Сегіз қырлы

Презентация қосу

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық университеті

Жеті, сегіз саны негіз болған
фразеологизмдердің семантикасы

Орындаған: 1701-10 тобының магистранты, Рахымбек Сабира
Тексерген: ф.ғ.к., аға оқытушы, Танабаев Ғ. Ө.

Шымкент, 2021
Жоспар:

1. Жеті, сегіз саны негіз болған фразеологизмдердің семантикасы
2. Тоғыз, он саны негіз болған фразеологизмдердің семантикасы
Жеті саны негіз болған фразеологизмдердің
семантикасы
Қазақ халқының дүниетанымында да «жеті» санының киелі сипат алуы ертеде «Жеті
қарақшы» жұлдызына оны киелі санауына тікелей қатысты деуге болады. Сонымен
қатар адам болмысының тігімен үш қат, көлденеңінен төрт құбыла, ал екеуінің
қосындысы жеті, сондықтан жеті бүкіл әлемнің символы. Қазақ фразеология
ғылымының көшбасшысы академик І.Кеңесбаев жеті санының жұмсалу өрісі өзге
сандардан гөрі кеңірек және оларда көне дәуір салтының ізі сақталғанын айтады.
Жеті саны да киелі мәнде халық санасына, ұлттық ұғымға мықтап бекіген. Бұл
санның тұрмыс-тіршілікте, халық фольклорында, діни ұғымдардағы маңызы ерекше.
Оған дәлел, аптада неше күн бар – жеті, аспан неше қабат – жеті, жер неше қабат
– жеті. Міне, қызық, бәрі де жеті. Нөсерден кейінгі жаратушының жаршысындай
жауынмен жарысып шығатын кемпірқосақтың түсі – жеті, осыған қоса жинақтау
сандары да жетімен шектеледі: біреу, екеу, ұшеу, төртеу, бесеу, алтау, жетеу.
«Сегізеу», «тоғызау» болып айтылмайды. Міне, айта берсек «жеті» санының
«сиқырын» сипаттайтын құбылыстар жетерлік.
Жеті саны негіз болған фразеологизмдер

Жеті санына байланысты культтік фразеологизмдер:
жеті ғашық, жеті шәріп (әулие); жеті қазына, жеті ғалам, жеті күн, жеті
жұт, жеті жоқ, жеті қат көк т.б.

Жеті санымен байланысты астрономиялық терминдер мен түсініктер:
жеті қабат жер; жеті қабат аспан; жеті түн; жеті қараңғы түн;жеті арқар жеті
қарақшы; жетісін беру; жеті нан құдайы, т.б.

Жеті саны «молшылық, байлық, баршылық» мағынасын білдіретін
фразеологизмдер:
жеті шақырым; жеті қабат; жеті жолдың үстінде; жеті түн ортасы; жеті атадан
бері; жеті ғалам; жеті жұрт; жеті қазына, т.б.
Академик Ә. Қайдар жеті
қазына тіркесіне
этнолингвистикалық
тұрғыдан талдау жасай
келіп, былай дейді: «... халық
ұғымындағы сегіз қырлы, бір Қазақ салтында қайтыс Қазақ «жұт жеті
сырлы жігітке қажетті болған адамның жетісі ағайынды» дейді. Бұл тіркес
байлық – қазынаға көбіне- деген ұғым бар. Жетісі – халықтың басына
көп: а) жүйрік ат, ә) қыран шыбын жанның о дүние аласапыран заман туып,
бүркіт, б) құмай тазы, в) есігін алғаш ашып, ашаршылық, бүліншілік,
берен мылтық, г) өткір ақыреттің тозақ оты алдында індет, ауру келсе айтылады.
кездік, ғ) ау-жылым, д) жауап беруі. Ғылымда бұл Халық жеті
қандауыз қақпан жатады.». өлі денедегі қанның ұйып, ал жұтқа мыналарды
Ал кейбір этнографиялық ұйымағаны денеден әр түрлі жатқызады: құрғақшылық,
мәліметтерде жеті қазына – жолдармен сыртқа бөліну жұт (мал қырылу), өрт, оба
ер жігіт, сұлу әйел, ақыл мен кезеңі деп аталады. (ауру), соғыс, топан су,
білім, жүйрік ат, қыран зілзала.
бүркіт, берен мылтық,
жүйрік тазы (ит) – деп
көрсетеді.
Сегіз саны негіз болған фразеологизмдердің
семантикасы

