Мінез бен тұлғаның типологиясы

Презентация қосу

ПРЕЗЕНТАЦИЯ
Такырыбы: Психикалық құбылыстардың жіктемесі:
психикалық процестер, қасиеті, жағдайы. Мінез бен
тұлғаның типологиясы.

ОРЫНДАҒАН:
А БД И ГАП П А РО ВА Э
Қ А Б Ы Л Д А Ғ А Н Д О СА Н О ВА М
Жоспар:

Кіріспе
Негізгі бөлім:
Қарым-қатынас ̶ күрделі психологиялық құрылым
Қарым-қатынас ̶ адамның психологиялық дамуының
маңызды факторы
Жеке тұлғаның психикалық қасиеттері мен процестері
Адам аралық қатынастар жөнiнде жалпы түсiнiк
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
Адам және әртүрлі жоғарыда сатыдағы жануарлардың өмір сүру
жағдайларын қарастырсақ, онда олардың екі жақты байланысты жүзеге
асыратынан байқаймыз. Біріншісі – табиғатпен байланысы, ал екішісі
байланыстың өзгешеліктері тіршілік иелерінің бір-бірімен өзара
әрекеттеліп, ақпарат алмасуында және бұл байланыс түрі қарым-қатынас
деп аталады.
Қарым-қатынас барлық тірі-тіршілік иелеріне тән қасиет, бірақ, адамдар
арасында өте жоғары дәрежедегі мәнге ие. Жалпы қарым-қатынас 3
аспектіден тұрады: қарым-қатынас мазмұны, мақсаты және құрамы.
Қарым-қатынас дегеніміз – байланыс жасау барысында өзара
алмасатын мәліметтердің сипаты. Мазмұнына қарай қарым-қатынас
материалдық, когнетивтік, кондициялық, мотивациялық және іс-әрекеттік
болып бірнеше түрге бөлінеді.
Материалдық – адамның өзара алмасатын заттары мен іс-әрекет
құралдары.
Когнетивтік - адамның бір-бірімен байланысы барысында
алмасатын мәліметтер: білім, ептілік т.б.
Кондициялық – адамдардың психикалық және физиологиялық
күйлерінің алмасуы.
Мотивациялық – адамдардың ізденушіліктерінің, мақсаттары
мен қызығушылықтарының, мотивтерінің айырбасы.
Іс-әрекеттік – адамдардың өзара іс-әрекеттері, іскерліктері,
еңбек дағдылары арасындағы байланыс.
Қарым-қатынасқа түсудің мақсаты анықтайтын аспектінің бірі
бұл – қарым-қатынас мақсаты. Адамдар арасында қарым-қатынасқа
түсу мақсатының сандық көрсеткіші күннен-күнге артуда.
Атап айтқанда: объективті түрде жан-жақты білім алу немесе
білім беру, оқу және тәрбие алу, жеке және іскерлік қатынас орнату
т.б.
Қарым-қатынас адамдардың өзара
әрекеттестік және өзара қатынас
жасауының ерекше формасы.
Қазіргі кезде қатынас мәселесін
психология, философия,
әлеуметтану - осы сияқты әр
саладағы ғылымдар жан-жақты
зерттейді. Мысалы, 60 жылдары
Б.Д. Парыгин қарым-қатынасты
әлеуметтік психологияның
зерттейтін бірден-бір пәні ретінде
бөліп қарастырды. Сондықтан да
қарым-қатынас таза психологиялық
құбылыс, күрделі және көп жақты
процесс сияқты талданды.
Леонтьев А.А. “қарым-қатынас”
ұғымын әмбебап коммуникативті
әрекетке, яғни қарым-қатынасқа
белгілі бір іс-әрекет түріне сияқты
қарау керек деп есептейді.
Қарым-қатынасқа ең жалпы анықтаманы Б.Ф.Ломов берді: “…Қарым-қатынас адам
тұрмысының индивидуалды формасының маңызды жағы болып табылады”. Ол
қарым-қатынас іс-әрекетінің әр түрлі формалары, деңгейлері, түрлері жайлы және
оның құрамдас бөліктері: сан алуан ақпарат алмасу процесі, коммуниканттардың
өзара әрекеттесуі- жайлы сөз қозғайды.
Макродеңгей - индивидтің басқа адамдармен қалыптасқан қоғамдық
қатынастарға, дәстүрлер, салтқа сәйкес қарым-қатынас жасауы.
