Төрт саны негіз болған фразеологизмдердің семантикасы

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі

Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық университеті

Орындаған: 1701-10 тобының магистранты, Рахымбек Сабира

Тексерген: ф. ғ. к., аға оқытушы, Танабаев Ғ. Ө.

Шымкент, 2021

Бір, екі, үш саны негіз болған фразеологизмдердің семантикасы

Жоспар:

Бір, екі, үш саны негіз болған фразеологизмдердің семантикасы

Төрт, бас, алты саны негіз болған фразеологизмдердің семантикасы

Сандық мағыналы фразеологизмдер

Фразеологизмдердің жасалуына ұйытқы болатын сөздердің бір тобы - сан есімдер. Фразеологизмдер құрамындағы сан есімдердің қолданысына І. Кеңесбаев: «Бұл сөздердің белгілі бір тізбек, тіркестерге түп қазық болу себебі халықтың ежелгі дәуірдегі ұғым-түсінігімен, салт-санасымен ұштасып жатыр. Фразеологизмдер ішінде бұл сөздер нақтылы сан мағынасында қолданылуы шарт емес», -дейді. Сан есімдер жеке дара айтылған кезде, абстракт сандық ұғымдардың атаулары ретінде қолданылады. Олардың нақты мағыналары өзге сөздермен қарым-қатынасқа түскенде ғана айқындалып отырады.

І. Кеңесбаев сан есімдермен жасалған фраземаларға талдау жасай келіп, « . . . тұрақты сөз тіркестерінің біраз бөлігі . . . сан есімдер төңірегіне топталып жүреді. Бұл сөздердің белгілі бір тізбек, тіркестерге түп қазық болу себебі халықтың ежелгі дәуіріндегі ұғым-түсініктерімен, салт-санасымен ұштасып жатыр . . . үш, жеті, тоғыз, қырық сөздері өзінің сан-мөлшерлік қызметін көп жағдайда жойып алу сыры бөлегірек. Олар белгілі бір нәрсе, құбылыстардың символы ретінде қолданылатын тәрізді. Бұлардың дені халықтың ескі, наным, түсініктерінен туған. Бірақ бертін келе бұл ұғым-түсінік дерексізденіп, екінші бір салаға ауысқан деуге келеді», - дейді.

Сандық мағыналы фразеологизмдер

Бір санының «Құдай, Алла, Жаратушы ием» сөздерімен тіркесіп келуі

Мысалы: бір Құдайдың ұрғаны, бір Құдайдан тілегенім, бір Құдай біледі, бір Алла өзің жар бола көр!, бір Аллаға тәуекел және т. б.

Бір санының соматизмдермен тіркесіп соңғы, қорытынды деген мағына беруі

Мысалы, бір ауыз сөз «соңғы сөз», бір ауыз сөзге келмеді «үндемеді», бір беткей «айтқанынан қайтпайтын», бір ауыздан «түгел, тегіс» және т. б.

Бір санымен тіркесіп келетін заттың, нәрсенің мөлшерінің, арасының аз, жақын екенін білдіретін тіркестер

Мысалы, бір асым «ет», біраттам «өте жақын жер», бір жапырақ «азғантай», бір киер «оқта-текте киетін», бір түйір «аз, кішкентай ғана» т. б.

«Бір» сан есімі ұйытқы болған фразеологизмдердің семантикасы

«Екі» сан есімі ұйытқы болған фразеологизмдердің семантикасы

І. Кеңесбаев фразеологиялық сөздігінде үш санымен келетін фраземалардың бірнеше мағынасын көрсетеді:

«Үш» сан есімі ұйытқы болған фразеологизмдердің семантикасы

«Төрт» саны негіз болған фразеологизмдердің семантикасы

«Бес» саны негіз болған фразеологизмдердің семантикасы

Алты санының мағынасында өте көп, шексіз, шетсіз семасы бар. Бестік санау жүйесінен кейінгі (көп мағынасындағы) алты саны да халық ұғымында алыстық, күштілік, кереметтік, қаһарлық мағынасы бар. Алты аласы, бес бересі жоқ «айдаладағы алыс біреу», алты арыс «ірі-ірі ру-тайпалары, туыстық жағынан жақындар», алты алаштың баласы «күллі қазақ, тұтас», алтау араз болса «өзара араз, береке болмаса», алты қабат аспанның ар жағында // алты қырдың ар жағында // алты қырдың астынан «алыста, қиырдың фраземаларында алыс, көпшілік, біртұтас мағыналары басым болса, алты басты айдаһари «айбарлы, күшті, дүлей», алты батпан «аса зор, үлкен, тым ауыр», алты батпан азап «ауыр жол, қиянат-қсіреті мол өмір», алты малта ас болмай «басқа қиыншылық күндер туып, жартымсыз тамаққа көну», алты қанат ақ үй // алты қанат ақ орда «үлкен, еңселі, салтанатты», алты құлаш ақ найза «батырларға арналған ұзын қару» идиомаларында күшті, қаһарлы, үлкен, ұзын, дәу өте, зор мағыналары басым.

«Алты» саны негіз болған фразеологизмдердің семантикасы

Кез-келген тілдің байырғы сөздік қорына енетін сан атаулары - ақиқат болмыстың өзінен, өмір шындығынан алынған, адамзаттың нақты заттардың өлшем-мөлшерін айыру қажеттігінен туындаған тарихи тамырын тым көнеден алатын сөздер. Адам баласының он саусақ арқылы алғашқы арифметикалық операцияларды жүзеге асыруы еркін шығармашылық ақыл-ойдың жемісі емес. Санай білу үшін, санауға болатын заттардан тыс, адамда осы заттардың басқа да қасиет белгілерін олардың санын ажырата білу қабілеті болу керек, ал бұл қабілет ұзақ мерзімдік іс-тәжірибеге негізделетін тарихи дамудың нәтижесі. Міне, осындай дамудан кейін барып, сан ұғымы басқа сөздермен тіркесіп қолданыла бастады.

Қорытынды