Төрт саны негіз болған фразеологизмдердің семантикасы

Презентация қосу

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық университеті

Бір, екі, үш саны негіз болған
фразеологизмдердің семантикасы

Орындаған: 1701-10 тобының магистранты, Рахымбек Сабира
Тексерген: ф.ғ.к., аға оқытушы, Танабаев Ғ. Ө.

Шымкент, 2021
Жоспар:

1. Бір, екі, үш саны негіз болған фразеологизмдердің семантикасы
2. Төрт, бас, алты саны негіз болған фразеологизмдердің семантикасы
Сандық мағыналы фразеологизмдер

Фразеологизмдердің жасалуына ұйытқы болатын сөздердің бір тобы – сан
есімдер. Фразеологизмдер құрамындағы сан есімдердің қолданысына
І.Кеңесбаев: «Бұл сөздердің белгілі бір тізбек, тіркестерге түп қазық болу
себебі халықтың ежелгі дәуірдегі ұғым-түсінігімен, салт-санасымен
ұштасып жатыр. Фразеологизмдер ішінде бұл сөздер нақтылы сан
мағынасында қолданылуы шарт емес»,-дейді. Сан есімдер жеке дара
айтылған кезде, абстракт сандық ұғымдардың атаулары ретінде
қолданылады. Олардың нақты мағыналары өзге сөздермен қарым-
қатынасқа түскенде ғана айқындалып отырады.
Сандық мағыналы фразеологизмдер
І. Кеңесбаев сан есімдермен жасалған
фраземаларға талдау жасай келіп, «... тұрақты сөз
тіркестерінің біраз бөлігі ... сан есімдер төңірегіне
топталып жүреді. Бұл сөздердің белгілі бір тізбек,
тіркестерге түп қазық болу себебі халықтың ежелгі
дәуіріндегі ұғым-түсініктерімен, салт-санасымен
ұштасып жатыр. ...үш, жеті, тоғыз, қырық сөздері
өзінің сан-мөлшерлік қызметін көп жағдайда
жойып алу сыры бөлегірек. Олар белгілі бір нәрсе,
құбылыстардың символы ретінде қолданылатын
тәрізді. Бұлардың дені халықтың ескі, наным,
түсініктерінен туған. Бірақ бертін келе бұл ұғым-
түсінік дерексізденіп, екінші бір салаға ауысқан
деуге келеді», - дейді.
«Бір» сан есімі ұйытқы болған фразеологизмдердің
семантикасы
Бір санымен тіркесіп
Бір санының
Бір санының «Құдай, келетін заттың,
соматизмдермен
Алла, Жаратушы нәрсенің мөлшерінің,
тіркесіп соңғы,
ием» сөздерімен арасының аз, жақын
қорытынды деген
тіркесіп келуі екенін білдіретін
мағына беруі
тіркестер
Мысалы, бір ауыз сөз
Мысалы: бір Құдайдың Мысалы, бір асым
«соңғы сөз», бір ауыз
ұрғаны, бір Құдайдан «ет», біраттам «өте
сөзге келмеді
тілегенім, бір Құдай жақын жер», бір
«үндемеді», бір беткей
біледі, бір Алла өзің жапырақ «азғантай»,
«айтқанынан
жар бола көр!, бір бір киер «оқта-текте
қайтпайтын», бір
Аллаға тәуекел және киетін», бір түйір «аз,
ауыздан «түгел, тегіс»
т.б. кішкентай ғана» т.б.
және т.б.
«Екі» сан есімі ұйытқы болған фразеологизмдердің
семантикасы
Екі компонентімен келген
Екі сан есімінің Екі сөзінен туындаған Екі сөзінің фраземалар тіркестер соңғы сөз,
құрамында жұп
қарама-қарсылық мәнін түркі тілдеріндегі егіз қысқа сөз, тиянақты іс
соматикалық ұғымдармен мағынасында да
білдіруі: сөзі: келуі: жұмсалады:

екі дүние: бұл құлақ – жер сөзі екі болмасын,
дос егіз, дұшпан астынан жік сөзін екі еткізбеді,
дүние – фәни, о
сегіз,егіз қозыдай; шықты, екі құлағы екі ауыз сөз, хан екі
дүние – бақи; екі айтпайды, ханның
екігің бірі, егіздің тік шықты, екі езуі
мәңгілік: ай және жарлығы екі
сығары т.б. екі құлағында; аяқ –
күн т.б. екі аяғын бір етікке болмайды, т.б.
тықты т.б.
«Үш» сан есімі ұйытқы болған фразеологизмдердің
семантикасы
І. Кеңесбаев фразеологиялық сөздігінде үш санымен келетін фраземалардың бірнеше
мағынасын көрсетеді:
1) бір нәрсенің ақыры: ер кезегі үшке дейін (үшке дейін ғана күресуге, айқасуға,
тайталасуға болады деген ескі салттан келіп шыққан тіркес; бұл дағды ертеде
батырлардың ерегесуіне байланысты болған);

2) әскери топ құрудың бір түрі: үш мүйіз болды (үш топқа бөлінді, үш топ
құрды);

3) тілек тілеу: ошақтың үш бұты деп отыр, ошақтың үш бұтынан сұрады/
тіледі, ошақтың үш бұтына берсін! (көне. Отбасы, өз үй ішінің бала-шағасының
амандығын тіледі, қамын жеді);

4) қалың мал, айып пұл: үш тоғыз (айыбы, сыйлығы). (Әрқайсысы тоғыздан
тұратын үш сыйлық).
«Төрт» саны негіз болған фразеологизмдердің
семантикасы
Төрт саны мифологиялық түсінікте тұрақтылық, тұтастық мағынасында жұмсалады.
Мысалы, төрт құбыласы түгел, төрт көзі түгел, төрт қанат үй, төрт мезгіл, төрт мүше,
төрт маусым, құранның төрт мүшесі, төрт пір жіне т.б.