Неміс- американдық психологы
К.Левин адамдарға топ арқылы әсер
етудің мәселелерін зерттеген. Осындай
әсерлер ертеден-ақ белгілі. Бақсылық
көріністер, науқасқа әсер етудің
ритуалдық жолдары көпшіліктік топ
ішіндегі эмоциялардың қозуын
күшейтеді, оның бір адамнан екіншіге,
одан басқаларға берілу, таралу өрісін
кеңейту арқылы психологиялық
тұрғыдан әсер етеді. Иландыру, сендіру
әрекетінің топ арасында еселеніп,
күшейетіндігін бақсы-балгерлер
игерген. Соның арқасында бақсылық
әрекеттер топта санасыз қабылданып,
түрлі қылықтарға илану, психологиялық
әсердің нәтижелі болуын қамтамасыз
етеді. Сонымен бірге, тренингтік
топтардың жетіліп, дамуыда Левин
есімімен байланысты.
Ол АҚШ –та 1933 жылы топтық динамика, әлеуметтік әрекет және
басқа да топтық феномендер мәселесін шешумен айналысқан. Осыған
қатысты Левиннің өрістер теориясы индивидтің мінез-құлқын
анықтайтын бірлескен және байланысқан факторлар жиынтығын
құрайды. Бұл факторлар жиынтығы жеке адамдарды, оның ортасын
қамтып, бір психологиялық өзгерістерге ұшырайды. Топтық динамика
ұғымын да алғаш қолданған осы ғалым болған.
Г.М.Андреева өзінің “әлеуметтік психология” еңбегінде қарым-
қатынас мәселесіне қатысты әлеуметтік психологиялық тұрғыларды
интеграциялауға тырысты. Г.М.Андреева әр түрлі көзқарастарды
біріктіре және жалпылай отырып, қарым-қатынастың кез келген
формалары адамдардың бірлескен іс-әрекетінің спецификалық
формасы болып табылады: яғни адамдар әр түрлі қоғамдық
қызметтерді орындау процесінде тек қарым-қатынас қана жасап
қоймайды, олар әрқашанда соған байланысты кейбір іс-әрекеттермен
де қарым-қатынаста болады - деп тұжырымдайды.
Сондай-ақ қарым-қатынасты зерттеуде
оның құрылымдық компоненттерін де
анықтау керек. Осыған байланысты
зерттеу барысында М.Андрееваның
қарым-қатынастың құрылымын талдау
нәтижесіне жүгінейік. Ол қарым-
қатынасты бір-бірімен өзара
байланысты үш жағынан қарастырды:
коммуникативтік, интерактивтік
және перцептивтік.

Қарым-қатынастың коммуникативтік жағы немесе тар мағынадағы
коммуникация мәлімет беру – алмасу мәселесімен анықталады;
Интерактивтік жағы қарым-қатынас жасаушы индивидтердің өзара
әрекеттестігінің ұйымдасуымен қорытындыланады.
Перцептивтік жағы адамдардың бірін-бірі қарым-қатынас арқылы
қабылдауы мен тануы және осы өзара танымның негізінде қалыптасу
процесін білдіреді. Ғалым бұлай жіктеп, бөлудің шартты екендігін,
қарым-қатынас үрдісінде оның үш жағы да көрінетіндігін айтып кетеді.
Р.С.Немов та қарым-қатынас құрылымын жіктеуге баса назар аударды. Яғни ол
мазмұны бойынша қарым-қатынастың келесі түрлерін бөледі: материалдық (зат
пен іс-әрекет өнімдерімен алмасу), когнитивтік (білімдермен алмасу),
кондициондық (психикалық және физиологиялық жағдайлармен алмасу),
мотивациялық (мақсатпен, қызығушылықпен, мотивпен, қажеттілікпен алмасу),
іс-әрекеттік (әрекетпен, операциялармен, іскерлікпен, дағдымен алмасу).
Мақсаты бойынша (яғни адамда белсенділік неден пайда болады деген)
биологиялық және әлеуметтік қарым-қатынас деп бөледі.
Тәсілі бойынша (кодпен хабарлау, жіберу мәліметтің шифрді ашу амалымен)
қарым-қатынас тура және жанама болады.
