МИКРОБИОЛОГИЯНЫҢ құрылымы

1-Дәріс: «Микробиологияның мақсаты мен міндеті. Дәрігер қызметіндегі микробиологияның мәні. Бактерия жасушасының морфологиясы, ультрақұрылымы, қызметтері мен химиялық құрамы. Бактерияларды жүйелеудің принципі».

Дәріс жоспары:

Пәні, мақсаты және міндеттері

Микробиологияның дәрігер қызметіндегі мәні

Микробиология дамуының негізгі кезеңдері

Микробиология ғылымының салалары

Бактериялардың морфологиясы

Бактериялық жасушаның құрылымдық қызметі және ультрақұрылымы

МИКРОБИОЛОГИЯ (грек сөзі «micros» - кіші, «bios» - тіршілік, «logos» - ғылым) - өздерінің микроскопиялық пішініне байланысты микроорганиздер (микробтар) деп аталатын, оптикалық құралмен қарамаса жай көзге көрінбейтін организмдерді зерттейтін ғылым саласы.

МИКРООРГАНИЗДЕР -

Әлемдегі тіршілік көзінің ең көне формалары. Саны жағынан олар биосфераның ең үлкен бөлігін құрайды.

Дәрігер қызметіндегі микробиологияның мәні

Кез келген мамандықтағы дәрігерге микробиология, вирусология және иммунология ғылымының негізін игеру, оның практикалық қызметінде қолдана білуге мүмкіндік береді:

Жұқпалы ауруларды, ауруханаішілік (оппортуникалық, госпиталді) және басқа да табиғаты микробты ауруға уақытылы, дұрыс диагноз қою;

Қалыпты микрофлораның бұзылуы (дисбактериоз), иммунодефицитті, аутоиммунды және аллергиялық қалыпты негізгі емдеу кезінде ескеру;

Реципиент пен донор, ана мен бала арасындағы иммундық сәйкестіктің қиыншылықтарын жеңу;

Экологиялық және санитарлық микробиологияның қиыншылықтарын білу;

Емдеу және алдын алу жұмыстарында иммунобиологиялық және микробқа қарсы препаратты дайындау және қолдану тәсілдерін білу.

1 г топырақ:

10 млрд. дейін бактериялар,

500 мың. дейін қарапайымдылар,

1 млн. дейін саңырауқұлақ споралары

МИКРОБИОЛОГИЯНЫҢ құрылымы

Жалпы

Жеке

Морфология (микробтардың құрылымы)

Микробтардың физиологиясы

Микробтардың биохимиясы

Микробтардың генетикасы

Микробтардың экологиясы

Микробтардың эволюциясы

Медициналық

бактериология;

вирусология;

микология;

протозоология;

санитарлық микробиология;

Клиникалық микробиология

Ветеринарлық

Ауыл шаруашылықтық

Теңіздік

Ғарыштық

Техникалық (биотехнология)

Микробиологияның даму кезеңдері:

1. Эмпирикалық зерттеудің кезеңі (эвристикалық) :

Гиппократ (III-IV б. д. д. ) - миазматикалық теория;

Джералимо Фракасторо (1476-1553) - контагия туралы теория ;

2. Морфологиялық кезеңі:

Ганс және Захарий Янсен (1590) - алғашқы микроскоп, 32 есе үлкейтетін;

Галилей (1609) - жай микроскоп;

Дребель (1617) екі линзалы микроскоп

Левенгук (1632-1723) - 160-300 есе үлкейтетін линзалардың ашылуы. «анималкульдің» - «тірі жәндіктердің» суда, қышқылдарда, спермада, тіс жегінде және т. б. табылуы.

Ивановский Д. И. (1892) - вирустардың ашылуы

3. Физиологиялық кезеңі:

Луи Пастер (1822-1895) - өздігінен жұқтыру теориясына қарсы шықты; анаэробиоз және ашыту табиғатын ашты; стерилизация принципінің негізін қалады, құтыруға қарсы вакцина ашты.

Роберт Кох (1843-1910) - бактерияларды бояуын ұсынды, микрофотосъемканы, таза дақылды алу әдістерін ұсынды, туберкулез және тырысқақ қоздырғыштарын ашты.

4. Иммунологиялық кезең:

Э. Дженнер (1749-1823) - сиыр оспасынан адамдарға екпе жүргізу

Луи Пастер - вакцинацияның принциптерін ашты.