Сегіз саны көне мифологиялық таным бойынша адамға сенімділік
беретін символдық сан ретінде қабылданады. Сондай-ақ сегіз
мәңгілік қозғалысты символдайды. Себебі сегіз қырлы атрибуттар
әлемнің төрт бұрышының екі еселенуі, қос шаршы (квадрат):
2+2+2+2 – өсу, жетілу, даму символы. Яғни екеуден екеу шығады,
төртеуден екеу шығады, одан екеу шығады деген гүлдену,
өркендеу, өрбу ассоциациясы негізінде қалыптасқан.
Сегіз саны негіз болған фразеологизмдер
Сегіз – әлем. Сегіз
Сегіз – ұлттық
Сегіз -қалыңмал. қиыр шартарап –
бұйымдар. Сегіз
Сегіз қара –келін түстік пен батыс,
тұтам сары садақ,
түсіргенде түстік пен шығыс,
сегізмүйіз, сегізкөз,
төленетін терістік пен батыс,
сегіз сай, сегіз көштік
қалыңмал атауы. терістік пен
батпақ дала.
шығыстың аралығы.

Сегіз – ұлттық мінез.
Сегіз қырлы бір сырлы, Сегіз – ұлт. Сегіз Сегіз – дін. Сегіз
көңілі сегіз жаққа арыс (сегіз атадан жұмақ, сегіз
жүгіру, серпіні сегіз тараған ел), сегіз пейіш, сегіз
болу, сегіз кессе де оғыз, сегіз сері. жаннат.
серкедей қан шықпау.

Сегіз – салмақ.
Сегіз батпан, сегіз
бұт, сексен қадақ.
«Сегіз қырлы, бір сырлы» тіркесі
Зерттеуші Н.Байдабектің “Әлем кітабы” атты қолжазбасында сегіз (сегізінші қағида) –
шексіздік уақыты, өлшемі, мөлшері деп түсіндірілген. Сегіз қиыр шартарап деген сөз тіркесі
күллі әлем, дүниенің төрт бұрышы деген мағынада қолданылады – осы мағынаның
аржағында “шексіздік” деген мағына тұр деп тұспалдауға болады. Сегіз қырлы, бір
сырлы деген тұрақты сөз тіркесінде жан-жақты өнерпаз, шебер адам (жігіт) жөнінде
айтылады, ал “жан-жақты” дегеніміз “өте көп (шексіз санауға келмейтін)” деген мағынаны
меңзеп тұрғандай.
Фольклортанушы Серікбол Қондыбайдың пайымдауынша, сегіз қырлы, бір
сырлы (“сегіз+біреу”) деген сегіздікті бүкіл танымның бастауы деуге болады. “Сегіз қырлы...
Сөз тіркесінің өзі әлдебір геометриялық пішінді көрсетіп тұрған сияқты. Бұл – сегіз-шоғым
таңбасы. Яғни төрт сызықтың бір нүктеде қиылысуы бір нүктеден тарайтын сегіз қияны
(сәулені) туғызады. Міне, осы тұста сегіз – шоғымның екі элементтен – сегіз сәуледен және
бір нүктеден (тоғызыншы “сәуле”) тұратындығын көреміз”.