Түрлері бойынша- іскерлік (әдетте
адамдардың қандай да бір бірлескен
өнімді өндіруінің іс-әрекеті сияқты
болады), тұлғалық (көбіне адамның
ішкі сипатының психологиялық
мәселелерінің аймағына
шоғырланған), құралдық (яғни өзіндік
мақсат болып табылмайтын қарым-
қатынас өзбеттілік қажеттілікпен
стимулданбайды), мақсаттық
(спецификалық қажеттілікті
қанағаттандыру тәсілі бойынша өзіне-
өзі қызмет ету қарым-қатынасы)
болып бөлінеді.
Қарым-қатынас жайлы
адамдардың бір-біріне өзара ықпалы
В.М.Бехтеревтің әлеуметтік
психологиялық және ұжымдық
экспериментінде басты орын алады.
В.М.Бехтерев (1907, 1921) әлеуметтік- психологиялық теориясында қарым-
қатынас процесіне әлеуметтену механизмі сияқты адамдардың бір-біріне
өзара психикалық ықпалын, оның дамуын кіргізеді. В.М.Бехтеревте қарым-
қатынас адамдарды топқа біріктіру механизмі, тұлға әлеуметтенуінің шарты
сияқты қарастырылады. В.М.Бехтерев: неғұрлым адамдардың айналадағы
қарым-қатынасы бай әрі жан-жақты болса, соғұрлым тұлғаның дамуы
нәтижелі түрде іске асырылады- дейді. “…Әр түрлі ортада қарым-
қатынаста болғандар басқа адамдармен салыстырғанда жан-жақты дамыған
болады”.
В.М.Бехтерев қарым-қатынасты “тікелей” және “орташа” деп
ажыратады. Қарым-қатынастың тікелей түрінде ол еліктеу мен көндіруді
жатқызады, еліктеуге адамның өзара индукциялық және зерттеулік
механизмі арқылы тұлғалық өсуге тән факторлық ролді жатқызса, ал
көндіруді психикалық жағдайдың бір адамнан басқаға оның еркінің
қатысуынсыз санасыз түрде берілу процесі сияқты анықтайды. Оның
ойынша: “адамдардың белгілі бір эмоциялық жағдайларды жұқтыруы,
оларды логикалық ақыл қортындыларына көндіруге тырысқаннан,
әлдеқайда жылдам, әрі эффективті жүреді”.
В.М.Бехтерев идеяларының дамуы өзінің шәкірті В.Н.Мясищевтің, одан кейін
А.А.Бодалев, Б.Г.Ананьев сияқты ізбасарларынан жалғасын тапты.
Қарым-қатынасты философиялық тұрғыда талдаған танымал ғалымдардың
бірі- М.С.Каган. Ол қарым-қатынасты субъект арқылы өзара әрекеттесу деп
түсінеді. Оның көзқарасына сәйкес, тек өзара әрекеттесу қарым-қатынас болып
келмейді, себебі мұнда біз субъекті ретіндегі адамға деген қатынасты ғана
қарастырып отырамыз. Ал бұл оның пікірінше қарым-қатынасқа жатпайды.
Қарым-қатынас түрлері функциялы жағдайларға сәйкес қарастырылады:
қарым-қатынасқа бола, басқаны өз құндылықтарына және өзгенің құндылықтарын
өзіне ортақтастыру ретінде заттық іс-әрекет ету. Бірінші түрге мысал ретінде қарым-
қатынастың іс-әрекет мақсаттарын іске асыратын дәстүрлер, ойындардағы қарым-
қатынасты алуға болады, екіншісіне достық қарым-қатынас, үшіншісіне- тәрбие,
төртіншіге- өзін-өзі тәрбиелеу. Берілген жіктеуден қарым-қатынас мақсаттары мен
құралдары арасындағы байланысты аңғаруға болады.
В.А.Мясищевтің еңбегінде қарым-қатынас белгілі бір жағдайда бір- біріне қатысты бір-
біріне әсер ететін нақты тұлғалардың өзара әрекеттерінің процесі сияқты түсіндіріледі.
А.А.Бодалев қарым-қатынасты іс-әрекеттің ерекше түрі деп қарым-қатынасты адамның
тұлға және іс-әрекет субъектісі және жеке даралық ретінде дамуының негізгі факторы болатынын
атап өтеді. Қарым-қатынастың тәрбиелік мәнін ол тек дүниетанымды кеңейтуде ғана емес,
сонымен қатар, тұлға интеллектісінің дамуында да деп қарастырады.
