі түсініктері, тілдік модельдері (лексикалық бірліктер, фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, образды сөздер т. б. ) концептілердің ішкі мазмұндық құрылымын түзейтін компоненттері болып табылады;

«Жүрек» тіл бірліктерінің концептуалдану процесі Абай поэзиясынан белгілі бір ұлттық-әлеуметтік ортамен тығыз біте қайнасқан құндылықтар бейнесі негізінде жүзеге асады;

Жүрек - адам баласының өмірінде кездескен күйініш-сүйініш, мұң-мұқтаж, қайғы-қасірет дегендердің бәрін қолма-қол өзіне қабылдап тұратын ішкі сезім мүшесі.

«Қайрат», «ақыл», «жүрек» үшеуі (триада) - «жүрек» компонентінің когнитивтік құрылымдары.