Фразеологиялық бірліктердің мағыналық құрылымы

Презентация қосу

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық университеті

Фразеолоuялық бірліктердің мағыналық
құрылымы

Орындаған: 1701-10 тобының магистранты, Рахымбек Сабира
Тексерген: ф.ғ.к., аға оқытушы, Танабаев Ғ. Ө.

Шымкент, 2021
Жоспар

1. Фразеологиялық бірліктердің мағыналық құрылымы.
2. Дара мағыналы фразеологизмдер, көп мағыналы
фразеологизмдер
3. Эмоциялы-экспрессивті фразеологизмдердің семантикасы
4. Фразеологиялық бірліктердің семантика-парадигмалық шебі
5. Фразеологизмдердің омонимдігі, синонимдігі, антонимдігі
Фразеологиялық бірліктердің мағыналық
құрылымы:
Фразеологиялық бірліктер және олардың мағыналық құрылымы, сөздердің
қолданыс аясы мен жұмсалу сипатына орай дамиды. Коммуникативтік жүйедегі
мағыналық ерекшелігіне сәйкес фразеологиялық бірліктер былай бөлінеді:

Дара мағыналы
фразеологизмдер

Көп мағыналы
фразеологизмдер
Дара мағыналы фразеологизмдер:

Дара мағыналы фразеологиялық бірліктердің саны мол, мұның өзі
олардың iшкі табиғатымен, ауыспалы мағынасының
күрделілігімен байланысты: қоян- қолтық араласу, қас пен көздің
арасында, боз өкпе, асау жүрек, ас ауыз тиді,аузы ауыр, аузы
дуалы, ашаң жүзді, аш бел, т.б.
Фразеологизмдердің семантикалық категориялары ретінде полисемантизмнің
саны көлемді болмаса да ажырата білудің теориялық жəне практикалық
маңызы бар:

Көпмағыналы фразеологизмдердің мағыналық құрылымын анықтау
алдымен лексикографиялық еңбектерді түзуге керек.
Қазақ тіліндегі көп мағыналы фразеологимздердің санын есепке алу
қажеттігі де бар.
Фразеологизмдер бірден көпмағыналылыққа ауыспайды. Полисемияның
себебін анықтау үшін тілдегі ішкі фактор, мəселен, стильдік жəне
экстралингвистикалық фактор, қоғамдағы əлеуметтік əр түрлі
жағдайлардың əсері талданады. Қоғамдағы болып жатқан өзгерістер ұқсас
ассоциацияны тудыратындықтан, кейбір фразеологизмдердің мағынасы
бірте-бірте полисемияға ұшырайды. Бірақ бұл өте ұзақ процесс.
Көпмағыналылық фразеологизмдердің барлық түрінде кездеспейді. Оның
себебі мағынасы неғұрлым тұрақтанған идиом тіркестерден гөрі, ауыспалы
мағынадан, метафоралық тəсілдерден жасалған фразеологиялық бірліктер
көпмағыналылыққа бейім келеді.
Фразеологизмнің көп мағыналылығын анықтау үшін ұсынылатын белгілер:

• Фразеологиялық бірліктер құрамындағы компоненттердің
семантикалық еркіндік дəрежесі сақталады.

• Əр мағынаның түрлі мазмұнда жұмсалуы үшін бір ойдың түрлі зат,
2. құбылыспен ортақ байланысы болуы керек.
• Егер компоненттер арасындағы байланыс əлсіреп, мағыналары
мүлдем алыс, мағыналық байланыс болмаса, онда көпмағыналылық
3. емес, омоним фразеологизмдер пайда болады.

• Полисемиялы фразеологизмдер əр түрлі сөз табынан болады жəне əр
4. түрлі синтаксистік қызметте жұмсалады.

• Мағынаның жұмсалуында фразеологизмдер біркелкі грамматикалық
5. байланыста болмайды.