В.А.Кан-Калик педагогикалық процесте қарым-қатынас арқылы байқалмайтын, бірақ өте
маңызды тәрбиелік өзара қатынастар жүйесі қалыптасатын және оның ЖОО-да тәрбиелеу мен
оқыту тиімділігін арттыратынын айтқан. Оның ойынша, қарым-қатынас адамгершілік –
құндылық әлеуетке ие. В.А.Кан-Калик қарым-қатынас функцияларын ішкі және сыртқы деп
бөледі. Олардың әрқайсысының құрамдас бөліктері бар. Сыртқы: ақпараттық-коммуникативті,
тұлға аралық қатынастарды өзара танымды етіп ұйымдастыру, бейімделу. Ішкі: эстетикалық,
дәмдік, мінез-құлықтық, әдептік.
М.А.Буева қарым-қатынасты тек
рухани ғана емес, сонымен бірге
материалдық, әлеуметтік –
шынайы процесс ретінде
қарастырады. Онда іс-әрекетпен,
тәжірибемен, дағдылар мен
икемділіктермен алмасу іске асады.
Т.В.Пеленина қарым-
қатынастың тұлға
қалыптасуындағы ролі тұрғысынан
қарастырып, оны қалыптасудың бір
факторы ретінде есептейді. Ол
студенттердің топтық іс-әрекетінің
реттеушісі болып келеді. Сонымен,
қорытындылай келе, қарым-
қатынастың субъект- субъектілік
қатынастар болып келетінін айтуға
болады, себебі ол іс-әрекетті және
үлкен рухани адамгершілік-
құндылықтық әлеуетті қамтиды.
Қарым-қатынаста адамдар өзін көрсетеді, өзі үшін және басқалар үшін
психологиялық қасиеттерін аша түседі. Сонымен бірге ол сол қасиеттер
қарым-қатынаста қалыптасады. Адамдармен қарым-қатынаста адамның
азаматтық тәжірибені игеру, қалыптасқан мораль, құндылықтар, білім мен
іс-әрекет түрлерін игеруі, жеке адам және дара адам түрінде қалыптасуы іске
асырылады. Яғни қарым-қатынас адамның психологиялық дамуының
маңызды факторы.
Жалпы түрде қарым-қатынасты былайша анықтауға болады: адамның
бүкіл өмірі барысында психикалық процестері мен мінез-құлқы
қалыптасатын жан-жақты шындық. Қарым-қатынастың мазмұнына,
мақсатына, құралдарына қарай бірнеше түрлерін бөліп қарастыруға болады.
Мазмұны бойынша ол материалды түрде (іс-әрекет өнімдері және
заттарымен алмасу), когнитивті түрде (біліммен алмасу), кондиционды
түрде (психикалық және физиологиялық жағдаймен алмасу), мотивациялық
түрде (қажеттіліктермен, түрткілермен, қызығушылықтармен, мақсаттармен
алмасу), іс-әрекеттік түрде (әрекеттермен, амалдармен, икемділіктермен
алмасу) болады. Қарым-қатынас құралдарына келетін болсақ, оны қарым-
қатынас үрдісінде біреуден екіншіге берілетін ақпаратты кодтау, тасымалдау,
өңдеу әдістері арқылы анықтауға болады.
Құралдары бойынша қарым – қатынас тікелей емес,
тікелей (тура) және жанама болады.

Тікелей емес қарым – қатынас табиғи мүшелер (қол, бас, дене) арқылы
жүзеге асады. Тікелей емес қарым – қатынас жазбаша түрдегі немесе
техникалық құралды пайдалану негізіндегі толық емес психологиялық
байланыс.
Тікелей қарым – қатынас - ақпаратпен алмасу және қарым – қатынасты
ұйымдастыруға арналған арнаулы құралдарды қолданумен байланысты.
Бұлар табиғи заттар (таяқ, тас, жердегі із, т.б.) немесе мәдени (белгілік
жүйелер, символдар жазбасы, радио теледидар). Тура қарым –қатынас
қатынас кезіндегі бір – бірімен сөйлесіп отырған адамдардың жеке
байланысты қабылдауы, мысалы: дене байланыстары, адамдардың бір-
бірінің әрекеттеріне жауап қайтару.
Жанама қарым-қатынас - басқа адамдар арқылы жүзеге асады.
