Фразеологиялық оралымдардың мағынасындағы эмоционалдық семалардың бағалауыштық семалармен байланысы

Презентация қосу

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық университеті

Фразеологиялық бірліктердің этномәдени
және семантикалық сипаты

Орындаған: 1701-10 тобының магистранты, Рахымбек Сабира
Тексерген: ф.ғ.к., аға оқытушы, Танабаев Ғ. Ө.

Шымкент, 2021
Жоспар

1. Фразеологиялық оралымдардың мағынасындағы эмоционалдық семалардың
бағалауыштық семалармен байланысы
2. Бағалауыштық сема туралы түсінік
3. Фразеологиялық бірліктердің этномәдени және семантикалық сипаты
Эмоционалды сема

Сөз Эмоционалды-
Денотаттық Сигнификаттық
экспрессивтік
мағынасы мағына мағына
мағына

Сөз мағыналары денотаттық және сигнификаттық мағыналармен қатар олар эмоционалды-
экспрессивтік мағыналардан да тұрады. Кейінгі кездері номинация теориясына деген қызығушылық
пен оған көңіл бөлушілік тілдік таңбалардың эмотивтік жағына тілші ғалымдардың назарын аудартты.
Ғылыми ізденістер мен зерттеулер көрсеткіштері тілдің барлық қабаттарының қызметінде
номинативтік және информативтікпен қатар бағалағыштық, эмоционалдық және экспрессивтіліктің де
ерекше орнын атап өтеді
Тілдің екі қарама-қарсы (антонимді), тілдік таңбаның ассиметриялығына негізделген, таза
мәліметтік және экспрессивтік қызметтері тілдік жүйе қарқынының күшті стимулы
(себепшісі) болып табылады. Тілдегі лексикалық мағынаның табиғатын зерттеуші атақты
ғалым В.И. Говердовский: «...Тілдің лексикалық семантикасының табиғатын эмоционалдық
пен рационалдықты диалектикалық түрде байланыстыра қарастыр-май толыққанды ашу
мүмкін емес, себебі коннотация мен денотация арасында абсолютті қарама-қайшылық
жоқ», – дейді [В.И. Горердовский, 1985; 77 б.]. Мысалы, сезімтал адам, таза жүректі
тіркестерін қара дүрсін, ұр да жық тіркестеріне қарсы қойып қана бұл тіркестердің
табиғатын шын мәнінде түсіне аламыз. Қарама-қарсы екі полюстік мағынада, яғни жақсы
мен жаман, қуаныш пен қайғы, ащы мен тұщы, махаббат пен зұлымдық, ақ пен қара,
қарғыс пен алғыс сияқты түсінікте «екі түрлі сезім туғызу өмір тәжірибесі негізінде
адамдар арасында белгіленген нормалар мен баға беру түсініктерімен тығыз байланысты».
М. Оразов жалпы сөздердегі эмоция мен
экспрессивті төрт түрлі жол арқылы
көрсетеді:

сөздердің тура номинативті мағынасы ретінде;

көп мағыналы сөздердің бір мағынасы ретінде;

түбірге қосымшалар қосу арқылы;

фраземалар арқылы.
Эмоционалды-экспрессивтік мағынаның
фразеологиялық бірліктерде көрінуі