«Төрт» сөзі көз сөзімен тіркесіп метафораланған тіркестер жасайды.
Мысалы, екі көзі төрт болу «күту, әбігерлену, тынышы кету», төрт көзі түгел «жанұясы
аман-есен, барлығы түгел», түн ұйқысын төрт бөлу «мазасы кету, алаңдау» т.б.

«Төрт» санының бойындағы құпиялар мен жұмбақ сырлардан мағлұмат беретін
тіркестер.
Мысалы, төрт қанатты үй, төрт төбе қыпшақ, төрт тарап және т.б.
«Бес» саны негіз болған фразеологизмдердің
семантикасы

Қазақ тіліндегі бес аспабы
сайлаулы «бар қаруы дайын,
жау-жарағы әзір» фраземасы Тілдегі бес аспап « қолынан
бес қарудан шыққан. Бес бәрі келетін шебер, барлық
қару тартыспақ – садақ; іске икемді», бес саусақтай Бес күндік фәни // бес күндік
атыспақ – мылтық; біледі «жатқа біледі, жетік жалған дүние // бес күндік
шанышпақ – найза, сүнгі; біледі», бес биенің өмір «шектеулі ғұмыр»
шабыспақ – қылыш, сабасындай «толық, ет- мағынасындағы фраземалар
алдаспан; салыспақ – женді» фраземаларында семантикасы шектік,
шоқпар, айбалта. «өте жақсы», «керемет» уақытша ұғымындағы
семаларының мағыналары адамның жарық дүниеге
бар. келіп, о дүниеге аттану
аралығындағы уақыт
өлшемін білдіреді.
«Алты» саны негіз болған фразеологизмдердің
семантикасы
Алты санының мағынасында өте көп, шексіз, шетсіз семасы бар. Бестік санау жүйесінен
кейінгі (көп мағынасындағы) алты саны да халық ұғымында алыстық, күштілік,
кереметтік, қаһарлық мағынасы бар. Алты аласы, бес бересі жоқ «айдаладағы алыс
біреу», алты арыс «ірі-ірі ру-тайпалары, туыстық жағынан жақындар», алты алаштың
баласы «күллі қазақ, тұтас», алтау араз болса «өзара араз, береке болмаса», алты қабат
аспанның ар жағында // алты қырдың ар жағында // алты қырдың астынан «алыста,
қиырдың фраземаларында алыс, көпшілік, біртұтас мағыналары басым болса, алты
басты айдаһари «айбарлы, күшті, дүлей», алты батпан «аса зор, үлкен, тым ауыр», алты
батпан азап «ауыр жол, қиянат-қсіреті мол өмір», алты малта ас болмай «басқа
қиыншылық күндер туып, жартымсыз тамаққа көну», алты қанат ақ үй // алты қанат ақ
орда «үлкен, еңселі, салтанатты», алты құлаш ақ найза «батырларға арналған ұзын қару»
идиомаларында күшті, қаһарлы, үлкен, ұзын, дәу өте, зор мағыналары басым.
Қорытынды
Кез-келген тілдің байырғы сөздік қорына енетін сан атаулары – ақиқат
болмыстың өзінен, өмір шындығынан алынған, адамзаттың нақты заттардың
өлшем-мөлшерін айыру қажеттігінен туындаған тарихи тамырын тым
көнеден алатын сөздер. Адам баласының он саусақ арқылы алғашқы
арифметикалық операцияларды жүзеге асыруы еркін шығармашылық ақыл-
ойдың жемісі емес. Санай білу үшін, санауға болатын заттардан тыс, адамда
осы заттардың басқа да қасиет белгілерін олардың санын ажырата білу
қабілеті болу керек, ал бұл қабілет ұзақ мерзімдік іс-тәжірибеге негізделетін
тарихи дамудың нәтижесі. Міне, осындай дамудан кейін барып, сан ұғымы
басқа сөздермен тіркесіп қолданыла бастады.
Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Р.А.Авакова «Фразеосемантика»/Алматы, «Қазақ университеті», 2013
2. Г.Смағұлова «Қазақ фразеологиясы лингвистикалық
парадигмаларда»/Алматы «Елтаным» баспасы, 2020
Назарларыңызға рақмет!

Ұқсас жұмыстар

Түйе түлігіне байланысты фразеологизмдердің семантикасы

Етістік мағыналы фразеологизмдердің семантикасы

Сегіз қырлы

Қырық саны негіз болған фразеологизмдердің семантикасы

Төрт санының символдық мәні

Фразеологиялық бірліктердің мағыналық құрылымы

Фразеологиялық бірліктердің мағына тұтастығы

Фразеологизмдердің ұлттық нышандары мен фразеологиялық мағына

Мақаланың жазылуы және оған қойылатын талаптар

Фраземалардың жасалу көздері

Пәндер