Мысалы, мемлекет арқылы, топтық, отбасылық деңгейлер арасындағы
әңгіме. Инструментальды деп қарым-қатынастың өзінен
қанағаттанушылық алудан басқа бір мақсат іздейтін, өзіндік қажеттілікпен
реттелетін, өзіндік мақсат болмайтын қарым-қатынасты айтады.
Мақсатталған –бұл арнайы қажеттіліктерді қанағаттандыру құралы.
Адамдар арасындағы қарым-қатынастың маңызды түрлеріне болып
вербальды және вербальды емес қарым-қатынас жатады. Вербальды емес
қарым-қатынас құралы ретінде сөздік тіл қолданылмайды. Оған мимика,
жест, пантомимика көмегімен түсінісу жатады. Вербальды қарым-қатынас
тек қана адамдарға тән. Өзінің коммуникативті мүмкіндіктеріне байланысты
ол вербальды емес қарым-қатынасқа бай болады. Адамзат тәжірибесін
игеруде жазудың, кітаптың, басқа әр түрлі техникалық құралдар пайда болуы
тікелей емес қарым-қатынас жасаудың жүйесін күрделендірді. Қарым-
қатынас ары қарай жеке адамаралық және көпшіліктік қарым-қатынас болып
бөлінеді. Жеке адам аралық қарым-қатынас – топтарда, жұптарда жеке дара
ерекшеліктерін білу, қайғы-қуанышына ортақтасу, түсіну, бірігіп іс-әрекет ету
негіздерінде қалыптасатын түрі. Көпшіліктік қарым-қатынас – көпше түрдегі
таныс емес адамдардың және көпшіліктік мәлімет құралдары арқылы қарым-
қатынас жасау, осындай қатынастың түріне өнер, эстетикалық қарым-
қатынастарды да жатқызады. Қарым-қатынаста адамдар өзін көрсетеді, өзі
үшін және басқалар үшін психологиялық қасиеттерін аша түседі. Сонымен
бірге қасиеттерде қарым-қатынаста қалыптасады
Жеке түлғаның қасиеттері туралы әр түрлі ілімдер бар. Солардың ішінен
шындыққа жақыны және бұл жөнінде арнайы тәжірибе арқылы зерттеп
оның мәнісін анықтауға із салған неміс психолог К.Левин ілімі.
Бұл ғылыми тұжырым бойынша адамның әр қилы істері мен мінез-
құлық ерекшеліктері оның мүддесі мен қажетгілігін анықтайды.
Қасиеттілікті қанағаттардыру мен оған қатысты заттар арасындағы
байланыс та өзгермелі сол байланысты адам өзінің іс-әрекеті арқылы
өзгертеді. Адамды іс-әрекетке ұмтылдырушы – қажеттілік десек,
қажеттілік – адам бойындағы күш-қуат. Дене күші қажеттілікке
байланысты қозады.
К. Левин зерттеулерінде адамның қажеттілігін қанағаттандыру-дың
екі тәсілі аталған. Біріншісі – адам басқа адамдармен салыстырғанда
қандай да бір дәрежеге ие болғысы келетіндігі және өзін қоршаған ортада
өзіндік орын алуға ұмтылуы. Екіншіде, адам бірсарынды іспен
шұғылданса, онда оның қызығуы таусылады. Бұл тәсілдер адамның жеке
басының қасиеттерін зерттеуге арналған.
Әлеуметтік қүбылыстарды зерттеу тәсілін
“социометрия” – әлеуметтік өлшеу – деп
атайды. Бұл тәсілдің негізін салушы психолог
Дж. Морено. Бұл әдіс арқылы топтағы
адамдардың өзара қатынасындағы
наразылығын не татулығын тиісті әдістерге
сүйене отырып өлшеуге болады. Мұндай
қатынасты зерттеу үшін топтағы адамдарға
сұрақ-жауап анкетасы даярланады.
Анкетадағы қалауға байланысты мазмұн екі
түрге бөлінеді: біреуі – сол кісі өзге кісімен
қаншалықты дос, оны шынайы ұната ма,
ұнатпай ма, соған байланысты келеді. Екінші
түрі – өзге адамның жеке басының
қасиеттерін қалайды.
I тапсырмада социометриялық тәсілдің
сәтті болуы -зерттеліп отырған адамдардың
шынын айтуға байланысты. Сыналушы анкета
ұсынарда зерттеуші біздің сырымызды біліп
алғысы келеді – деп қаймығуы мүмкін. Бұл
іске бөгет жасайды. Төменгі сыныптағыларда
қаймығу деген болмайды, сондықтан зерттеу
көбінесе солармен өткізілгенде сәтті болмақ.
