Қырық саны негіз болған фразеологизмдердің семантикасы

Презентация қосу

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық университеті

Қырық саны негіз болған фразеологизмдердің
семантикасы

Орындаған: 1701-10 тобының магистранты, Рахымбек Сабира
Тексерген: ф.ғ.к., аға оқытушы, Танабаев Ғ. Ө.

Шымкент, 2021
Жоспар

1. Қырық саны негіз болған фразеологизмдердің семантикасы
2. Қырық негіз болған фразеологизмдердің семантикасы
3. Мифологиялық культуралар, адамның болмысындағы түрлі мөлшер ұғым семантикасы
4. Үстеу мағыналы фразеологизмдердің семантикасы
5. Заттың сапасын білдіретін фразеологизмдердің семантикасы
6. Мезгілін білдіретін фразеологизмдердің семантикасы
7. Мақсатын білдіретін фразеологизмдердің семантикасы
Қырық саны негіз болған фразеологизмдердің семантикасы

Қырық – халықтың мифтік санасында киелі, қасиетті саналатын сандар тобының
бірі. Қырық сөзі сандық мағынаны білдірумен қатар тұрақты сөз орамдарының
жасалуына ұйтқы болып, адам өмірінің әралуан саласына қатысты ұғымда
жұмсалған. Қырық саны о баста «көп», «мөлшерсіз» деген мағынада
қолданылған болу керек. Қазақ тіліндегі қырық қарақшы, қырық бұрау, қырық
тесік, қырық жыл тіркестерінде көптік мағына сақталған.
Қырық саны негіз болған фразеологизмдердің семантикасы

«Қырық» сөзінен адамға қатысты қолданылатын мынадай тіркестерде сақталған: бір кісі таққа отырса,
қырық кісі атқа отырады, ақылы қырық кісілік т.б. Қырық сан есімімен келетін
фразеологизмдер: қырқына шыдаған соң, қырық біріне де шыда, қырықтың бірі – қыдыр, қырықтың
қылауынан қырық қабаттанып отырды, қырық саққа жүгіртті, қырық пышақ болды, қырық қалта,
қырық құбылды, қырық қазанның құлағын тістеді, ертегілерде қырық күн ойын, қырық күн тойын
жасады, қырық күн жол жүріпті, тазшаның қырық өтірігі т.б.
Діни эпос әлеміне тынбай саяхат жасаушы ғалым М.І.Әбдуов «қырық» санын адамның жаратылу уақыты
дейді. «Қырықтың бірі – қыдыр» деген нақылдың мағынасы адамзаттың бірі – Қыдыр деген түсінікті
береді. 41 құмалақтағы «Бір» – Жаратушы Алланың, «қырық» – жаратылыстың абзалы Адамның
құрметіне алынған». Мақал-мәтелдерде қолданылатын қырық саны «әншейін» сан емес, «киелі» мөлшер
екенін көрсетеді. Қазақ «қырық күн шілде» деп жаз айының нағыз аспан айналып жерге түсер ыстығын
айтқан. Қырықтың өлшем бірлігі болатынын мына мысалдардан да көруге болады: «жақсы ата жаман
балаға қырық жылдық азық», «қырық жамау» немесе «қырық құрау», «қырық тесік» – әбден тозығы
жеткендікті білдіреді т.б.
«Қырық» сөзі ұйытқы болған фразеологизмдер

Қырық қасық су «Қырқынан шығару» ұғымындағы
қырық саны адамның дүниеге
келгеннен кейінгі, дүниеден өткеннен
Қырық құмалақ салу кейінгі жанының сақталу/сақталмау
сынағынан өтетін уақыттың мөлшері
іспеттес. Сондықтан қырық – қазақ
Қырық қадам аттап қыдыру танымында аксиологиялық ұғым.
Сонымен, қырық санының халық түсінігіндегі
сакральдік мәнін былайша бағамдауға болады:

-қырық – екі әлем (сәбидің ана құрсағындағы кезі немесе
жарық дүниеге келу уақыты)

-қырық – екі дүниенің, фәни мен бақидың шегі (қырқын бері);

-қырық – қасиетті мөлшер (қырық жеті);

-қырық – молшылықтың символы (отыз күн ойын қырық күн
тойын жасау);