Мечников И. И. (1843-1916) - фагоцитарлы теория, иммунитеттің жасушалық теориясының негізін салды.

П. Эрлих (1854-1915) - антидене туралы гипотезаны, иммунитеттің гуморальдық теориясын дамытты.

5. Молекулярлы-генетикалық кезеңі: вирустар мен бактерия гендерінің ашылуы, биотехнологияда кең қолданылатын рекомбинантты штаммдардың құрылуы,

( вакциналарды, дәрілік заттарды, тағамдық ақуыздарды, қанттарды алу және т. б. )

ЖҮЙЕЛІЛІК - ТҮРДІҢ КӨПТҮРЛІЛІГІ ТУРАЛЫ ҒЫЛЫМ. ТҮРДІҢ ЖҮЙЕДЕГІ ОРНЫН КӨРСЕТЕДІ.

КЛАССИФИКАЦИЯСЫ - ҰҚСАС БЕЛГІЛЕРІ БОЙЫНША МИКРОБТАРДЫҢ ТОПТАРҒА БӨЛІНУІ (ТАКСОНДАРҒА)

ТАКСОН-КЛАССИФИКАЦИЯНЫҢ БІРЛІГІ: ТҮР, ТҰҚЫМДАСТЫҚ, ТУЫСТАСТЫҚ, РЕТІ, КЛАСС, БӨЛІМ, ПАТШАЛЫҚ, ИМПЕРИЯ /ДОМЕН/

СИСТЕМАТИКА

МИКРОБТАР ӘЛЕМІ

МИКРООРГАНИЗМДЕР - ЖАСУШАҒА ДЕЙІНГІ МОЛЕКУЛАЛАРДЫҢ ТІРШІЛІК ТҮРІ:

вирустар

приондар

вироидтар

МИКРООРГАНИЗДЕРДІҢ КЛАССИФИКАЦИЯЛЫҚ ДЕҢГЕЙЛЕРІ

БӨЛІМ

КЛАСС

РЕТІ

ТҰҚЫМДАСТЫҚ

ТҮР

ТҮРІ

СЕРО- ХЕМО-

МОРФО- ВАРИАНТТАР ФАГО-

БАКТЕРИОЦИНДІ ДАҚЫЛДЫҚ

МЫСАЛЫ:

БӨЛІМ- BACTERIA

ТҰҚЫМДАСТЫҚ ENTEROBACTERIACEA

ТУЫС- ESCHERICHIA

ТҮРІ- ESCHERICHIA COLI (E. coli)

МОРФОВАР- S-ФОРМА

БИОВАР- Lac+

ПАТОВАР- Ent+

СЕРОВАР- O55

ФАГОВАР- 2

E. coli S-форма: Lac+: Ent+ :O55 :2

Таксономиялық жүйелер:

Нумерикалық- түрлерге сәйкес келетін белгілер саны бойынша белгіленеді. Компъютерлер көмегімен саналады.

Хемотаксономия-Микроб жасушасының құрамын липидтік, аминоқышқылдық және оның құрылымының физико-химиялық және биохимиялық әдістер көмегімен зерттеу

Генотаксономия - генетикалық белгілерді зерттеуге негізделген.

Серотаксономия- бактерия жасушасындағы тиісті Аг-ді анықтауға негізделген.

«Берджи бактериясын анықтау» бірінші басылым 1923 ж., соңғысы 2000 ж. .

Микроорганизмдерді анықтау үшін К. Линнейдің биноминальді номенклатурасын қолдану, соған сәйкес бірінші сөзі - туыстастығын, екіншісі - түрді білдіреді.

НЕГІЗГІ КЛАССИФИКАЦИЯЛЫҚ ТҮСІНІКТЕР:

ТҮР - генотипі бар фенотиптік белгілері ұқсас даралардың эволюциясы барысында қалыптасқан бірлестіктер

ВАРИАНТ - әр түрлі белгілермен ажыратылған бірнеше дараның бірлестігі

ПОПУЛЯЦИЯ - ұзақ уақыт белгілі территорияны мекендеген бір түрдің бірлестігі

ДАҚЫЛ - қоректік ортада өсірілген таза және аралас даралардың бірлестігі.