Үлгі ретінде кесте мен диаграмма
Социометрия тәсілін қолдану құрастыру үшін мынадай анкета
мынадай кезеңдерден тұрады: ұсынылады:
1 . Сыналушының аты
1) әдейі мақсат қойып, тәжірибеде 2. Құрбыларыңның қайсысын туған күніне
қамтылған адамдардың өзара шақырар едің?
қатынасын зерттеу; 3. Саяхатқа өз тобыңнан кіммен бірге
2) мақсатқа сәйкес анкета жасап, барғын келеді?
оларды сыналушыларға тарату; Сұрақтардың саны оннан кем болмауы
3) зерттеуге катысушылардың тиіс.
шынын айттыру үшін олардың Пысықтау сұрақтары:
жауабын өзгелерге жария етпеуді 1. Адамдар арасындағы қатынастарды
ескерту; зерттеуде қандай әдіс қолданылады?
4) тапсырма орындалғаннан кейін 2. Қажеттіліктің кандай түрлері жалпы
әркімнің қалағандары мен қалаудан психологияда белгіленген?
тыс қалғандарды анық көрсететін 3. Сапаға негізделген нәтижелі ме, дағды
кестемен диаграмма жасау; арқылы орындалған іс нәтижелі ме?
5) диаграммада көрсетілген 4. Ойнау тек ерігуден пайда бола ма?
мәліметтер бойынша тәжірибеге 5. Оқу мен ойын арасындағы айырмашылық
қатысушылардың өзгелерді қалауы қандай?
мен қаламауы туралы тиісті 6. Оқушылардың зейінін сабаққа аудару
дәлелдер мен себептерін білу. үшін мұғалімнің дауысы қандай болғаны
жөн?
Адамның психикалық қасиеттерін құрастыратын:
1) жеке тұлғаның бақыты;
2) темперамент;
3) мінез;
4) қабілет.

Әр адамның өзгешелігі көптеген себептерге байланысты –
ең алдымен айналысқан іс-әрекетке, от басындағы тәрбиеге
мектептегі тәрбиеге және басқа да өмірлік жағдайларға.
Ал психикалық процестерге жататын – түйсік, қабылдау,
ес, қиял, ойлау, зейін.

Эмоциялық қасиеттер – сезімдер.

Жігерлік қасиеттер – ерік.
Нақты іс-әрекетте психикалық процестер тығыз байланысып жатады да
оларға адамның психикалық қасиеттері нақты әсер етеді. Сол
байланыстардың ішінде жеке тұлғаның бағыты ерекше маңызды орын
алады.
Жеке тұлғаның бағыты – көзқарас, пікір, қажеттіліктер, қызығулар,
бейімділік, іс-әрекет пен тәртіптің негізін салатын себептер, әдет және
дағдылардан құрастырылады да солардан көрінеді. Бұлар өмір бойы
қалыптасатын болады.
Адам аралық қатынас дегенiмiз - қарапайым да күрделi проблема.
Күнделiктi тұрмысымызда осы қаты-нассыз жасауымыз мүмкiн емес.
Адам арасындағы қатынастардың түрi келесiдей: жеке жəне қызметтiк,
дара жəне топтық, тең құқықты жəне тəуелдi, қарама-қарсылықты жəне
дау-дамайлы. Жеке қатынастар екi адам арасындағы сүйiспеншiлiк пен
жек-көрушiлiктен, сыйластық пен араздықтан, сенiм мен күдiктенуден
тұрады. Мұндай сипаттағы қатынастардың пайда болуы əр жеке адамның
қоғамдағы орыны мен мiндетiне тəуелдi емес. Мысалы, бала өз ата-анасын
сыйлауы да, жеккөруi де мүмкiн; өз қызметiн ойдағыдай атқарып жүрген
мұғалiм бiр шəкiртiне үлкен сүйiспеншiлiк танытса, екiншiсiн көргiсi
келмейдi.
Қызметтiк қатынастар əлеуметтiк топ не
мекеме мүшелерi арасында олардың сол
топтағы құқы не мiндет-терiне орай
қалыптасады.
