Одағай сөздердің шығуына ғалымдардың пікірі

Презентация қосу

Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік университеті
Филология факультеті
Қазақ филологиясы кафедрасы

Тақырыбы:Қазақ тіл білімінде сөз таптары
мәселесінің зерттелуі
Орындағандар:ІІІ топ
1.Бірсыпыры зерттеушілер тарихи Тіл білімінде ертеден
тұрғыдан сөз таптарын сөйлем бастап, сөздерді негізгі
мүшелерімен байланыстырады. Бұл немесе атауыш сөздер,
мәселе жайында акед. И. И. көмекші сөздер және
Мещанинов “Сөйлем мүшелері мен одағай сөздер деп әр түрлі
сөз таптары” деген салыстырмалы- топтарға бөлу дағдысы бар.
типологиялық зерттеуінде былай деп Атауыш сөздердің
жазды. “Зат есім өзінің сөйлемде қатарына заттар мен
заттық мағынадағы мүше (бастауыш құбылыстардың, сапа –
және толықтауыш) болуымен бөлініп белгінің және іс-әрекеттің
шығады, сөздерде сөйлемнің атаулары жатады. Олардың
атрибутивті мүшесі (анықтауыш) әрқайсысында толық
ретінде жұмсалуы арқылы сын есім мағына бар және сөйлемде
жасалады, үстеулер пысықтауыш өздігінен мүше ретінде
мүше ретінде жұмсалады,етістік басқа қызмет атқара алады.
сөз таптарынан баяндауыш ретінде Атауыш сөздердің
қызмет атқаруы нәтижесінде қатарына зат есім, сын
ажыратылады. Бұл жерде сөйлемнің есім, үстеу, етістік және
осылай мүшеленуімен лексикалық шартты түрде сан есімдер
топтар жасалады”. мен есімдіктер
жатқызылып жүр.
Қ.Жұбановтың одағай сөздерді зерттеуі

Қ.Жұбанов – қандай да болсын тілдік құбылысты бүге-шүгесіне дейін зерттеп,
тұжырымды пікір айтқан ғалым. Ол одағайлардың сөйлемде басқа сөздерден
айырықшаланып тұратындығын жақсы аңғарған. Сол себепті де «Одағай сөздердің
тынысқа қатыстылығы» деген арнайы тақырыпта одағайлардың сөйлемдегі орын
тәртібі мен тыныс белгілерін қоюдың заңдылықтарын нақты мысалдармен дәйектеп,
сипаттаған. Бұған қоса ғалымның одағайлардың шығу тарихы мен жасалу
жолдарына қатысты ой-пікірлері қазақ тіл біліміндегі жаңа ғылыми парадигмада
тұрған этнолингвистика, лингвомәдениеттану салаларының зерттеу нысандарымен
сабақтасып жатыр. Бұған дәлел ретінде ҚЖұбановтың «одағайлардың дені әуелде
қаратпа сөз болып жасалған» деген тұжырымына қатысты ойларын айтуға болады.
Одағай сөздердің шығуына ғалымдардың пікірі

Қ.Жұбановтың одағай сөздер туралы ой-тұжырымдары туралы Е.Қ.Жұбанов былай деп жазады:
«Жалпы лексикалық-грамматикалық тұрғыдан одағай сөздердің табиғаты профессор Қ.Жұбановтан
бұрын да, соң да ғылым тезіне түсіп келе жатқаны мәлім. Алайда аталмыш категорияның
мағыналық өзгерістері нақ Қ.Жұбановша мүшеленіп талданған емес.
Қ.Жұбановтың одағайлардың шығу тарихына қатысты ойлары алғаш 1930 жылы Алматы
қаласында болған Бірінші бүкіл Қазақстандық өлкетану съезінде жасаған «Мәнсіз сөздердің
мағынасы» («Смысл бессмысленных слов») деп аталатын баяндамасында айтылған.
Ғалымның осы баяндамасы туралы белгілі түркітанушы-ғалым М.Томанов былай деп жазады:
«Одағай сөздер тілдік ізденістердің ертеден келе жатқан объектілері екені ғылым тарихынан
мәлім. Тіл-тілдің шығуы, алғашқы сипаты қандай дейтін тіл білімінің түбегейлі мәселесі де көп
ыңғайда одағайлармен байланысты да қарастырылатыны белгілі.
Сөз таптары – тіл білімінің негізі
Сөздерді таптастырудың лексика-грамматикалық ерекшелiгі

Сөз таптары жөніндегі мәселені бағдарлау әрі тілдің құрылымының, әрі сөздің құрылымының теориялық та,
практикалық та мәселелерін терең зерттеу, жете білу үшін керек. Мысалы, бастауыш, орта, жоғары мектептерде тілді
оқытудың негізгі түйіндері, сайып келгенде, сөз таптарына, солардың айналасына шоқталады; сондай-ақ , тілдің
грамматикалық құрылысына байланысты көптеген мәселелерді алсақ, оларды сөз таптарына байланыстырмай зерттеу
де, шешу де мүмкін емес. Олай болса, сөз таптары жайындағы мәселелер тілдің грамматикалық құрылысының, сөздің
грамматикалық құрылымының әрі кіндік қазығы, әр негізгі арқауы сияқты мәселелер. Шынында, тереңірек үңілсек, сөз
табы грамматиканың көптеген түйіндерін шешетін арқау ғана емес, оны (грамматиканы) лексикамен байланыстыратын
да негізгі баспалдақ сияқты. Сөздің морфологиялық құрылымы жайындағы ілім тек сөздің құрамын (түбірінің,
негізін, қосымшаларын) талдаумен ғана тынбайды, оның бүкіл грамматикалық жүйесін, әр тобына тән сөз тудыратын,
сөз түрлендіретін жүйелерін де зерттейді. Тілдегі сөздерді грамматикалық топтарға бөлу, оларға тиісті грамматикалық
сипаттамалар беру, алды-алдына талдау грамматиканың негізгі өзегі, ең түйінді, ең басты мәселесі.
Қазақ тіліндегі барлық сөздер семантикалық және морфологиялық (формальдік) белгілеріне қарай, ең алдымен, үш
үлкен топқа бөлінеді. Олар – атаушы сөздер, көмекші сөздер және одағай сөздер.
А.Байтұрсынов жіктелімі