КОЛОНИЯ - тығыз қоректік ортаның түбінде және бетінде жиналған бір түрдің бактериялары

ШТАММ - әр жерден немесе белгілі уақытта алынған бір түр бактериялардың таза дақылы

КЛОН - клондау әдісімен микроорганизмдерден өсірілген жасуша дақылы

МОРФОЛОГИЯЛЫҚ БЕЛГІЛЕРІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ МИКРООРГАНИЗДЕРДІҢ ЖІКТЕЛУІ

I. Шар тәріздес (коктар) :

монококтар (микрококтар) ;

диплококтар;

тетракоктар;

сарциналар;

стрептококтар;

стафилококтар;

II. Таяқша тәрізділер - пішіні жасушаның орналасуына (диплобактериялар, стрептобактериялар), соңынын пішіні (қалыңдаған, үшкірленген, дөңгеленген, тік бөлінген) бойынша ажыратылады.

III. Иректелген - саны және иректер сипаты бойынша ажыратылады

МИКРОБТАР:

ПАТОГЕНДІ

ШАРТТЫ ПАТОГЕНДІ

ПАТОГЕНСІЗ

БАКТЕРИЯЛЫҚ ЖАСУШАНЫҢ

ҚҰРЫЛЫМЫ

ПРОКАРИОТТАРДЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ:

1-ҚАБЫҚ - КАПСУЛАДАН, КАПСУЛА ТӘРІЗДІ ҚАБЫҚТАН, ЦМ ЖӘНЕ ЖАСУШАНЫҢ ҚАБЫРҒАСЫНАН ТҰРАДЫ (бұлардың құрамымен тинкториалдық қасиеті байланысты)

2-ҚОСЫНДЫДАН, РИБОСОМАЛАРДАН ТҰРАТЫН ЦИТОПЛАЗМА

3-НУКЛЕОИД

4-ҚОСЫМША ҚҰРЫЛЫМДАР - КАПСУЛА, МИКРОКАПСУЛА, ТАЛШЫҚТАР, СПОРАЛАР, КІРПІКШЕЛЕР, (пили, фимбриялар, микротүктер)

Капсула тәрізді қабық - липидті-полисахаридті құрылым, микро және макрокапсулалардан тұрады.

Микрокапсулалар - электронды-микроскопты зерттуде мукополисахаридтерден тұратын микофибрилялар түрінде болады.

Макрокапсулалар - полисахаридтерден және полипетидтерден тұрады. Сәулелі микроскоппен қарағанда шырышты қабат болып көрінеді

капсулалардың функциялары:

фагоциттердің, токсиндердің, бактериофагтардың, радиацияның, оттегінің, қолайсыз ортаның әсерінен сақтайды.

2-адгезиялық (иесінің жасуша бетіне жабысуға қатысы) .

3- кейбірінде патогенділік.

4- кейбірінде антигендік (капсуланың ісіну реакциясы - капсулаға қарсы антиденелер оның ісінуіне әкеледі) фактор ретінде қолданады.

Жасушалық қабырға

БАКТЕРИЯЛАРДЫҢ БАРЛЫҚ ЖАСУШАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ НЕГІЗІ

-ПЕТИДОГЛИКАН (МУРЕИН) . ОЛ ЖАСУША ҚАБЫҒЫНЫҢ

РЕГИДТІЛІГІ МЕН ЭЛАСТИКАЛЫҚ ҚАСИЕТІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТЕДІ.

СЫРТҚЫ ӘСЕРЛЕРДЕН ҚОРҒАЙДЫ.

ПІШІНІН БЕРЕДІ.

МЕТАБОЛИТТЕРДІҢ ШЫҒАРЫЛУЫ ЖӘНЕ ҚОРЕКТІК ЗАТТАРДЫҢ

ТАСЫМАЛДАНУЫ ЖҮРЕДІ.

БЕТКЕЙІНДЕ РЕЦЕПТОРЛАР ОРНАЛАСҚАН

(БАКТЕРИОФАГТАРДЫҢ, БАКТЕРИОЦИТТЕРДІҢ, ХИМ. ЗАТТТАРДЫҢ)

ІШКІ ОРТА ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН САҚТАЙДЫ ЖӘНЕ ІШКІ ҚЫСЫМҒА

ТҰРАҚТЫ. (30 АТМ)

БОЯЛАДЫ (ТИНКТОРИАЛДЫҚ ҚАСИЕТТЕРІН АНЫҚТАЙДЫ. )

Өсіп келе жатқан жасушаға әсер еткенде пептидогликан бұзылып мыналар пайда болады:

- протопласттар - ЖҚ түгелдей жойылған бактериялар;

- сферопласттар - ЖҚ жартылай жойылған бактериялар;

Протопласттар и сферопласттар көбеюге қабілетсіз!