Тіл-тілдегі эмоционалды-экспрессивтік мағынаның көрінетін тұсы фразеологиялық
бірліктер болып табылады. Бірақ бұл қасиетке барлық фраземалар ие емес. Мәселен, сәске
түс «түс мезгілі», жол көрсету «бағыт беру», жүрек жалғау «тамақтану», беті бері
қарау «жазылу», жұмған аузын ашпау «үндемеу» және т.б. көптеген фразеологизмдер
мағынасында эмоционалды-экспрессивтік мағына жоқ. Сонымен қатар көпшілік
фразеологизмдерде эмоционалды-экспрессивтік реңк болады. Фразеологизмдердің пайда
болуының негізгі себебінің бірі – адам ойының әсерлі, бейнелі жеткізілуі болып
табылады. Мысалы: аузы құлағына жету // ағзи қулиғиға йәтмәк «шексіз қуану», көзі
шарасынан шығу «қорқу, таңдану», жан жүйесін босатты (тебірентті) «толқыды,
көңілденді», өзегі өртенді «күйінді», төбесі көкке жетті «қуанды» және т.б.
Фразеологиялық оралымдардың
мағынасындағы эмоционалдық семалардың
бағалауыштық семалармен байланысы
Коннотациялық мағына эмоция мен бағалауыштық компоненттерден тұрады.
Денотаттық, сигнификаттық компоненттер кез келген сөздің мағынасында болса,
коннотаттық компонентте ондай қасиет жоқ. Бұл микрокомпонент тек жекелеген
сөздердің мағынасында болады. Адам айналасындағы заттар мен құбылыстарды
қабылдағанда, адам санасында сол зат немесе құбылыс негізінде эмоция туады және
сол зат немесе құбылысқа деген баға қалыптасады. Мағына сезім мен
бағалағыштық болмаса, толық сипатқа ие бола алмайды. Эмоция мен
бағалағыштығы солғын сөздерде, узуалды сипаттағы коннотаттық компонент
сақталады. Бұл микрокомпонент эмоциялық бағалағыштық пен стилистикалық
сипаттан көрініс табады.
Экспрессивті бояу тікелей аксиологиялық көзқарасқа байланысты болғандықтан, оның
қандай формада коннотацияны туғызатынын, жалпы бағалау модальдігі мен
экспрессивті модальдіктің айырмашылығын белгілеу үшін оның құрылымын қарастыру
қажет. Эмоция – экспрессивтік негізінен сөйлеу үрдісіне тән құбылыс. Кез келген
сөйлемде сол айтылып жатқан хабарға айтушының көзқарасын білдіретін элемент –
модальділіктің болатындығы шындық. Ал тіл элементтерінің барлығында бірдей
эмоционалдық-экспрессивтік мағына элементінің болуы шарт емес. Фраземалар мен
сөздердің келтірінді мағынада қолданғанда сөздердің мағынасындағы эмоционалдық-
экспрессивтік мағына анық байқалынады. Мысалы, түйе үстінен сирақ үйту «икемсіз,
болбыр», қой аузынан шөп алмайтын «момын». Баға құрылымы мен оның модальдылық
формаларын фразаларға бағалаушы бояу беретін мағынаның денотативтік
микрокомпонентіне енбейтін белгілері бар хабарға қатысты нақтылайды.
Бағалауыштық сема туралы түсінік

Бағалауыштық тілдегі сөздер мағынасының модальдылығы деп қарастырылады.
Бағалауыштық модальдылық сөйлеушінің субъектіден тәуелсіз объективті ойлаудың бәріне
де көзқарасын білдіреді. Ғалым А.В.Филиппов коннотация ұғымына тек эмоционалдық
және стилистикалық мазмұндағы семантикалық мағына жатады деп есептейді де,
бағалауыштық және экспрессивті семаларды ол денотацияның белгілі бір бөлшегі ретінде
қарастырады. Ғалымның пікірінше, бағалауыштық сема – ұғымның (түсініктің)
прагматикалық компоненті, сондықтан да ол денотация аспектісінің объектісі. Ал
экспрессивтілік әрқашан сөздің (денотаттың) әдеттен тыс, жаңа тұлғасында көрініс тауып,
нормадан ауытқыған окказионалдылықпен байланысты
Бағалағыштық сема

Сөз семантикасында
бағалағыштық екі
түрлі мақсатта
жұмсалады:

1) сөздің
2) затқа (сөзге)
номинативті
қосымша мән беру.
қызметін белгілеу;
Фразеологиялық бірліктердің этномәдени
және семантикалық сипаты

