Экологиялық фактор терминінің түсінігі

Қарастырылатын сұрақтар:

1. Орта ұғымы және оның ағзамен байланысы

2. Экологиялық фактор терминінің түсінігі.

3. Факторлар әсерлерінің жалпы зандылықтары. Бейімделудің активтілік жолдары.

4. Экологиялық валентілік. Шелфорттың төзімділік заңы. Ю. Либихтың минимум ережесі.

1. Орта ұғымы және оның ағзамен байланысы

Ағза (В. И. Вернадский бойынша) - құрылымы тұйық, сатылы ұйымдасқан, тепе-тең емес, өздігінен қалыптасатын, заттар мен энергия алмасулар бойынша ашық жүйе.

Тіршілік ету ортасы- бұл тірі ағзаның айналасында онымен тікелей өзара әрекетке түсетін, сан қилы құбылыстар мен әр түрлі элементтерден тұратын, уақыт және кеңістік бойынша үнемі өзгеріске ұшырап, ықпал ететін жерлерден тұратын табиғаттың бір бөлігі.

Тірі ағзалар төрт негізгі мекен ету орталарын игереді: су, жер беті мен ауа ортасы.

Тіршіліктің төртінші ерекше ортасы тірі ағзалардың өзі болды.

В. И. Вернадский тірі зат- бүкіл дүниедегі ең белсенді материя формасы деді.

Тірі заттардың дене құрлыстарының бірнеше деңгейі бар:

- молекулалық

-жасушалық

-талшықтық

- мүшелік

ағзалық

популяциялық

түрлік

биоценотикалық

экожүйелік

ғаламдық (биосфералық) .

Экологиялық фактор - тірі организмдердің кез келген даму сатысында қоршаған ортаның тікелей немесе жанама түрде әсер етуі. Экологиялық фактор үш категоряға бөлінеді:

1) Абиотикалық - тірі емес

2) Биотикалыө -тірі

3) Антропегендік

Абиотикалық -өлі табиғаттың тірі ағзаларға тікелей не жанама түрде әсер ететін барлық қасиеттері: оларға физикалық және химиялық факторлар жатады.

• климаттық (жарық, ылғал, қысым, температура, ауа жылжуы)

• топырақты ( құрамы, ылғал сиымдылығы, тығыздық, ауа өткізу)

• орографиялық (жер бедері, теңіз денгейі биіктігі, беткей экспозициясы)

• химиялық (газдық ауаның құрамы судың тұздық құрамы, қышқылдық)

Биотикалық -бұл тірі заттардың бір-біріне әсер ету ықпалы. Әрбір ағза үнемі өзіне басқа тіршілік иелерінің тікелей не жанама әсерін сезінеді, өз түрінің және басқа түрлердің өкілдерімен - өсімдіктермен, жануарлармен, мирко ағзалармен байланысқа түседі, оларға тәуелді болады, өзі де оларға әсерін тигізеді.

• фитогенды (өсімдіктер)

• зоогенді (жануарлар)

• микробиогенды (вирустар, бактериялар)

бұл басқа түрлердің тіршілік ету ортасы ретіндегі табиғаттың өзгеруіне әкелетін не олардың тіршілігінен тікелей көрінетін адамзат қоғамының әрекеттілігінің түрі. Жердің бүкіл тіршіліктеріне антропогенді әсер ету күрт өсіп келеді.

Юстус Фрайхер фон (12 ммыр 1803, Дармштадт - 18 сәуір 1873, Мюнхен), неміс химигі, органикалық химияның, агрохимияның негізін қалаушының бірі және бір қатар химиялық ілімдердің авторы

Минимум заңы. Бұл заңды 1840 жылы Ю. Либих тұжырымдаған болатын. Ол былай деп жазды «Әр танапта бiр немесе бiрнеше қоректiк зат минимумда жэне бiр немесе бiрнеше қоректiк зат максимум жағдайда болуы мүмкiн. Алынатын өнiм осы минимум жағдайдағы қоректiк затқа байланысты болады . . .

Түрлердің өмір сүруі лимитте болған факторларымен анықталады, бірақ тек минималды молшерде ғана емес максисумде болғандарға байланысты болады

Толеранттік заі Ю. Либихтың заның кең қарауға мүмкүншілік береді.

Анықтамасы: «ағзаның өмір сүруінің лимиттік факторы ретінде минимумда боған фактор мен қатар экологиялық әсер етудің максимумы де әсер етеді олардың сол факторға төзімділік дәрежесі нің диапозоны болады, немесе толеранттік деп айтамыз»

Толеранттік заі Ю. Либихтың заның кең қарауға мүмкүншілік береді.

Анықтамасы: «ағзаның өмір сүруінің лимиттік факторы минимумда лимитирующим фактором процветания организма может быть как минимум, так и максимум экологического влияния, диапазон между которыми определяет степень выносливости (толерантности) организма к данному фактору».

Шелфорд Виктор Эрнст (англ. Shelford Victor Ernest; 22 қыркуйек 1877, Чемунг, Нью-Йорк - 27 желтоқсаен 1968), американ зоологы, экологиядан маман

Стенотермтты (а и в) және эвритермтті (б) организмдердің толеранттік қисықтары . Абсцисс осінде - қоршаған орта жылулығы, ординат осі бойынша организмнің белсенбі өсуі