- L-формалар - түгелдей немесе жартылай ЖҚ-сынан айырылған бактериялар, бірақ көбеюге қабілетті. Мынадай түрлері бар:

- тұрақты (реверсияға қабілетсіз)

- тұрақсыз (реверсияға қабілетті)

ЦМ қызметі :

ЕРІГІШ ЗАТТАРДЫҢ ЖАСУШАҒА ТАСЫМАЛДАНУЫ (ГЛОБУЛИНДЕР)

ЭЛЕКТРОН ТАСЫМАЛДАНУЫ ЖӘНЕ ТОТЫҒАТЫН ФОСФОРИЛЬДЕНУ.

ГИДРОЛАЗАНЫҢ СИНТЕЗІ

ЦМ ЖӘНЕ ЖҚ-Ң ҚҰРАМ БӨЛІКТЕРІНІҢ, ДНҚ СИНТЕЗІНЕ ҚАЖЕТ ФЕРМЕНТТЕРДІҢ ЛОКАЛИЗАЦИЯСЫ.

СПОРА ТҮЗІЛУІНЕ ҚАТЫСУЫ

МЕЗОСОМАЛАР

ЦМ-НІҢ ТУЫНДЫЛАРЫ

КОНЦЕНТРЛІ МЕМБРАНА, КӨПІРШІКТЕР, ТҮТІКТЕР, ІЛМЕК ТҮРЛЕРІ.

ЖАСУШАНЫҢ ӘРТҮРЛІ ЖЕРЛЕРІНДЕ ОРНАЛАСАДЫ.

НУКЛЕОИДПЕН БАЙЛАНЫСАДЫ

СПОРА ТҮЗУГЕ ЖӘНЕ ЖАСУШАНЫҢ БӨЛІНУІНЕ ҚАТЫСАДЫ

ЦИТОПЛАЗМА

ҚОСЫНДЫЛАРДЫҢ, МЕЗОСОМАНЫҢ, РИБОСОМАНЫҢ, НУКЛЕОИД ОРГАНЕЛЛАСЫНЫҢ ҚҰРАМЫНА КІРЕТІН ДНК-МЕН, РНК-МЕН, АҚУЫЗ, МИН. ЗАТТАР ЖӘНЕ (75%) СУДАН ТҰРАТЫН КҮРДЕЛІ КОЛЛОИДТЫ ЖҮЙЕ.

НУКЛЕОИД

бұл днқ-ның ұзын екі жіпшелі тізбегі (хромосома), рнқ, ақуыздың аздаған мөлшері

нуклеоид- гендік информацияның тасымалдаушысы

днқ рнқ-ның орталық стерженіне айнала оралған

хромасоманың бір ұшы септальдық мезосомаға бекінген.

плазмидалары бар -тұқым қуалайтын информациясы кодталған, бірақ оның сондай микроб өміріне қажеттілігі жоқ.

РИБОСОМАЛАР

2 СУББІРЛІКТЕН ТҰРАТЫН РИБОНУКЛИАРЛЫҚ БӨЛІКТЕР (30S, 50S), АҚУЫЗ СИНТЕЗІНІҢ БАСЫНДА 1 СУББІРЛІККЕ 70S БІРІГЕДІ.

АҚУЫЗ СИНТЕЗІНІҢ ОРТАЛЫҒЫ.

АНТИБИОТИКТЕРГЕ «НЫСАНА » (А/Б ЭУКАРИОТТЫҚ ЖАСУШАЛАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІНЕ ТИІСПЕЙ, 70S РИБОСОМАСЫЫНЫҢ АҚУЫЗ СИНТЕЗІН ТЕЖЕЙДІ) .

5-50 МЫҢ (БІР ЖАСУШАДА) .

