Түйе түлігіне байланысты фразеологизмдердің семантикасы

Презентация қосу

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық университеті

Соматикалық атаулар мен төрт түлік
атаулары негіз болған фразеологизмдердің
семантикасы

Орындаған: 1701-10 тобының магистранты, Рахымбек Сабира
Тексерген: ф.ғ.к., аға оқытушы, Танабаев Ғ. Ө.

Шымкент, 2021
Жоспар
1. Соматикалық атаулар негіз болған фразеологизмдердің семантикасы
1.1. Бас мүшесі негіз болған фразеологизмдердің семантикасы
1.2. Көз мүшесі негіз болған фразеологизмдердің семантикасы
1.3. Қол мүшесі негіз болған фразеологизмдердің семантикасы
1.4. Аяқ мүшесі негіз болған фразеологизмдердің семантикасы

2. Төрт түлікке байланысты фразеологизмдердің семантикасы
2.1. Жылқы түлігіне байланысты фразеологизмдердің семантикасы
2.2. Қой түлігіне байланысты фразеологизмдердің семантикасы
2.3. Түйе түлігіне байланысты фразеологизмдердің семантикасы
2.4. Сиыр түлігіне байланысты фразеологизмдердің семантикасы
Соматикалық атаулар негіз болған фразеологизмдер
семантикасы
Қазақ тіліндегі адам интелектісіне қатысты лексиканы зерттеген Б.Ұ. Сағынова мынандай пікір
айтады: «Сөз мағынасының кеңеюі, сөздердің семантикалық өрісінің бір-бірімен ұласуы, олардың
тілдегі белгілі бір құбылысты, атауды білдірудегі бір-бірімен тура немесе жанама байланы- сын,
адамның дүниені ақыл-ойы арқылы тану процесінің бір қырын соматизмдер арқылы танытады». Қазақ
тіліндегі соматикалық фразеологизмдер әр қырынан зерттелініп жүр. Олар мынадай бағыттарда
жазылған: Б.Нағасбекова «Соматикалық фразеологизмдердің көпмағыналылығы», Б.Нұржанова,
Б.О.Оспанова «Тілдік дүние бейнесіндегі «көз» соматизмінің фразео-семантикалық өрісі»,
Д.Б.Рскелдиева «Соматикалық фразеологизмдердің универсиялық құбылысы», «Ішкі ағзалар ұйытқы
болған адамға қатысты соматикалық фразеологизмдер», «Қазақ және ағылшын тілдеріндегі «жүрек»
соматизмі», Ш.Мұхамеджанова, М.Рахметуллина «Қазақ және орыс тілдеріндегі самофразеологиялық
сөз тіркестеріндегі ұлттық-мәдени компоненттері», А.З.Қазанбаева «Соматикалық фразеологизмдердің
қолданысы», Қ. С.Қалыбаева «Түркі тілдеріндегі соматикалық фразеологизмдер», Ш.Т.Кудьярова
«Абай өлеңдеріндегі соматикалық фраеологизмдер», А.О.Кәріпжанова «Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы
шығармаларындағы соматикалық атаулар ұйытқы болған фразеологизмдер», Б.К.Уызбаева «Қазақ
тіліндегі етістікті соматикалық фразеологизмдердің этнолингвистикалық сипаты».
Бас мүшесі негіз болған фразеологизмдердің
семантикасы

Бас соматизмі VІІІ ғасырдағы көне түркі
ескерткіштерінде, көне ұйғыр, қыпшақ және оғыз
ескерткіштерінде, қазіргі түркі тілдерінің барлығында
дерлік – baš, хакас тілінде – pas, чуваш тілінде – pus Қазақ тілінде бас
кездеседі. Қазақ тілінде бастың түрін анықтайтын соматизмі ұйытқы болған
домалақ бас, сопақ бас, таз бас, қауын бас т.б. бас иді, бас иіп
тіркестер бар. І. Кеңесбаевтың «Қазақ тілінің сәлемдесті, басын
салбыратты, басын
фразеологиялық сөздігінде» 169 фразема берілген.
көтерді және т.б.
Мысалы: шүйке бас, қу бас, басы айналу, бас ауырту, фраземалар этикеттік
бас аманда, бас бұзар, бас байлады т.б. форма ретінде тілде жиі
қолданылады.
Көз мүшесі негіз болған фразеологизмдердің
семантикасы