Бұл геометриялық модель (пішін) сегіз ұшты жұлдызға негіз болған көрінеді. Ал “Ілкі
Дәстүрді (Ілкі Төрді) әспеттеушілердің сөзіне құлақ асар болсақ, сегіз ұшты жұлдыз
мәңгілікті, онтологиялық орнықтылықты, үлесті ғаламның сыртына шығуға және тау
ғаламның қозғалмайтын болмысын білдіреді екен. “Сегіз қырлы, бір сырлы” геометриялық
моделінен ғалам бітімінің бейнесін көруге болады. Қорыта айтсақ, “сегіз қырлы, бір
сырлы” адам (жігіт) бұл дүниенің болмысын (сансыз қырын) және Хақты (тоғызыншы сырды
– нүктені) таныған (меңгерген) адам болып шығады.
Тоғыз саны негіз болған фразеологизмдердің
семантикасы
Қазақтың дәстүрлі танымында тоғыз саны этнографиялық категория ретінде
қызмет етеді. Яғни тоғыз ұғымы ақиқат дүниенің бейнесін жасаушы
лингвомәдени концепт ретінде айқын көрініс таба алады. Қазіргі таңда
«қоржынға тоғыз салыпты», «тоғыз беру» сияқты қолданыстар құдаласу
салтында немесе той-томалақта кәделі сыйлық ретінде ассоциацияланады.
Расында да үйлену тойында, қыз ұзату дәстүрінде құдалардың өзара тоғыз беру
салты бар. Демек, «тоғыз» концептісінің қарапайым бейнесі - кәделі сый
ретінде қабылданады. Дегенмен, көне тәңірлік, шамандық таным-түсініктің
сарқыншағы ретінде санамызда үш, жеті, тоғыз сандары киелі сан деп
танылады. Мәселен, құмалақ ашқанда үш-үштен тоғыз түсуі жақсылыққа
жорылуы, қызға жасау бергенде тоғыз-тоғыздан етіп жасалуы, жырға
баскиіміне тоғыз моншақ тағу (көз тимесін деп), үй жасауларына (кілем не
текемет) жеті немесе тоғыз түрлі бояу қатыстыру, ертегілерде тоғыз ұлы
болыпты деп баяндалуы, т.б тоғызға қатысты наным-сенімдер мен ырым-
тыйымдардың өзі тоғыздың киелі сан екенін мойындатады
Тоғыз санының семасында Қазақ тілінде бір тоғыз немесе тоғыз
атаудың немесе қимылдың беру тіркестері сақталған. Тоғыз беру
сандық шегі деген мағына бар. бір рудың екінші бір руға төлейтін
Кейбір түркі халықтарында айыбы, жол-жоралғы немесе үйлену
«салықтың тоғызы» тіркесі тойында берілетін сый құрмет. Салт
сақталған. Оның мәні халықтың бойынша тоғыздың құрамында тоғыз
мал саны тоғыз тоғыздан болу түрлі зат болу керек. Тоғыз іштей бір
керек болған: тоғыз ат, тоғыз тоғыз, екі тоғыз т.б. болып бөлінеді.
сиыр, тоғыз өгіз, тоғыз киімді Сонымен халық салтындағы тоғыз
мата және т.б. аяқ, тоғыз табақ ұғымдарда тоғыз
санының символдық-таңбалық дәлелі
бола алады.
ТОҒЫЗ БЕРУ- айыппұл төлеу. Қазақтың байырғы тұрмыс-салтында кездесетін дау-
жанжал кезінде би шешімі бойынша кінәлі деп танылған жақтың айып-анжы төлеуі.
Бұл концептілік құрылымның тілдегі көріністері мынадай:

Тоғыз беру Үш тоғыз Тоқал тоғыз

Ат
Бас тоғыз Орта тоғыз бастатқан
тоғыз

Аяқ тоғыз Аяқтоғыз
ТОҒЫЗ - тіл көзден сақтаушы киесі бар сан. Қазақы дәстүрде қыздың
баскиімін, бешпентін әшекейлегенде моншақ тастарын тоғыз-тоғыздан салып
отырған.

Тоғыз моншақ. Нəрестені тіл-көзден сақтау үшін оның бесігіне, киіміне тұмар
ретінде тоғыз моншақ, күміс тиындарды іліп қояды. Жырға керегесіндегі
көздердің жоғарғы және төменгі жағынан (тоғыз жерден) тесік тесіліп,
астарлық мата осы тесіктерден өткізілген жіппен тігілген. Астарды жырғаның
төбесіне екі жерден тігіп бекіткен. Төбесінде 9 қырлы жұлдызша және оны
айналдыра орналастырылған 9 жасыл түсті перуза тастары салынған. Қазақта
тоғыз моншақ деп аталатын моншақ түрі болған. Бірден сіз тоғыз қылып бәйгі
алсаңыз, Берейін тоғыз моншақ жіпке тізіп...
Тоғыз көзді кіреуке. Эпостық жырларда кездесетін батырлар киімінің бір түрі.
Тоғыз құйрықты байрақ. Елден ерекшелену үшін тоғыз түсті матадан
жасалған байрақ ұстау тарихта болған. Жазба деректерде Шыңғыс ханның
тоғыз құйрықты байрағы айтылады. Айыру белгісі болғандықтан байрақта
шашақ пен 118 мата баудың түсі де маңызды болды, көзге бірден көріну үшін
əдетте байрақта шаңқай қызыл, ақ, қара жасыл, көк, сары түсте пайдаланылған.
ТОҒЫЗ - құда болу салтында, қыз ұзату, құда түсу рәсімдерінде берілетін
кәделі сый. Тоғыздың құрамында тоғыз түрлі зат болуы тиіс.

