Фразеологиялық бірліктердің мағына тұтастығы

Презентация қосу

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық университеті

Фразеологuялық бірліктердің мағына
тұтастығы

Орындаған: 1701-10 тобының магистранты, Рахымбек Сабира
Тексерген: ф.ғ.к., аға оқытушы, Танабаев Ғ. Ө.

Шымкент, 2021
Жоспар:

1. Фразеологиялық бірліктердің мағына тұтастығы
2. Бейнелі фразеологиялық бірліктердің семантикасы
3. Бейнесіз фразеологиялық бірліктердің семантикасы
4. Фразеологизм және ұйытқы сөздер
5. Фразеологизмдердің бірінші сөзі көбінесе ұйытқы сөз болатыны
6. Есім фразеологизмдер
7. Етістік фразеологизмдер
Фразеологиялық бірліктердің мағына тұтастығы

Фразеологиялық
бірліктер
(С. Аманжолов):

Образды бернелі
Бернесіз құрама
құрама
Бернелі фразеологиялық бірліктер
Аузына су тамызу
Бернелі фразеологиялық
бірліктер – мағыналық, Жатқан жыланның құйрығын
тұлғалық, ұғымдық жағынан басу
біртұтас болып жымдасып, Мұрнынан шаншылу
тұтастыққа, тұрақтылыққа
жеткен, даяр қалпында Жағына пышақ жанығандай
жұмсалып, тіркес тиянақтылығы
сақталатын, экспрессиялық- Аяғы аспаннан салбырап
эмоциялық мән туғыза алатын түскен жоқ
номинативтік атаулар. Аяғы аяғына жұқпады
Бернесіз фразеологиялық бірліктер
Ақ білек

Бернесіз фразеологиялық Ақ жаулық
бірлік – мағыналық, тұлғалық
ұғымдық жағынан тұтастыққа Ақыл қосты
жеткенмен, құрамындағы сөздің
біреуі өзінің негізгі мағынасын Ақыл сұрады
сақтайтын, экспрессиялық-
эмоциялық мән туғыза алатын Ақыл үйретті
номинативтік атаулар..
Асқар бел
Бейнелі фразеологиялық бірліктердің семантикасы

Бейнелі фразеологиялық бірліктердің мағыналық құрылымындағы
басты ерекшелік әуелгі еркін тіркес қалпындағы негізгі мағынамен
салыстырғанда абстрактілік дәрежесі жоғары, соған сәйкес ерекше
семемаларында абстрактілі сема мол, коннатациялық мәні ерекше,
экспрессивті – эмоциялық сипаты басым, ерекше семалары жартылай
уәжділік деңгейінде болады. Мысалы: қара табан (жарлы кедей), қара
сирақ (тақыр кедей), қол жаулық, қол шоқпар, қол кесер (мал сойғаны
үшін алатын сыбаға) т.б.
Бейнелі емес фразеологиялық бірліктердің семантикасы

Бейнелі емес фразеологиялық бірліктердің семемалық
құрамында әуелгі негізгі сема толық сақталады да, толық
уәжділік деңгейінде болады, сондықтан абстрактілік .
семаның деңгейімен салыстырғанда нақты сема мен негізгі
сема мол болып, негізгі семантикалық өрісті құрайды.
Мысалы: қарасы көрінді, қара тұтты, қара шапан т.б.
Фразеологизм және ұйытқы сөздер
Фразеологизмдердің ішіндегі кейбір сөздер семантикалық жағынан ерек байқалып, түп
қазық есебі қызмет атқарады. Ондай сөздер әлденеше ФЕ-лерде қайталанып отырады. Оны
«ұйытқы сөз» деп атаймыз. Мәселен, тіл, жүрек, көз, ауыз, табан, қол, бас, ақ, қара, тас, ат,
ит, жер, жеті т.б. сөздер осындай ұйытқы сөздер қатарына жатады.

Көз сөзі ұйытқы болған Жүрек сөзі ұйытқы болған
фразеологизмдер: фразеологизмдер:

көз болды, жүрегі дауаламайды,
көз салды, жүрегі жылыды,
көрінгенге көз сүзді, жүрегі тас төбесіне шықты,
көз шырымын алу, жүрегі қайтты,
көзі ілініп кетті, жүрегі айныды,
көзге шыққан сүйелдей, жүрегі қарайды,
көзі жетпеді, жүрегі шайылды,
көздің құрты. жүрегінің түгі бар.
Фразеологиялық бірліктердің құрамы мынадай сөз
таптары арқылы жасалады:
зат есім – етістік: жүректі тербеді, жігері тасыды, қол берді, аяғы алысқа түсті,
тізе бүкті, қол сілтеді, бас көтере алмады т.б.
етістік – зат есім: салған беттен, қол ұшын берді, қолға алды, етек жиған жер,
құлақ естімес жер.
сын есім – зат есім: салпақ құлақ, көнтек ауыз, көне құлақ, қамшы құйрық, қалақ
құйрық т.б.
сын есім – етістік: салқын қарады т.б.
сын есім – сын есім: ес жоқ, түс жоқ т.б.
есімдік – етістік: өзін-өзі биледі, өзін-өзі ұстады, өзін-өзі қамшылады;
есімдік – зат есім: өз бетімен, өз бетінше;
зат есім – зат есім: бас десең құлақ дейді, ешкі бас, қой көз, қаз мойын т.б.
үстеу – етістік: сыртқа тепті;
көмекші есім – етістік: бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ т.б. жатқызамыз.
Есімді фразеологизмдер
Есімді фрозеологизмдердің мағынасы жеке өзіне тән, тұтас мағына да, құраушы сыңарлардың
мағынасымен және сөздердің тіркесу қабілеті туралы міселемен тығыз байланысты. Осы тұрғыдан
сөздерге арақатысты, олармен кейбір белгілерімен жақындасса, енді бір белгілерімен олардан
алшақтайды. Есімді фрозеологизмдер мен сөздер атқаратын қызыметі, мағыналық байланыстары
/синонимге, көп мағыналық антонимге т.б. тұрғысынан арақатысты, бірақ мұндай арақатыстылық
белгілі мөлшерде шектеулі болып келеді. Сөздердің фонкциональдық өмірінің кеңдігі – олардың
тілдегі жан – жақты қабілеті, бір жағынан, қолдану процесінде морфема қызметін екінші жағынан
камуникативтік единица, яғни сөйлем қызметін атқаруға қаблеттідігі. Сөздің осындай көп қызымет
атқаруға икемділігі тіл құрылысында орталық тұлға болуын да. Бұлардың мағынасының ерекшелігі
сол, оның мағынасы, біріншіден, құраушы сыңарлар мағынасымен тікелей немесе жанамалай
байланыста болады, мысалы: қалың ой, ірі қара, қызыл көз, қиғаш қас т.б. Бұлар үшін
фразеологиялық мағынаға топастырылады, екі сыңардың мағынасы бүтін мағынамен тоғысады.
Мұндай тіркестер бір сыңарының фразеологиялық мағынаға өрістеуімен қалыптасады. Сыңарлардың
жеке мағыналарының , тура немесе астарлы мағыналарының тоғысуы үлкен қызымет атқарады.
Екіншіден, бір бүтіннің мағынасының дәлелдемесі бар болып, сыңарлардың лексикалық
мағыналарына таралып бөлшектенбей тұтас күйінде ұғынылады, мысалы: қара дүрсін – нақты емес,
қара жаяу – кедей, тірі аруақ – ілініп жүрген адам.
Етістік фразеологизмдер

Етістіктер қоғамдық өмірде ұшырасатын не алуан амалдың, іс-әрекеттің,
қимыл-қозғалыстың барлығына қатысты ұғымды білдіреді. Етістік мағыналы
фразеологизмдер: көзінің еті өсті – көкірек керді, менменсіді; қолды болды –
ұрланды, жоғалды; басына іс түсті – істі болды, шатылды; екі аяғын бір
етікке тықты – тықсырды, қуырды; көз жаздырды – адастырды, айрылып
қалды; пысқырып та қарамады – менсінбеді, көзіне ілмеді; опық жеді –
өкінді, санын соқты; аяғынан тік тұрғызды – түгелдей дүрліктірді, әбігер
етті; қолды-аяққа тұрмады – сабырсыздандырд т.б.
Етістік
фразеологизмдер
:

Адамның мінез-
Уақыт-мерзімді
құлқына
білдіретін
байланысты

Бағыт-бағдарды Амал-әрекетті
білдіретін білдіретін
Қорытындылай келгенде, етістіктер басқа сөз
таптарының ішіндегі ең күрделі, лексика-семантикалық
сипаты мол, лексика-грамматикалық формаларға бай сөз
табы екені дәлелденді. Етістік араласпайтын сөз тіркесі
де, сөйлем де жоқтың қасы. Етістіктер қоғамдық өмірде
ұшырасатын не алуан амалдың, іс-әрекеттің, қимыл-
қозғалыстың барлығына қатысты ұғымды білдіреді.
Назарларыңызға рақмет!

Ұқсас жұмыстар

Фразеологиялық бірліктердің мағыналық құрылымы

Фразеологиялық тіркестер

Фразеологиялық оралымдардың мағынасындағы эмоционалдық семалардың бағалауыштық семалармен байланысы

Мақаланың жазылуы және оған қойылатын талаптар

Фразеологизмдердің ұлттық нышандары мен фразеологиялық мағына

Коннотация ұғымының лингводидактикалық тұрғыдан нақтылануы

ЛЕКСИКОЛОГИЯ

Еркін сөз тіркестері

Фразеологизмдердің сөз таптарына қатысы

Кеңесбаев аталған сөздіктегі қазақ тілінің фразеологизмдері туралы жазған мақаласында фразеология туралы

Пәндер