М. Ержанов
І. Кеңесбаев
«Адамның сыртқы бейнесін
сипаттайтын сөздердің лексика-
семантикалық топта- ры» атты Сөздігінде көз соматизмімен жасалған
кандидаттық диссертациясында көздің осылар секілді 209 фразема берілген.
123 түрін сипаттайтын соматикалық
тіркестерді көрсеткен: үлкен көз,
бадырақ көз, алақан көз, шатынаған
көз, аялы көз, шақша көз, жұмық көз,
жыпсық көз, бота көз, қой көз, құралай
көз, шаян көз, сығыр көз, қысық көз
және т.б.
Көз мүшесі негіз болған фразеологизмдер:

көз көз
көз көзі көз
ашқы жазып
байлады ашық тию
збау қалды

көзі
көзге көз көзі
қимад
ілмеді салды жетті
ы
Қол мүшесі негіз болған фразеологизмдердің семантикасы
Қол - адамның бірден-бір бес аспап еңбек қаруы. Қол араласпайынша өз-өзінен бітетін дүниеде
бірде-бір шаруа жоқ деуге болады. Қолдың сондай мәнді қызметінің бірсыпырасы тұрақты тіркеске
айналып кеткен.

Септік пен тәуелді
-қол сөзінің атау Өлшемдік ұғымға
жалғаудың әрбір
тұлғада келуі: қатысты:
тұлғасында келіп:
• қол алды, қол • қолға - қондырды, • сынық сүйем, кере
берді, қол түсті, үйретті қарыс, жырта
бұлғады, қол қарады, кетті; қарыс, бір елі, бір
жайды, қол жетті, қолдан -берді, құшақ, құшақ-
қол сермеді, қол көтерді, шығарды; құшақ, қол созым
созды, қол салды, қолы -кесілді, тиді, жер, бір сілтем
қол қусырды, қол ашылды, босады, жер т.б.
соқты, қол сұқты, ұзарды, қышыды,
қол ұстасты т.б. ілінді т.б.
Аяқ мүшесі негіз болған фразеологизмдердің
семантикасы
Аяқ-белгілі объектіні танып-білу үшін олай-былай
жүріп-тұруда үлкен мәнді қызмет атқарған. Аяқтың
әрбір қимыл-қозғалысы әр түрлі фразеологизмге Аяқпен байланысты
ауысқандығы байқалады. Мысалы: аяғы аяғына бірсыпыра өлшемдік
тимеді, аяғы жерге тимеді, аяғы көктен келді, ұғымды білдіретін
аяғына бас ұрды, аяғын алшаң басты, аяғынан тік тұрақты
тұрады, аяғынан тік тұрғызылды, аяғына кісен тіркестер жасалған.
салды, аяғына тұсау түсті, аяғын әріге салды, Мысалы: қарға адым
аяғын қия бастырмады, аяғын шалыс басты, жер, ат адым жер, бір
аяғының ұшынан басты, аяғын аңдап басты, аттам жер, бір табан
аяғының ұшымен жорғалады, аяқ асты болды т.б. жақын, аяқ жетер жер
т. б.
Төрт түлікке байланысты фразеологизмдердің
семантикасы
Қазақ тұрмысының негізі - төрт түлік. Бүған халықтың ертеден бері келе жатқан ата кәсібі - мал
шаруашылығы әсер етсе керек. Осыған байланысты халық танымында оларға қатысты символдық
мән қалыптасқан. Мысалы, қазаққа ен даласын танытқан, оның шегі мен шексіздігін сездірген киелі
жануар жылқы - күннің, қозғалыстың, түрақтылықтың символы, айрықша күш- қуаттың, күн
нүрынан дарыған ғажайып қасиеттің иесі. Бүлардың ішінен төрт түлікті (олардың мифтік иесі -
Ойсыл қара, Қамбар ата, Зеңгі баба, Шопан атамен Шекшек ата) тірі қазына деп ерекше бөліп
айтқан. Солардың бірі халық арасына кең тараған аңыз бойынша жер бетін топан су қаптаған кезде
Нұх пайғамбар өз кемесінде әрбір хайуан түрінен бір-бірден сақтап, осы күнгі жан-жануарлар содан
тарапты-мыс. Бұдан басқа да мал түліктері табиғат құбылыстарынан жаралды деген мифтік
нанымдар болған. Халық түсінігі бойынша әр түліктің өзіне тән "пірі". «қамқоршысы" бар. Мысалы
Шопан ата, Сексек ата және т.б. Әрине, бұлар халық қиялы тудырған мифтік тұлғалар десекте,
кейбір пірлер бір кездерде өмір сүрген адамдар болуы мүмкін. Мәселен, Маңғыстау
облысында қошқар ата, шопан ата зираттары бар және олар осы күнге дейін сақталған. Мал
түліктерінің пірлері мифтік болса да, бертін келе халық арасында өмір сүрген адамдарға,
ауысып халық бұл адамдарды пір санап, әулие тұтуы мүмкін.
Төрт түлікке қатысты фразеологизмдердің зерттелуі