Тоғыз қатын жортақай – дəстүрлі неке салтында күйеу жолдас тарапынан
берілетін кəде түрінің атауы. Қыз жеңгелерінің күйеу жігіттің қасына еріп
келген күйеужолдастан «жортақайын», яғни кəдесін талап етеді. Күйеу
жолдас жортақайын бермесе, тоғыз қатын жабылып тартып алуға тырысады.
Сондықтан тиісті кəдесін беріп құтылады.
Жанды тоғыз - малдан құралған сый. Бес жақсыға жанды тоғыздан қара нар,
емшегі тұтам бие (не қазанат).
Жансыз тоғыз - дүние-мүлік, бағалы заттардан құралған сый. Жансыз
тоғызда қалы кілем, алмас қылыш (не түзу мылтық), тəуір киім (қымбат ішік,
жібек шапан т.б.) болады.
Тоғыз торқа жабу - сыйлық. Бесікке салу тойында жасалатын рәсім. Бала
бесікке бөлеген соң «өскенде бай болсын, жоқтық көрмесін» деген ниетпен,
бесікке тоғыз торқа жабады.
Он саны негіз болған фразеологизмдердің
семантикасы
Көне мифологияда ондық барлық бірліктерді бойына жинай отырып, өзі
ондықтың бірлігіне айналуына орай оны қайта оралу символы деп атаған.
Циклдің аяқталуын білдіретін символдық таңба деп танылған. Көне
мифологияда ондықтың толық бір циклді символдайтынын тарихтағы
оқиғалармен түсіндіреді. Мәселен, Троя өз империясын тоғыз жыл қол астында
ұстады. Оныншы жылы құлдырады. Сол сияқты Одиссей де тоғыз жыл бойы
жаугершілік соғыста жүрді, тек оныншы жылы ғана туған еліне оралады.
Ежелгі дәуірде христиандықтар шіркеуге кірісінің он пайызын беруге міндетті
болды. Осылайша ондық жаңа циклдің бастамасы, бірліктердің жиынтығы
ретінде бір тұтастықты білдіретін декада атауына айналды.
Пифагор символдық жүйесінде ондықтың, он бірліктің аяқталғанын
білдіретінін қолымыздағы он саусақты мысалға келтіре отырып түсіндіреді.
Қытай мәдениетінде он саны тепе-теңдіктің, гармонияның эмблемасы деп
танылған. Кейін әйел мен еркектің үйлесімін білдіретін сандық символ болып
белгіленді. Бүгінгі күні он саны неке эмблемасы ретінде танылады.
Он саны негіз болған фразеологизмдер

Мысалы, үйір жылқы (бір айғырдың
Он қолынан өнері Өте шебер
қарамағындағы құлын-тайы аралас
тамған
10 шақты билер тобы) да, бір табын
сиыр (10 шақты сиыр) да онға Он салса бір Жүріс-тұрысында
байланысты деп атайтын болған. баспайды бейімі жоқ, жатып-
Қазақ мәдениетінде бір мен он ішер жалқау
аралығындағы сандарды таныту
механизмі халық ауыз әдебиетінде Он сан Өте көп, қырық
де, жыраулар толғауында да кең рудан құралған
қолданысқа ие. Оннан кейінгі Он сан ноғай Күллі ноғай
сандардың қолданысы шектеулі тайпалары деген
болатынын мына өлеңнен де мағынада
байқауға болады:
Жетім – желке емес пе, Он саусағындай Бәрін түгел біледі
Сегізім – серке емес пе біледі
Тоғызым – торқа емес пе
Он дегенім – оймақ қой (І.Кеңесбаев «Қазақ тілінің
Он бір қара жұмбақ қой.
фразеологиялық сөздігі» бойынша)
Қорытынды

Сонымен, қазақ тілінің киелі лексикасында сан атаулары ерекше
орын алады. Сандар мен олардың атауларында киелі мән бар, олар
магиялық мағына мен күшке, эзотерикалық символикаға ие.
Солардың киелі жүйесінде (әсіресе, бірден онға дейін) құдайлық
заңдар орнығып қалған, себебі Құдай идеялары Санмен көрсетіліп,
Сөзбен беріледі. Сандардың архетиптік эзотерикалық мағыналары
тарихи кезеңдер өте келе біртіндеп ұмытылып, әдет-ғұрыптар мен
ырым-жоралар жүйесіне енді де, этномифоқұрылымдық
қасиеттерге ие болды.
Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Курмамбаева Жулдыз Балтабековна «Қазақ тіліндегі сан
атауларының лингвомәдениеттанымдық негізі» -Алматы, 2020
2. Р.А.Авакова «Фразеосемантика»/Алматы, «Қазақ
университеті», 2013
Назарларыңызға рақмет!

Ұқсас жұмыстар

Ілияс Жансүгіровтің туған жылы

Аталар өмірінен"

Қаржы мониторингі комитеті

Мұхтар Әуезов (1897-1961)

Кеңгірбай қай шығарма кейіпкері

Қарлығаш боп шалқы

Тележурналистиканың рекреативті функциясы

Ақан сері Қорамсаұлы өмірі мен шығармашылығы

Қазақстандағықызықты қызықтыжаз жаз

Қайта өрлеу мәдениеті

Пәндер