Фразеологизмдердің сөз таптарына қатысы

Презентация қосу

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық университеті

Фразеологuзмдердің сөз таптарына
қатысы

Орындаған: 1701-10 тобының магистранты, Рахымбек Сабира
Тексерген: ф.ғ.к., аға оқытушы, Танабаев Ғ. Ө.

Шымкент, 2021
Жоспар

1. Фразеологизмдердің сөз таптарына қатысы
2. Фразеологизмдердің мақал-мәтелдерден айырмашылығы
3. Фразеологизм және синонимия
4. Фразеологизмдердің таңбалық символдық ерекшеліктері
5. Символдардағы әлемнің тілдік бейнесі
6. Идиомаларда сақталған мәдени мағлұматтар
7. Фразеологиялық бірліктердегі уәжділік мәселесі
Фразеологизмдердің сөз таптарына қатысы

Фразеологизмдердің сөз табына қатыстылығын тіркестегі сөздердің
грамматикалық сипатына қарап тануға болады, бірақ тіркестегі сөздердің
лексика-грамматикалық мағынасымен фразеологизмдердің тудыратын
мағыналары сәйкес келе бермейді. Мысалы, арасынан қыл өтпейді деген
тіркестің грамматикалық сипатына қарасақ етістікке ұқсағанымен беретін ұғымы
тату-тәтті, дос сын есімге қатысты болып тұр. Сондықтан фразеологизмдердің
қай сөз табына қатыстылығын анықтау үшін, негізігі сөз бен жалпы тіркестен
туатын фразеологиялық мағынаны салыстырып отыру қажет.
Етістік
Есім мағыналы
мағыналы

Үстеу мағыналы Одағай тұлғалы

Г. Смағұлова
фразеологизмдердің
сөз таптарына Әр тарапты
Сөйлеу
қатысын алты түрге (модаль)
дағдысына
сөздерден
бөліп қарастырады: қолданылатын
жасалған
Қазақ тілінде
фразеологизмдерді
сөз табына
қатысты былай
бөлеміз:
Сындық
Етістік мағыналы
мағыналы
фразеологизмдер:
фразеологизмдер:
көкірек керді, қолды
үріп ауызға
болды
салғандай, екі жүзді

Заттық мағыналы Үстеу мағыналы
фразеологизмдер: фразеологизмдер:
қара шаңырақ, шикі сақадай сай, ит
өкпе өлген жер,
Фразеологизм және синонимия
Қара қылды қақ жарған –
Сындық мағыналы әділ, турашыл, шыншыл; ит Синонимдердің фразеологизмдерге
фразеологизмдерден тұмсығы өтпейтін – қалың,
жасалған снонимдер бітік; үріп ауызға салғандай қатысын мына мәліметтерден
– әдемі, сүйімді. байқаймыз:

Аяқ алысы – бет алысы,
Заттық мағыналы бағыты; қара халық – Фразеологиялық Көзді ашып жұмғанша –
фразеологизмдерден бұқара, көпшілік; ұзын құлақ тіркестер жеке сөздерге қас пен көздің арасында
жасалған снонимдер – сыбыс, хабар. ғана балама болып – қабақ қақанша;
қолданылмайды, өзара алдына жан салмайды –
Демнің арасында – лезде, бір-бірімен де синоним аузымен құс тістейді;
Үстеу мағыналы тез, айтқанша; қарадан бола береді: төот түлігі сай – не ішем
фразеологизмдерден қарап жүріп – бостан- не жеймін демейді – төрт
жасалған снонимдер басқа, текке; о баста – құбыласы түгел т.б.
алғашында, басында.
Фразеологизмдердің мақал-мәтелдерден айырмашылығы

Мақал-мəтелдер мен фразеологизмдер қолданыс ыңғайында үнемі қатар
жүретіндіктен, əсіресе тұлғалық жағының ұқсастығынан ойды бейнелі
мағынамен жеткізуде бір-бірімен астасып жатады. Əдетте мақал-мəтелдер
ұзақ уақыт бойы өмір тəжірибесінен екшеліп, ойлау процесінде сұрыпталып
барып қалыптасады. Сондықтан мақал-мəтелдердің пайда болуына ұзақ
уақыт өтеді. Тілімізде фразеологизмдер түрлі ситуацияға қарай сөйлеу
үстінде аяқ-астынан пайда болады.
Айырмашылықтары:
• Фразеологизмдер функционалдық қызметіне қарай o Мақал-мəтелдердің мағынасы құрамындағы сөз
бейтарап, кітаби, ауызекі сөйлеу тіліндегі жəне сыңарларының /компоненттерінің / бір-бірімен
қарапайым, дөрекі мəнде қоланылатын стильдік байланыссыз өзара жеке тұрып та қолданыла
қабаттарға жіктеледі. беретін сөздерден шығады. Мысалы, Көрдім – көп
• Фразеологизмдердің сөйлем ішінде жұмсалуы үшін сөз, көрмедім – бір сөз.
белгілі бір оралымға негізделеді. Сүйемел сөздер o Фразеологизмдердегі əрбір жеке сөздердің барлығы
жұмсалады. бірігіп бір фразеологиялық мағынаны білдіреді.
• Айтылатын ойды жеткізудегі пресуппозициялық Мысалы, жүрегі тас төбесіне шығу – қорқу; Қыпша
ерекшеліктеріне қарай, мақал жəне мəтелдер деп бел – жіңішке бел; Мұрнына су жетпеу – қолы
бөлінеді. Мақал ойды толық аяқтайды. Мысалы: тимеу, уақыты жетпеу.
Қазанға жолама, қарасы жұғар, Жаманға жолама o Фразеологизмдерді фразеологизм деп тану үшін
бəлесі жұғар. Балалы үй – базар, Баласыз үй – қойылатын үш түрлі басты ерекшелік бар. Олар:
мазар. Мəтелде айтылатын ой тұспалдап мағына тұтастығы; тіркес тиянақтылығы; қолдану
жеткізіледі: Сырын білмеген аттың сыртынан тұрақтылығы. Ал мақал-мəтелдерде тек тіркес
жүрме; Жығылсаң нардан жығыл. тиянақтылығы; қолдану тұрақтылығы байқалады.
Фразеологизмдердің таңбалық символдық ерекшелігі