ҚОСЫНДЫЛАР

про- және эукариоттық микроорганизмдердің метаболизм өнімдері,

цитоплазмада орналасады,

қосымша қоректік заттар,

полисахаридтер (гликоген, крахмал, гранулеза), майлар (триглицеридтер, жоғары сатыдағы жануарлар майына ұқсас - кандида туыстастығынынң ашытқылары; микобактерия мен нокардия балауызы),

ақуыздар (протоксин Bacillus thuringiensis және туыстық түрлері),

күкірт (сульфидті сульфитқа дейін тотықтыратын бактерияларда),

полифосфаттар (волютин - дифтериялық таяқшаларда дифференциалды-диагностикалық маңызы бар және басқа түске боялады (метахромазия),

-оксимолярлы қышқылдық полимері (Bacillus megaterium) .

СПОРА

Түрдің сақталуына қатысады, бірақ көбею түрі болып табылмайды.

Қолайсыз жағдайда түзіледі (кеуіп кету, тағам жеткіліксіздігі, т. б. )

Жылдап, айлап сақталады

Қолайлы жағдай туғанда вегетативті түрге ауысады(спора ісінеді су мөлшері жоғарылайды, ферменттер активтеледі, қабығы бұзылады, өсу түтігі шығады, жасуша қабығының синтезі аяқтаалады және түзілген вегетативті жасуша бөліне бастайды. Спораның өсуі 4-5 сағат) .

Жоғары температураға, химилық заттарға төзімді (қысқа мерзімді қайнатуға төзімді)

Спора түзу процесі: спораның түзілуі 18-20 сағат. спорагенді зонаның түзілуі, спораның түзілуі (спорагенді зонаның изоляциялануы = кортекс түзілуі сыртқы беті қалың қабықпен жабылады = вегетативті бөлігі қатады) спора сыртқы ортада сақталады.

Бактериялық жасушада бір спора түзіледі (эндоспора)

Ожешко, Циль-Нильсен әдісімен бояғанда анықталады.

(BACILLUS- спораның мөлшері диаметрінен аспайды, CLOSTRIDIUM- спораның мөлшері диаметрінен асады)

СПОРАЛАРДЫҢ ОРНАЛАСУЫ:

ЦЕНТРАЛЬДІ

ТЕРМИНАЛЬДІ

CУБТЕРМИНАЛЬДІ

ФИМБРИЯЛАР, ПИЛИЛЕР

АҚУЫЗДЫҚ ТҮКТЕР (ПИЛИН БЕЛОГЫ) .

БӘР ЖАСУШАҒА БІРЛІКТЕН МЫҢҒА ДЕЙІН .

ЖЫНЫССЫЗ-БАКТЕРИЯНЫҢ СУБСТРАТҚА БЕКІНУІ(АДГЕЗИЯ) . МЫСАЛЫ: ИНФИЦИРЛЕНУ ЖӘНЕ КОЛОНИЗАЦИЯЛАНУДЫҢ МАҢЫЗДЫ ФАКТОРЫ.

СУ-ТҰЗ АЛМАСУҒА, ҚОРЕКТЕНУГЕ ЖАУАПТЫ.

ЖЫНЫСТЫҚ (F-ПИЛИ) - ФЕРТИЛЬДІК ФАКТОРЛАРЫ, БАКТЕРИЯНЫҢ КОНЪЮГАЦИЯЛАНУЫНА ҚАТЫСАДЫ, АЗ МӨЛШЕРДЕ ОЛАРДЫҢ ТҮЗІЛУІ ПЛАЗМИДАМЕН КОДТАЛАДЫ.

«СЕКС-ПИЛИ»- АҒЫЛШЫН ТІЛІНЕН АУДАРЫЛҒАН СӨЗ, БІРАҚ ЖЫНЫСТЫҚ КӨБЕЮГЕ ҚАТЫСЫ ЖОҚ.

ТАЛШЫҚТАР:

Флагеллин ақуызы кіші мол. массаға сай келеді.

Қозғалғыштықты қамтамасыз етеді (базальдық дене арқылы бекітілген шарнир тәрізді базальды ілмекті талшықтар қозғалысқа келтіреді), сақиналар «әкелуші диск» және «подшипник» рөлін атқарады. Бүкіл құрылым хемомеханикалық өзгертуші қызмет атқарады (флагеллин моторы) . ГРАМ (+) -бір, ГРАМ(-) -екі базальдық денешік.

Н-антигендер болып табылады.

Электронды, фазовоконтрастты микроскоп арқылы көрінеді.