Иіс талдағышы

Қалыпты және паталогиялық физиология кафедрасы Презентация Тақырыбы: Иіс сезу талдағыштары. Иістердің жіктелуі

Шымкент 2021 ж

Жоспар

Кіріспе

Негізгі бөлім

Талдағыштарға жалпы шолу

Иіс сезу талдағыштарының қызметтері

Иістердің жіктелуі

Қортынды бөлім

Пайдаланылған әдебиеттер

Талдағыштар

Анализатор яғни талдағыш - ақпараттарды қабылдап, кодтап, өткізіп және ми қыртысында талдап, құрастыратын күрделі морфофункциялық жүйе.

Анализатор үш бөлімдерден тұрады

Шеткі бөлім - түрлі тітіркендіргіштерді қабылдау

Аралық, өткізгіш бөлім - ақпараттарды рецепторлардан ОЖЖ-не жеткізу

Орталық бөлім - афференттік сигналдарды талдап құрастыру.

Талдағыштарға тән ортақ қасиет

Жоғары сезімталдық қасиет.

Арнаулылық, талғамдылық қасиет.

Әсерлілік (реактивтік) қасиеті.

Сенсибилизация қасиеті.

Бейімделгіштік (адаптация) қасиет.

Талдағыштар арқылы сыртқы дүние заттары мен құбылыстардың миымызда әр түрлі бейнеленуін қабылдаймыз. Танымдық процестерге: түйсік, қабылдау, ес, ойлау, қиял т. б. жатады. Қабылдау - аса көп талдап, біріктіру қызметін керек ететін құрылымды әрі белсенді психикалық әрекет.

Талдағыштар

Сезім түрлеріне байланысты

- көру рецепторлары

- есту рецепторлары

- дәм сезу рецепторлары

- жанасу сезу

- терморецепторлар

- проприорецепторлар

- вестибулярлық (тепе-теңдік)

- ауырсыну сезу

- иіс сезу

Рецепторлардың орналасуына байланысты: I. Шетте орналасқан (экстерорецепторлар) - есту, көру, иіс сезу, дәм сезу, жанасу II. Іште орналасқан (интерорецепторлар) а) вестибулярлық және проприорецепторлар (қимыл-тірек аппаратының рецепторлары) б) висцерорецепторлар-ішкі ағзалардың рецепторлары

Тітіркендіргіштер табиғатына байланысты

1. Фоторецепторлар - көру;

2. Механорецепторлар - есту, жанасу, сезу, ;

3. Хеморецепторлар - дәм, иіс сезу;

4. Терморецепторлар.

5. Ауырсынуды (ноцицепциялық) сезу - ерекше түрі

Иіс талдағышы

Иіс сезім жүйесінің қабылдағыштары жоғарғы мұрын кеңсірігінде орналасқан. Олардың ауданы шамамен 5-8 см2. Иіс беткей тінінің қалыңдағы 100 - 150мкм, олардың тірек жасушаларының арасында диаметрі 5-6мкм иіс қабылдағыштарына жалғасады. Адамда иіс сезу талдағыштарының жалпы саны 10 - 20млн жетеді. Әрбір қабылдағыш ұзындығы 10 мкм 6 - 12 жіңішке кірпікшелері шығып тұратын, иіс буылтығымен аяқталады

Иіс сезу талдағышының бөлімдері

Шеткі бөлім - иіс сезім жүйесінің рецепторлары мұрынның жоғарғы кеуілдірінде орналасады - иіс эпителийі

Иіс рецепторлары - биполярлық жасушалар

Жоғарғы жағынан иіс буылтығымен кірпікшелері шығып тұрады

Иіс кірпікшелері арнайы бездер түзетін сұйықтыққа малынып тұрады

Рецептор жасушалары негізінен миелинсіз аксондар шығады. Рецепторлық аксон талшықтары иіс жүйкесін құрайды

Өткізгіш бөлім

Иіс жүйке талшықтары торлы сүйекті тесіп өтіп алдыңғы мидың иіс пиязшасына жетеді (2 нейрон) иіс трактысымен (traktus olfactorius) өтіп иіс сезу орталығына жетеді.

Иіс сезу жолы бірнеше будадан тұрады және алдыңғы мидың әртүрлі бөлімдеріне бағытталады: препириформды қыртысқа, алдыңғы иіс сезу ядросына, периамигдалярлық қыртысқа, миндальды кешеннің кейбір ядроларына, лимбия жүйесіне, гипоталамустың вегетативті ядроларына, ретикулярлы құрылымға.

3. Иіс сезу талдағышының орталық бөлімі - самай бөлімінің ішкі беті - гиппокамп

Иіс қабылдағыштарының бетінен тіркелетін электр көрсеткішін электроольфактограмма деп атайды Ол иісті зат аз уақыт әсер еткен жағдайда да панда болып, бірнеше секундқа созылатын, шайқалу тербелісі 10 мв монофазалық (көбінэссе) теріс толқыннан тұрады Кейде баяу толқындардың үстіне көптеген талдағыштардан шығатын лайықты (синхронды) серпініс шоқтары қабаттасады Жеке қабылдағыштардың серпініс жиілігі тітіркендіргіштің сапасына және қарқынына сәйкес өзгереді

Иіс жүйесі жеке зат қабылдауға арналған әралуан түрлі қабылдағыштардан тұрады Олардың мембранасы бетінде белгілі пішінді ойыс жерлері болады Егер оралдың пішіні иісті зат молекуласының белгілі пішініне (кілт пен құлып сияқты) сәйкес келсе ғана иіс түйсігі туады Оcыған сәйкес иістің бастапқы бірнеше(камфора, жұпар, гүл, жалбыз, эфир, сасық иіс) түрін жіктейді. Олардың нақтылы қабылдағыштармен әрекеттесуі потенциал тудырады Расында, көптеген зерттеулерде иіс буылтығында панда болатын электрлік жауаптың көрсеткіштері оған әсер етуші иісті затратдың қасиеттеріне тәуелді екендігі көрсетілді Бірнеше иістердің әсерінен оның қозған және тежелген жерлерінің кеңістіктік өрнегі өзгереді

Иіс сезімталдығының аурулары

Гипосмия- иіс слезудегі сезімталдықтың төмендеуі

Аносмия- иіс слезудегі сезімталдықтың жойылуы

Паросмия -иісті теріс түйсіну

Иллюзия- белгілі бір иіс тітіркендіргіштері болмаған жағдайдағы жалған түйсік

Галюцинация- елестеушіліктің панда болуы

Иіс буылтығынан шығатын талшықтар бірнеше будадан тұрады Олар алдыңғы мидың әртүрлі бөлігіне бағытталлоды Бұл жолдардың ми қыртысындағы жобаланыстары ұласа байланысқан орталықтар қатарына жатады. Өйткені орал иіс жүйесінің басқа сезім жүйелермен байланысын қамтамасыз етіп, осы негізде бірнеше күрделітағамдық, қорғаныс, жыныстық т. с. с. қызмет атқарады