Төрт түлікке қатысты ФТ-терді зерттеуге қатысты теориялық мәселелердің
ғылыми негізі С.Кеңесбаев, Ә.Қайдар, М.М.Копыленко, С.Сәтенова,
Г.Смағұловалардың зерттеу еңбектерінде кеңінен қарастырылады. ФТ-тер
қалыптасуының нақты уәжділік және этнолингвистикалық сипаты
А.Жылқыбаева, Қ.Ғабитхан, Ш.Сейтова, Б.Дина, Ш.Қарсыбековалардың
зерттеулерінің арнайы зерттеу нысаны болған. «Малға тәуелділігін қазақтар
әр қас қағым сәтте сезініп отырады. Сондықтан өздерінің барлық әдет-
ғұрып, салт-санасын малмен байланыстырып отырады» - дейді белгілі
түрколог В.В.Радлов .
Жылқы түлігіне байланысты фразеологизмдердің
семантикасы
Салт-дәстүр, наным-сенімге байланысты фразеологизмдердің этнолингвистикалық сипаты:
ат қосшылы болу немесе қырық жылқылы болу , ат мінгізіп, тон кигізу.

Халықтық өлшемдерге байланысты фразеологизмдердің этнолингвистикалық табиғаты:
0-25 шақырым жер – ат шаптырым жер, 8-10 шақырым жер – құнан шаптырым жер, 5
шақырым жер – тай шаптырым жер

Әлеуметтік-қоғамдық факторларға байланысты фразеологизмдердің
этнолингвистикалық сипаты: аттың жалы, түйенің (нардың, атанның) қомы (қомында),
атта жал, адамда қам жоқ.

Дене мүшелеріне байланысты фразеолоизмдердің этнолингвистикалық сипаты: ат жалын
тартып мінді, ат кекілін (құйрығын) кесісті, ат тізесін қосу.
Жылқы түлігіне байланысты фразеологизмдердің
семантикасы
Қимыл-қозғалыстары мен күй-жайына байланысты фразеологизмдердің
этнолингвистикалық сипаты: құр атқа мінгендей, құтпан айғырдай азынау, сақа айғырдай
сақылдау; өз үйірін шақар айғырдай қайыру.

Тегі мен табиғи ерекшеліктеріне қатысты фразеологизмдердің этнолингвистикалық
сипаты: су жорға, төрт аяғы тең жорға, тарпаң жігіт.

Түр-түсі мен ауруларына қатысты фразеологизмдердің этнолингвистикалық сипаты: ала
тайдай бүлдіру, киеңкі (қара қаптал) болғыр.

Мінезіне қатысты фразеологизмдердің этнолингвистикалық сипаты: үйірсек аттай, тарпаң
тайдай қылтылдау.
Түйе түлігіне байланысты фразеологизмдердің
семантикасы
«Түйе» малы қазақтар өмірінде бірнеше ұғымдық коннотацияны қалыптастырған. Ол ұғымдар бір күн
немесе бір жылдың ішінде тумайды. Көп уақыт өте келе, салыстырмалы ұғым дами келе, адамдар әбден
танып білген соң, ұқсату заңдылығымен метафора арқылы балама ойын екінші атаумен жарыққа
шығарады. Түйе малдың көзі, қазақтар түйені тұрақты тіркес жасауға эталон, символ ретінде қабылдаған.
Түйе түлігі шөлге өте шыдамды, сүті бал, өте дәмді, көптеген ауруларға ем. Сондай-ақ көшіп қонуға
таптырмайтын көлік. Түйеге байланысты мынадай фразеологизмдер бар:

Түйе үстінен сирақ үйтіп; түйе үстінен ит қапқан - ебедейсіз, болбыр адам
Бір күн бие, бір күн түйе - жағымсыз мінез
Сөзі түйеден түскендей - дөрекі сөз
Түйенің тұяғы түскен жер - алыс, қашықтық
Қуырдақтың көкесін түйе сойғанда көресің; ақ молшылық
түйенің қарны жарылу -
Түйені түгімен, биені бүгімен жұтқан - парақор, жемқор
Қой түлігіне байланысты фразеологизмдердің
семантикасы