Фраземаларда адамзат танымындағы мифологемалар, халық дәстүрі мен салты,
санасы мен сенімі, түрлі стреотиптер: қателіктері мен жетістіктері, қуанышы мен
қайғысы, ұлттың мәдениеті бейнеленеді. Қазақ тіл байлығының қайнар көзі
болып табылатын фраземалар – халықтың рухани қазынасы, тарихының куәсі,
өмірінің айнасы. Тіл қазынасына, сөз байлығын адамзаттың қоғамдағы,
табиғаттағы танып, біліп, анықтап болған сөз бен сөз тіркестердің білдіретін
ұғымдары мен мағыналары деп түсіндіреді. Бірақ «сөздер мен олардың білдіріп
тұрған ұғым мағыналары сан жағынан бірдей емес».
Фраземалар бойында сақталған денотаттық мағынаның бейнесін беретін тіркестерде
халық тағдыры, ұлт тарихы елес бере алады. Осы тұста Г. Смағұлованың «ашулану,
төбелес сияқты психологиялық эффект жағдайларын бейнелейтін мағыналас
фразеологизмдер табиғатының бір ерекшелігі – олардың қатар санының ұзақтығы және
өміршеңдігі. Төбелес сөзінің фоно-семантикалық басқа да белгілері – ұрысу, ұрсу, соғу –
адамның жанына да, тәніне де қатысты физикалық әрекетті білдіреді. Мұндағы
образдылықтың күрделілігі сонда, көз алдында өтетін мини-спектакль сияқты суретті
көрініс эмоциялы-экспрессиялы сөзбен, әрине, адам жанына терең із, әсер қалдырады...
Әр құбылыс мазмұнында бүтіндей халық тарихы, ұлт тағдыры елес береді», – деген пікірі
өте орынды [Г.Н. Смағұлова, 1998; 183 б.]. Одан әрі монографияда төбелес, соғыс, ұрыс
семаларының фраземалардағы түрлі коннотаттық бейнелері сараланған. Мысалы,
көшпелі ел
тұрмысынан қалған
соғыс, ұрыс салу
жау қолына сәттерін бейнелейтін
түскендердің күні: фраземалар:
итаяқтан сары су шаңырағына от
жазалау, қинау: ішкізу, көзіне көк ойнату, шаңырағын
төбесін ою, жонына шыбын үймелету, қиратып, түндігін
таспа тілу және т.б. ит қорлық көрсету тілу, түндігін теріс
және т.б.; айналдыру,
тебінгіден тер,
қабырғадан қан
жаудыру және т.б.;
Фразема бойында жинақталған ғасырлар жемісінің көрінісі
– ұлттық-мәдени коннотацияны зерттеуші ғалымдар
терминдерді түрліше түсіндіреді:

ұлттық-мәдени компонент (Е.М. Верещагин, В. Костомаров);
фондық білімдер жиынтығы (Ю.А. Сорокин);
бейнелі-фондық негіздері (Ә. Қайдар, С. Сәтенова);
культуремалар, мифологемалар (В.В. Воробьев, В.А. Маслова);
мәдени коннотация (В.Н. Телия).
Қорытынды

Қорытындылай келгенде, қазақ тіліндегі фразеологизмдер –
мағынасының «объек-тивті мазмұндағы» бағалағыштық-
экспрессивтік қасиеттер мен стилистикалық бояулардың мағыналық
ерекшеліктері тән тілдік қабаттың деңгейаралық жүйесін құрайтын
номинативтік бірлік.
Пайданылған әдебиеттер:

1. Р.А.Авакова «Фразеосемантика»/Алматы, «Қазақ университеті», 2013
2. Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы – Алматы: Рауан, 1991 – 216 б.
Назарларыңызға рақмет!

Ұқсас жұмыстар

Коннотация ұғымының лингводидактикалық тұрғыдан нақтылануы

ИНВЕКТИВТІ СӨЗДЕР

Фразеологиялық бірліктердің мағыналық құрылымы

Еркін сөз тіркестері

Ағылшын және қазақ тілдеріндегі етістікті фразеологизмдердің синонимділігі

Фразеологиялық бірлік - номинативті тілдік бірлік

Фразеологизмдердің ұлттық нышандары мен фразеологиялық мағына

Когнитивті лингвистиканың қазақ тіл біліміндегі көрінісі

Модальділік қандай категория

Мақаланың жазылуы және оған қойылатын талаптар

Пәндер