Сөйлем мүшелері туралы түсінік

Сөйлем мүшелерi

Жоспар:

1. Сөйлем мүшелері туралы түсінік.

2. Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері жайлы түсінік

Бастауыш және оның жасалу жолдары

Баяндауыш және оның жасалу жолдары

3. Сөйлемнің тұрлаулыз мүшелері жайлы

Толықтауыш және оның жасалу жолдары

Анықтауыш және оның жасалу жолдары

Пысықтауыш және оның жасалу жолдары

Сөйлем құрауға негiз болатын бас мүшелер

Әсiресе баяндауыш, ойды дұрыс құрастыруға арқау болады. Бас мүшелер болмаса, басқа мүшелердiң болуы да мүмкiн емес. Өйткенi анықтауыш, толықтауыштар, алдымен сол екi бас мүшенiң маңына топтанады, қала бердi бiрiн-бiрi анықтап, толықтырып, сөйлемнiң құрамына ене алады. Рас, диалогты сөйлемде тұрлаусыз мүшелер не олардың бiрi-бiр сөйлем орнына жүруi мүмкiн.

Мысалы:

- Я, кiм бар екен үйде?

- СӘбит Смирнов бар екен…

- Е, ол не қылып отыр екен?

- Әсемге үйленетiн түрi бар.

- Әсемге ма?

- Я, Әсемге.

Сөйлемдегi сөздер саны аз болса да, көп болса да сөз тiркесiнiң өз ара мағыналық синтаксистiк байланыста болу арқылы белгiлi мүшелiк қатынаста жұмсалады.

Олай болса, сөйлемдi дұрыс құрау үшiн сөйлемдегi сөздердi дұрыс байланыстырып, тиiстi мүшелiк қарым-қатынаста жұмсай бiлу керек. Стильдiк қате жiбермеу үшiн, сөйлем құрағанда, сөздердiң байланысын, мүшелiк қатынасын анық, айқын етiп құру керек болады.

Әрбiр сөйлем мүшесi ойды дәл, керегiнде әсерлi, экспрессивтi түрде хабарлаудың басты шарты - сөйлем мүшелерiнiң қызметiн бiрден-бiр дұрыс табылып қолданған сөздерге жүктей бiлуде. Сонымен қатар ойды аз сөзбен сығымдап айту, көршiлес сөйлемдерде бiр сөздi қайталай бермеу талаптары қойылады. Ол үшiн сөйлемде басы артық сөз қолданбау керек, бiр сөздi қайталай бермей, бiрде оның синонимiн, бiрде оның орнын басатын есiмдiктi пайдаланып, кейде бiр сөздi екi-үш сөйлемге ортақ етiп айту керек болады.

БАСТАУЫШ

Бастауыш құрамына қарай

БАЯНДАУЫШ

Бастауыштың жай-күйін, оқиғаның қай шақта болғанын білдіріп, сөйлемді тиянақтап тұратын тұрлаулы мүшені баяндауыш дейміз.

Баяндауыштың негізгі белгілері

Бастауыштың ісін, жай-күйін білдіреді;

Іс- оқиғаның қай шақта болғанын көрсетеді;

Жіктік жалғауын жалғап, бастауышпен қиыса байланысады;

Сөйлемді тиянақтап тұрады;

Кейде бастауышсыз-ақ сөйлемге ұйытқы болады;

Өзіне тән арнаулы сұрауы жоқ;

Толықтауыш

Сөйлем мүшелерiнiң орын тәртiбi

Сөйлем құрылысын жiптiктей етiп айтудың бiр амалы - сөйлем мүшелерiн дұрыс орналастыру. өз орнында тұрмаған сөз оқушыға оғаш көрiнiп тұрады немесе сөйлем мағынасы өзгерiп кетедi. Сөйлемдегi сөздердiң орын тәртiбiнiң қалай болуы жазушының, сөйлеушiнiң ықтиярындағы нәрсе емес. Ол жайында әрбiр тiлдiң өзiне тән iшкi заңы ережелерi болады. Сөйлем құрағанда, соларды ескерiп, әр сөздi орнына қойып айтуда үлкен мән бар. Дұрыс құралған сөйлемнiң түсiнiгi де дұрыс, кiсiге етер әсрi де өзгеше болады. әдеби тiлде қалыптасқан сөйлем құрылысын бұзып, оның басын аяғына келтiрiп жазу, әрине, шеберлiкке жатпайды - дөрекiлiк. Кейбiреулер солай екенiн сезбей ме, әлде сөйлемнiң аяғын аспаннан келтiрiп айтуды қызық көре ме, әйтеуiр қалай болса, солай жаза бередi.