Қой - қазақ үшін бейбітшілік, тыныштық, үндестік қой ауызынан шөп алмас,
символы.Осы түлікке байланысты қойдан жуас, қой мал өсірсең қой өсір,
аузынан шөп алмас, қойдай қоңыр т.б. тілдік пайдасы оның көл кесір,
оралымдар қойдың жуас та биязы мінез-құлқын қасапшыға мал қайғы. қара
талдап, сол мінездің қазақ үшін қасиеттілігінен ешкіге жан қайғы, қойшы
қалыптасса керек. Қазақ халқының ертеден азық көп болса қойды қасқыр
ретінде пайданалатын түлігінің бірі-қой. Төрт түлік жейді, қой үстіне бозторғай
малдың ішінде ең момыны да осы қой. Қойға жұмыртқалаған заман, т.б.
байланысты фразеологизмдер де, мақал-мәтелдер де
баршылық. Мысалы,
Сиыр түлігіне байланысты фразеологизмдердің
семантикасы

Сиыр

Құлаққа
ұрған танадай
(тып-тыныш,
жым жырт,
есеңгіреу)
Айналшық
(ценнуроз)
“Құлаққа ұрған танадай“ тұрақты тіркесінің де қалыптасу уәжі қазақ халқының малға
қатысты тұрмыс-тіршілігімен тығыз байланысты. Осы тұрақты тіркестің қалыптасу уәжі
мынадай дерек арқылы түсіндіріледі. “сиырдың жас тілінде “айналшық”деген дерт болды. Оны
ғылыми түрде “ценнуроз“ деп атайды. Олай ауырған мал сенделіп, тұрған жерінде айнала
береді. Ертеде қазақтар ауырған малды жұдырықпен құлаққа қатты соғу арқылы жазған,
сонда есеңгіреп қалған төл, аздан кейін шөп жеп, су іше бастайды. Қазақтың тып-тыныш халді
“Құлаққа ұрған танадай” деуі содан болса керек. Яғни, о баста мал емдеудің бір тәсілі болған
құлаққа ұру, кейін уақыт өте келебастапқы мәні ұмыт болып, тек тұрақты тіркес түрінде тілде
орын алса керек. ҚТФС-да “Құлаққа ұрған танадай“ тұрақты тіркесінің тып-тыныш, жым-
жырт” мағынасы ғана берілгенін жоғарыда айттық, әйтсе де, кейде көркем әдебиетте осы
тіркестің есеңгіреп қалу деген нұсқасы да қолданылады. Мысалы: танк құлаққа ұрған танадай
есеңгіреп сырт тоқтап қалды. (М.Момышұлы). Біздіңше, құлаққа ұрған танадай тіркесінің ең
негізгі мағынасы - есеңгіреу. Бұл мағына ең алдымен теңеу мәнінде қалыптасқан. Акад.
Ә.Қайдар да бұл тіркестің мәңгіру деген мағына беретінін айтады. Есеңгіреу мен мәңгіру өзара
мәндес сөздер.Ал тілімізде полисемиялық құбылыстың нышаны ретінде жалғаса туған
“тыныштық, жым-жырт“деген мағынасы жиі қолданылады. Сонда бұл тіркестің екі мағынасы
бар: бірі-есеңгіреу, екіншісі-жым-жырт тыныштық.
Қорытынды

Қорытындылай келе, жоғарыда аталған мысалдардан ұлттық мінез,
ұлттық көзқарасты халқымыздың қастерлі қасиетін, тек пен сіңіп,
сүтпен дарыған замандардан заманға жалғасын тапқан ұлттық
нақышы басым фразеологиялық тіркестерден ұлттық әлемнің тұтас
бейнесі сақталғанын көреміз.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Болғанбаев А., Қалиев Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы –
Алматы: Санат, 1997. – 256 б.
2. Г. Смағұлова «Қазақ фразеологиясы лингвистикалық парадигмаларда» Алматы,
«Елтаным» баспасы, 2020
3. Нурсеитова А. А. «Төрт түлік малға қатысты салт-дәстүрдегі ұлттық-мәдени
сипаттағы фразеологизмдер» Қостанай, 2011
4. Ж.Д.Байталиева «Қазақ тіліндегі жылқы малына қатысты фразеологиялық
тіркестердің этномәдени уәждемесі» Алматы, 2007
Назарларыңызға рақмет!

Ұқсас жұмыстар

Етістік мағыналы фразеологизмдердің семантикасы

Төрт саны негіз болған фразеологизмдердің семантикасы

Қырық саны негіз болған фразеологизмдердің семантикасы

Төрт санының символдық мәні

Сегіз қырлы

Фраземалардың жасалу көздері

Фразеологиялық бірліктердің мағыналық құрылымы

Фразеологиялық бірліктердің мағына тұтастығы

Мақаланың жазылуы және оған қойылатын талаптар

Шыдаған суға басынан, Далалар жарасымды

Пәндер