-қырық – қасиетті жас (жігіттің жетілу, кемелдену кезеңі).
Мифологиялық культуралар, адамның
болмысындағы түрлі мөлшер ұғым
семантикасы
Қырық жас - қамал бұзар жас деп түсінген қазақ
халқы қырық жасқа ерекше мән берген. Адам Қазақ халқы сәби дүниеге келгеннен кейін
жасына қатысты қырық жас – қазақ түсінігінде қырық күн өткен соң, ыдыстың түбіне күміс
ақыл тоқтайтын, даналық қонатын, дене күші салып, қырық қасық суды жақын адамдарына
толысатын кемел жас. Әйгілі Жетес шешеннің: жақсы тілектер атқызып, суға түсіріп, қарын
Қырық жас та – бір дәуір, Ақ алмастай шашын алатын болған. Бұл «қырқынан
жарқылдадым, Сөз кезегі келгенде маған адам шығару» деп аталады. Сонымен қатар, адам
жетпеді, – дейтін шешендік толғауы бар. Сондай- өмірден өткенде қырық күннен соң,
ақ, қазақ халқының паремиологиялық қорындағы «қырқын» өткізіп, ас береді. «Адамның жаны
«қымыздан артық ас жоқ, қырықтан артық жас қырық күннен соң шығады» деген діни ұғым
жоқ», «жақсы қырқында толады, жаман қырқында бар.
солады», «отызда орда бұзбаған, қырқында қамал
алмайды» деген мақалдарда қырық жасты күш-
қуаттың эталоны іспетті таниды.
Адамның болмысындағы мөлшер ұғым семантикасы
«Әйел қырық шырақты» фразеологизмі

«Әйел қырық шырақты» фразеологизмінің астарында отбасының түтінін түтетуші
тұлға бейнесін сипаттау мәні жатыр. Қазақта қырық шырақ жағу – исламға дейінгі
наным-сенім бойынша қайтыс болған адамның аруағына арнап қырық күнге дейін,
яғни қырқы өткенше шырақ тұтатып артын күту. Шырақ жағу жоралғысы әйелдің
міндеті болып саналады. Отбасында отағасы немесе баласы, т.б қайтыс болғанда
әйелі, анасы шырақ жағуды ұмытпаған. Әйел қырық шырақты деген түсінік осыдан
қалған. Марқұмның жаны қырық күн өткенше үйіне келіп, «шырақ жағарым бар ма
екен» деп, үйдегілердің жай күйін - біліп жүреді деген түсініктен туған. Өлік
шығарған үйдің әйелі кеш қараңғысы түсе, есікті айқара ашып, оң жақ босағаға ақ
киіз төсеп, аруақ дәметеді деп тостағанға қымыз құйып, шырақтың қасына қояды.
Қайтыс болған адамды еске алғанда ұстағаның шырақ, мінгенің пырақ болсын
дейді.
Адамның болмысындағы мөлшер ұғым семантикасы

Сәбидің ана құрсағында жатқан уақытынан бұғанасы қатып, есейіп еразамат болған
шағы, кәрілікке жетіп, о дүниелік болған кезіне қатысты қалыптасқан діни ұғымдар
мен тұрмыстық түсініктер бар. Сондай діни, мифтік түсініктердің бірінде ана
құрсағына біткеннен бастап сәби жеті жұлдыздың (планетаның) әрқайсында қырық
күннен қарамағында болады, ал әр жұлдызда 70 періште бар екен дейді. Сөйтіп,
ана құрсағында сәби 280 күн (7х40=280) яғни тоғыз ай, тоғыз күн жеті жұлдыздың
бақылауында, 70 періштенің қамқорлығында болады. Ал ана құрсағынан жарық
дүниеге келген сәбиді Қырық Шілтен күн сайын біреуден келіп, қырық күн күзетеді
екен деседі. Қырық күн өткенде шілде күзет аяқталды деп, шілдекүзет немесе
шілдехана тойын өткізеді.
Үстеу мағыналы фразеологизмдердің семантикасы