1914 ж. 1915 ж.
“Тіл “Тіл
құралы” құралы”
Сөз таптарын 2 үлкен
еңбегі топқа бөлган: еңбегі Сөз таптарын 9 ға
бөледі:

1. Зат есім 6. Есімдік
1. Атауыш сөздер: зат,сын,сан
есімдер және есімдік 2. Сын есім 7. Үстеу
3. Сан есім 8. Жалғаулық
2. Шылау сөздер: одағай,
үстеу, демеу, жалғаулық 4. Етістік 9. Демеулік
5. Одағай
М.В.Ломоносов топтастыруы

Формальді- Лексика-
Семантикалық
грамматикалық грамматикалық

• Есім • Түрленетін • Лексикалық
• Есімдік Жіктелетін өлшемдер болу
• Етістік “етістік”; • Көмекші сөздер
• Есімше септелетін
• Түрленбейтін
• Үстеу
• Көмекші сөздер
• Шылау
• Одағай
Соңғы жылдары қазақ тіл біліміндегі сөз таптастыру теориясына елеулі жаңалық
енгізген ғалым С.Исаев болды. Ғалым қазақ тіл білімінде бұрын да термин ретінде жиі
қолданылғанымен, мән-мағынасы күңгірт грамматикалық мағына, грамматикалық
форма, грамматикалық категория секілді іргелі грамматикалық ұғымдарды қазіргі
лингвистикалық даму дәрежесіне сай нақты анықтап, басын ашып беру арқылы сөз
таптастыру мәселесінде де барынша айқындық енгізді. С.Исаев ең алдымен, сөздерді
түрлі топқа жіктеу барысында бұрынғы еңбектерде жіберілген ең басты қателік-тілдің
лексикалық қабаты деңгейіндегі құбылыстар мен грамматикалық қабаты деңгейіндегі
құбылыстардың шатастырылып жүргендігіне байланысты орын алған қателікті түзеп,
әрқайсысын орын-орнына қойып берді.
Сонымен, С.Исаев және М.Оразов сөздерді таптастыруда семантикалық принцип
морфологиялық принцип және синтаксистік принципті негізге ала отырып қазақ тілінде
мынадай сөз таптарын көрсетті.

1)Зат 5)Үстеу 9)Одағай
есім
2)Сын 6)Етістік 10)Модал
есім ь сөздер
3)Сан 7)Еліктеу
есім сөздер
4)Есімдік 8)Шылау
Қ.Жұбановтың морфология саласы бойынша жазған ғылыми ой-
тұжырымдарының сүбелі бөлігі сөз таптарына арналған. Профессор
Қ.Жұбанов қазақ тіліндегі сөздерді таптастыру принциптерін айқындау ісімен
тікелей айналыспаса да, грамматикаға қатысты түрлі еңбектерінен,
орта мектептерге арнап жазған оқулығы мен бағдарламасынан бұл мәселенің де ғалым
назарынан тыс қалмағанын көреміз. «Жанғазыға хатында» ғалым сөз таптастыру
принциптері туралы өз пікірін қысқаша түрде барынша нақты, тұжырымды
жеткізеді.
Ғалымның сөз таптарын топтастырған классификациясы қазіргі сөз
таптарының жіктемесінен терминдік жағынан өзгешелеу. Ғалым алдымен
сөздерді мүшелі және мүшесіз деп екі топқа жіктеп алады. Мүшелі деп атаған
бөлікті түбір және шылау деп бөліп, одағайды мүшесіз деген тармақта
көрсетеді.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Қордабаев Т. Қазақ тiл бiлiмiнiң мәселелерi. Алматы, 1991.
2. Исаев С. Қазiргi қазақ тiлi сөздерiнiң грамматикалық сипаты. Алматы,
1998.
3. Stud.baribar.kz;engime.org
4. М.Малбақов.-Алматы:А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі
институты,2013.-448 бет
5. Пайдаланған әдебиет:Аханов К. Грамматика теориясының негiздерi.
Алматы, 1972.

Ұқсас жұмыстар

Сөз таптары туралы мәселенің тіл білімінде қойылысы

СӨЗ ТІРКЕСТЕРІНІҢ БАЙЛАНЫСУЫ

Сөз таптары

Модальділік қандай категория

Оқшау сөздер туралы ақпарат

Оқшау сөздер

АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ

Шылаулар Шылау сөздер

Фразеологизмдердің сөз таптарына қатысы

Оқшау сөздерді

Пәндер