• Фразеологизмдердің түрлі мағынада жұмсалуына интонацияның да
6. əсері бар.
І.Кеңесбаев көпмағыналылықтың екі түрлі жасалу жолы бар деп көрсетеді:
жалғаса жəне жарыса туатын мағына

Жарыса туатын көп
Көп мағыналықтың жалғаса

Көп мағыналықтың мағыналық өзара
жалғаса туындауы көпмағыналы
етістік жəне есім мəнді фразеологизмдердің

Көп макғыналылықтың
фразеологизмдерде əрқайсысының мағынасы
туындауы

жеке-жеке паралелль

жарыса туындауы
кездеседі. Əсіресе етістік
фразеологизмдерде дамып, тең дəрежеде
мағына байланысы көрінеді. Бірақ негіз
айқын ажырытылып фразеологизмдегі
тұрады. Мысалы, тұсау жарыса туындаған көп
кесер; дәмін тату; көзі мағыналыққа мағына
ашылу; тілі шығу т.б. ортақтығымен қатар, əр
түрлі ситуация əсер
етеді. Мысалы, көңілге
алу, өліп кете жаздау,
аузына түсу т.б.
Эмоциялы-экспрессивті фразеологизмдердің
семантикасы
Қандай тілде болсын фразеологиялық единицалар астарлы, образды мағынада
қолданылады. Олардың қай-қайсысында да мəнерлеп, бейнелеп айту қызметі күшті.
Кейбір жеке сөздердегі тəрізді, тұрақты сөз тіркестерінде де эмоционалдық-
экспрессивті бояу мол. Көбінде осы өзгешелік басым. Яғни фразеологизмдердің
көпшілігі айрықша образды, экспрессивті қызмет атқарады. Экспрессивтік-
эмоционалдық бояуы бұрыннан бойында бар фразеологиялық единицалар көркем
қолданылып, сөйлеушінің адамзат, не құбылыс турасындағы өз көзқарасын мəлім
етеді. Экспрессивті тұрақты тіркестер сезімге айрықша əсер етеді.

Алыс Ит арқасы қиянда; ит өлген жерде
Пайдакүнем Жұмыртқадан жүн қырыққан
Сұлу, көркем Үріп ауызға салғандай
Батыр Жүрек жұтқан
Ашық, айқын Тайға таңба басқандай, соқырға таяқ
ұстатқандай
Фразеологиялық бірліктердің семантика-
парадигмалық шебі
Тіл – жүйе жəне құрылым. «Тілдегі кез келген сөз,
бірлік, элемент үш түрлі қатынасқа түседі:
парадигматикалық (немесе ассоциативті),
синтагматикалық (белсенді түрде ықпалдасу
қатынасы) жəне иерархиялық (күрделі бірлікке
ену қатынасы)» деген-ді В.М.Солнцев.

Фразеологизмдердің семантикалық категорияларына
фразеологизмдердің:

варианттылығы
Бұлар
фразеологиялық
синонимдері мен антонимдері жəне омонимдері парадигматикалық
қатынастарды
құрайды.
көпмағыналылығы
Тіркестер омоним фразеологизмдер деп танылу
үшін мынадай белгілер болуы керек:

Омоним фразеологизмдер көп мағыналы тіркеске
ұқсайды, бірақ тіркестер арасында өзара
мағыналық байланыс болмайды.

Айтылуы мен жазылуы бірдей омоним тіркестер
кейде кездейсоқ жасалуы да мүмкін.
Фразеологизмдердің синонимдігі
Тілдегі парадигматикалық қатынастардың ең айқын көрінетін жері синонимдер.
Синонимдер тіл байлығын көрсетеді. Тілдің лексикалық жəне фразеологиялық
қорында айтушының қолданыс ыңғайына қарай мағыналас, мəндес айтылатын
сөздер мен тұрақты тіркестер бар. Мəселен, тұрақты тіркестер де – лексикалық
синонимдер сияқты мағына тепетеңдгі мен реңктеріне жəне стильдік
ерекшеліктеріне қарай жұмсалатын фразеологизмдердің семантикалық
категорияларының бірі.

Мағыналас сөздердің реңк белгісі:

Сөз
Мағыналық
Стильдік реңктер қолданысындағы
реңктер
реңктер
Мағыналас фразеологизмдер:

Тұрақты тіркестердің семантикалық нəтижесі – фразеологиялық мағына. Адамдар
сөйлеу қажеттілігін өтеу кезінде фразеологизмдерді алдымен айтайын деген
ұғымының мағынасына қарай таңдайды. Сондықтан мағыналас
фразеологизмдердің қатар басы фразеологиялық мағынаға бағыт беретін тірек сөз /
доминант/ – лексикалық мағынадан басталады.

Мағыналас қатарға біріктірілген фразеологизмдер тек жалпы ұғымды беру
шарт. Мағыналас фразеологизмдер лексикалық синонимдер сияқты тек белгілі
бір сөз табына жатпайды, бір семантикалық өрістегі тұрақты тіркестер ретінде
жалпы ұғым мен түсінікті қамтиды. Сол себепті мағыналас фразеологизмдер
қатарына əр сөз табынан ұшыраса беретін жəне құрылым құрылысы əр түрлі
болып келетін фразеологиялық тіркестер енеді.