«Таңба – зат пен оның атын емес, ұғым мен
акустикалық тұлғаны байланыстырады.
1) Символ – 2) Өмірді 3)Мағынасы Еріктілік, шарттылық дегеніміз – таңба мен сол
таңбаға өнермен шартты,
тепе-тең образды басқа нысан таңба арқылы белгіленген заттың немес
ұғым түрде мағынасына ұғымның арасында ешқандай табиғи
игеруді ұқсас байланыстың жоқтығы.
білдіретін белгілі бір Символ толығымен ерікті емес, ол бос емес,
әмбебап мәдени
категория; нысана. онда таңбаланушы мен таңбалаушы арасындағы
табиғи байланыстың жұрнағы бар», - дейді Ф.
Соссюр.
Символдардағы әлемнің тілдік бейнесі
Символдық мәнге ие сөздердің табиғаты ерекше, ол ерекшелік символ-сөздердің танымдық,
ұлттық мәдени, фондық мағыналарын сол тілде сөйлейтін халықтың дүниені тануы мен
құбылыстарға баға беруімен, әлемнің тіл бейнесімен тығыз байланысты.

Мысалы, «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде» қара сөзінің тоғыз тура және ауыс
мағыналары берілген.
Бәрімізге белгілі қара сөзінің негізгі мағынасы – «күйенің, көмірдің түсіндей түс, бояу».
Аталмыш мағына қара сөзінің ең негізгі символдық мағынасы болып табылады. Осы негізден
өрбіген жағымсыз «арсыз, зұлым, жауыз, жексұрын, мейірімсіз, ұятсыз» және т.б. мағыналар
көптеген фраземалардың шығуына ұйытқы болған: қара жүзді, жүрегі қара, қаны қара, қара
бауыр, қара бет және т.б. Немесе тілдегі қарғыс мағынадағы фраземалар: Аузыңа қара қан
толғыр! Қара байланғыр! Қан жауғыр! т.б.
Идиомаларда сақталған мәдени мағлұматтар

Идиомаларда сақталған мәдени мағлұматтар – тілдік ұжымдардың 137
өмір сүру ортасымен, көзқарастарымен тікелей байланысты нақты тілдік
социумның эталондары мен стреотиптері жинақталған бейнелі, уәжделген
ішкі формасының жемісі. Сондықтан да идиомаларда тілдік ұжым
мүшелерінің когнитивтік қызметі көрініс табады, олар сол тілде
сөйлеушілердің әлем туралы тұрпайы (қарапайым) түсінігіне (дүниедегі
болып жатқан құбылыстарға көзқарастары, қарым-қатынастары және т.б.)
негізделген.
Фразеологиялық бірліктердегі уәжділік мәселесі

Фразеологиялық бірліктердегі уәжділік тілдік символдармен тікелей
байланысты. Ішкі форма теориясын жан-жақты қарастырған ғалым Шарль
Балли – сөйлеушінің бет-әлпеті мен адресатқа айтайын деген ойының
арасында символдық байланыс бар дейді. Біздің сөйлеу мүшелеріміз
біздің санамыздан тыс қол, саусақ, бас, көз және т.б. мүшелер сияқты
символдық қимылдарды қайталайды. Мәселен, үлкен бір нәрсе туралы
айтқан кезде екі қолымызды екі жаққа жаямыз немесе керісінше,
кішкентай нәрсе туралы айтқанда оларды біріктіреміз.
Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Г.Смағұлова «Қазақ фразеологиясы лингвистикалық
парадигмаларда» Алматы, «Елтаным» баспасы, 2020
2. Р.А.Авакова «Фразеосемантика» Алматы, «Қазақ университеті», 2013
3. stud.kz сайты
Назарларыңызға рақмет!

Ұқсас жұмыстар

Кеңесбаев аталған сөздіктегі қазақ тілінің фразеологизмдері туралы жазған мақаласында фразеология туралы

Ағылшын және қазақ тілдеріндегі етістікті фразеологизмдердің синонимділігі

Термин сөздер - ғылым мен техника, өндіріс саласында қолданылатын арнаулы заттар мен ұғымдардың атауы болатын сөздер

Фразеологиялық бірліктердің мағыналық құрылымы

Фразеологиялық синонимдер

Еркін сөз тіркестері

Төрт саны негіз болған фразеологизмдердің семантикасы

Түйе түлігіне байланысты фразеологизмдердің семантикасы

Мақаланың жазылуы және оған қойылатын талаптар

Етістік мағыналы фразеологизмдердің семантикасы

Пәндер