Үстеу мағыналы фразеологизмдерге заттың әр қилы қимылы мен ісінің әр түрлі сындық,
бейнелік, мекендік, мезгілдік, шарттық, мөлшерлік күй-жайлары мен сындық белгісін
білдіретін тіркестер жатады. Үстеу мағынасындағы фразеологизмдер: Сақадай сай
— дайын, әзір; атқан оқтай — түп түзу; тура; салған жерден — бірден, ә дегеннен; ат
үсті — үстіртін, жеңіл-желпі; шу дегенде — о баста, әуелде; ит өлген жер — алыс,
қашық; жұлып алғанша ~ тез, жылдам, ақ, қар, көк мұзда — қыс ішінде, қыстыгүні; демнің
арасында — айтқанша, лезде; көз ұшында — алыста, қашыкта; құлқын сәріде — ертемен,
азанда; о баста — басында, алғашқыда; айдың күні аманында — тыныштықта,
жайшылықта; қараптан қарап жүріп — бостан-боска, тектен-текке; аттың жалы,
түйенің қомында — асығыс, қарбаласта; табан аузында — жалма-жан, қапелімде; бір
төбе — ерекше, айрықша; қаннен қаперсіз — жайбарақат, бейқам; көз алдында— бетпе-бет,
жүзбе-жүз, аяқ астынан ~~ кенеттен, жоқ жерде, т. б.
Үстеу мәнді фразеологизмдер:

4. –дай/-дей
2. Мекендік мәнді жұрнақты
ф.: есімшелерден
• қылышынан қан • бармақ тістеп; болған ф.:
тамып тұрған иіліп төсек,
• әу дегендей жер; • буына нан
кезінде; бие жайылып
ағытар уақыт т.б. аяқ тастам жастық болып; піскендей;
жерден; тар місе тұтпай; тіл иманы
жерде т.б. тартпай т.б. тітікегендей;
1. Мезгілдік мәнді 3. Сын-қимыл әзірейіл шеңгелі
білдіретін ф.: мәнді ф.: тигендей т.б.
Заттың сапасын білдіретін фразеологизмдер

Сындық мағыналы фразеологизмдер: аспанмен тілдескен ~ биік,
үзын; қара қылды қак, жарган —әділ, турашыл; қағанағы қарқ,
саганағы сарқ, — мәре-сәре, мәз-мейрам; қаламы жүйрік
— жазғыш, қаламы төселген; ит тұмсыгы өтпейтін — қалың,
бітік; көк жан — арық, жүдеу; үріп ауызга салгандай — сүйкімді, аспанмен биік, ұзын
әдемі; қой аузынан шөп алмас — момын, жуас; тонның ішкі тілдескен
бауындай — ең жақын; он саусағынан өнер тамган —шебер,
ісмер; тілінен бал тамган—шешен, тілмар; қөзі қырағы— көреген, ит тұмсыгы қалың, бітік
жіті; көзден бір-бір ұшады — зәру; қара бет — арсыз, бетсіз; екі өтпейтін
жүзді — опасыз, тұрақсыз; жүрек жүтқан — батыл, өжет, ер; аяқ тайға таңба анық, айқын
алып жүргісіз — көп, қалың; аты шулы — атақты, әйгілі; аузын басқандай
буған өгіздей — үндемейтін, мылқау; қолы ашык, — мырза,
аяқ алып көп, қалың
жомарт; еті тірі — пысық, ширақ; іске татыр — жарамды, іліп
жүргісіз
алар; тас бауыр — мейірімсіз, т. б.
Қорытынды

Сонымен, ел аузындағы қырыққа қатысты сөз орамдары халықтың
мифологиялық санасында киелі қасиетке ие ерекше сан түрінде
қалыптасқандығын байқатады.
Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Курмамбаева Жулдыз Балтабековна «Қазақ тіліндегі сан
атауларының лингвомәдениеттанымдық негізі» -Алматы, 2020
2. Р.А.Авакова «Фразеосемантика»/Алматы, «Қазақ
университеті», 2013
Назарларыңызға рақмет!

Ұқсас жұмыстар

Төрт саны негіз болған фразеологизмдердің семантикасы

Төрт санының символдық мәні

Түйе түлігіне байланысты фразеологизмдердің семантикасы

Сегіз қырлы

Етістік мағыналы фразеологизмдердің семантикасы

Фразеологиялық бірліктердің мағыналық құрылымы

Фразеологиялық бірліктердің мағына тұтастығы

Фразеологизмдердің ұлттық нышандары мен фразеологиялық мағына

Мақаланың жазылуы және оған қойылатын талаптар

Фраземалардың жасалу көздері

Пәндер