Мағыналас қатарда тұрған фразеологиялық тіркестерде жалпы ұғым мен түсінік
басты ерекшелік болғандықтан қатар жасайтын мағыналас тіркестер түрлік
сипатпен емес ұғымдық сипатпен іріктеледі.
Мағыналас фразеологизмдер:

Ұғым жалпылылыққа негізделеді, ал түсінікке нақтылық тəн. Сондықтан,
мағыналас фразеологизмдерді топтастырғанда тіркестердің мағынасы тепе-тең
сөздер емес, мағынасы жақын, мəндес квазисинонимдер басты орында болады.

Фразеологизмдердің басты ерекшелігі – бейнелілік, затты, құбылысты
бағалау, сипаттау. Мағыналас қатарлар эмоцияның алуан түрлі
реңктерін жан-жақты көрсете алады. Əсіресе, жоғары эмоция түрлерін
ерекше сипаттайтын синонимдік қатарлар саны жоғары дəрежеде.

Мағыналас фразеологизмдер қатарларының доминанты, тірек сөзі болып жеке сөз
де тұруы мүмкін немесе тірек мағына ретінде жеке фразелогизм де болуы мүмкін.
Антоним фразеологизмдер:

Бір құрылымды антонимдер Әр құрылымды антонимдер

Ыстық қанды ↔ суық Ауылы аралас, қойы
қанды, қоралас болу ↔ ит пен
Дүниеге келу ↔ дүниеден мысықтай болу
кету, Ит арқасы қиянда ↔ таяқ
Қолы ұзару ↔ қолы тастам жерде
қысқару, Əмпей-жəмпей болу ↔
Маңдайының бес елі бағы жүз жыртысу
бар ↔ маңдайының бес елі Ит жеместі жесісу ↔
соры бар ауыз жаласу
Антоним фразеологизмдердің жасалу жолдары:

Антоним фразеолологизм құрамында қарсы мəнді бір компонент
қайталанып отырады: Шырағы жану ↔ Шырағы сөну.

Фразеологиялық мағынаның өзінде қарама-қарсы ұғымның болуы антоним
фразеологизмдердің жасалуына ықпал етеді. Су сепкендей басылу ↔
Жүрегі алып ұшу.

Кейде болымсыз жұрнақтардың қызметі компонеттер арасында антонимдік
мағына туғызады: Куəлі істі куə табар ↔ Куəсіз істі күмəн табар.

Фразеологизм құрамындағы кейбір компоненттер өзара қарсы мəнде
айтылмай, бірақ мəнмəтінде анонимдік мағына жасайды: Қысқа күнде
қырық рет шабу, Мұңын мұңдау, жырын жырлау. Бұлар прагматикалық
антонимдер деп аталады.
Қорытындылай келгенде, фразеологиялық бірліктердің
парадигматикалық мүмкіндіктері қазақ тілінің байлығын
ғана емес, халқымыздың мәдениетін, ерекшелігін, өмір сүру
салтын, наным-сенімдерін қандай дәрежеде жоғары
екендігін көрсетіп тұр. «Көп сөз көмір, аз сөз алтын»,
дегенді ұстанған дана халқымыз мұндай тіркестер арқылы
сүбелі, түйінді ойларын бір ақ ауыз сөзбен жеткізіп отырған!
Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Г.Смағұлова «Қазақ фразеологиясы лингвистикалық
парадигмаларда» Алматы, «Елтаным» баспасы, 2020 (176-201
беттер)
2. Ө.Айтбайұлы «Қазақ фразеологизмдері мен перифраздары»
Алматы, «Абзал-ай»баспасы, 2013 (61-68 беттер)
Назарларыңызға рақмет!

Ұқсас жұмыстар

Фразеологиялық бірліктердің мағына тұтастығы

Фразеологиялық оралымдардың мағынасындағы эмоционалдық семалардың бағалауыштық семалармен байланысы

Фразеологиялық тіркестер

Фразеологизмдердің ұлттық нышандары мен фразеологиялық мағына

Еркін сөз тіркестері

Коннотация ұғымының лингводидактикалық тұрғыдан нақтылануы

ЛЕКСИКОЛОГИЯ

АУДАРМА СӨЗДІК

Фразеологиялық синонимдер

Ағылшын және қазақ тілдеріндегі етістікті фразеологизмдердің синонимділігі

Пәндер