Егер ара қатынастар əрбiр адамның меншiктi
қажет-терi сипатында қаралса, олар жеке
қатынастар атанып, ал ара қатынас тұтастай
жүйелiкке сүйенiп, екi, одан да көп
адамдардың сипаттамасы ретiнде қабылданса,
топтық қатынастар деп аталады.

Тең құқықты қатынастар - қатынас
мүшелерiнiң құқықтары мен мiндеттерi
теңгерiлген жерде, ал тəуелдi қатынастар
құқықтары мен мiндеттерi бiрдей болмаған
жағдайларда қалыптасады.
Адамдар арасында қарама-қарсылық
болмай, өз-ара терең сыйластық жайлаған
ортада үйлесiмдi қатынастар нышан бередi.
Топ iшiнде кейбiр тұлғалардың ұнамды
ниеттерi екiншi бiреулердiң келеңсiз
ниеттерiмен тоғысқан шақтарда қарама-
қарсылықты қатынастар бой тiктейдi.
Адамдардың бiр-бiрiне деген өшпендiлiгi болған жерде дау-дамайлы,
жанжалды қатынастар өрбидi.
Адамдар арасындағы, тiптi кейде бiр тұлғаның да бойынан көрiнетiн
адамдық қатынастар түрi мiне осындай. Бұл қатынастардың бəрi өмiрде
адамдардың бiр-бiрiне беретiн бағалары мен мiнездемелерiнде, əр адамның
басқаға бағытталған iс-əрекет, қылығында, өзара байланысқан ойы мен
сезiмiнде көрiнiс бередi. Түрақты да келелi қатынастар жүйесi қалыптаспаған
ортада адамның өрелi өмiр сүруi өте қиын, себебi əр-бiр жеке адамның да,
топ пен ұжымның да қоғамдағы болмысын осы қатынастар айқындайды.
Балалық шақта орныққан адам аралық қатынастарға орай адам азаматтық
қасиеттерiн тiктейдi. Ересектердiң төңiрегiндегiлермен қатынасынан сол
ортаның көңiл-күйi айқындалып, алға қойылған мұрат-мақсаттардың сəттi
орындалуы не кедергiге ұшырауы мүмкiн. Адам аралық қатынастардан
туындайтын ең қиын да қолайсыз құбылыс - бұл остракизм, қоғамнан
аласталу, яғни кейбiр адамдардың көпшiлiк арасында сыйымсыздығынан
ұжымдық қатынастан шеткерiлеп қалуы. Мұндай адамдар көпшiлiктiң жек
көрушiлiгiне тап болып, назардан тыс қалады, еленбейдi. Осыдан өзi
қатарларынан оң қатынас таба алмай, ақырында адамгершiлiк қасиеттерiнен
айырылып, қауымдық өмiр
тiршiлiгiнен айрылғандар да кездеседi.
Адам аралық қатынастардың ерекшелiгi олардың эмоционалды
болуында. Адам өзi тектеспен араласа отырып, бiр-бiрiне болған
айрықша сезiмдер мен ықластарғакезiгедi. Жеке аралық қатынастар,
əдетте, субъектив сипатта болып, əр адамның шын мəнiндегi тұлғалық
оң не терiс қасиеттерiне сай келе бермейдi. Олар əрқашан адамның
көңiл-күйiне байланысты, бiр адамның екiншiсiне деген сезiм
толғанысы-ның ауысуымен өзгерiске келiп тұрады. Көңiл-күйдiң бiр
сəттiк болуынан, жеке қатынастар құбылмалы
келедi: бүгiнгi тəп-тəуiр сыйлы қатынас күн өтпей-ақ керi сипатқа енуi
баршаға аян құбылыс.
Қызметтiк қатынастар жеке қатынастарға қарағанда бiршама
тұрақты, олар, əдетте, көңiл-күйге байланысты өзгере бермейдi.
Мұндай қатынастардың əрбiр тұлғаның көңiл-күйiне бағына
бермейтiндiгiнен, оларды ресми қатынас-тар деп те атайды, яғни
мұндай өзара байланыстар қатынасқа түскен адамдардың
əрқайсысының жеке ерекшелiктерi мен психологиялық кейпiне тəуелдi
болмауы қажет.
Бiрақ өмiрде жеке жəне қызметтiк қатынастар өзара кiрiге байланысқан,
сондықтан оларды нақты айырып, таза күйiнде қарастыру мүмкiн емес.
Бiрiншiден, əр адам өзiнiң даралығымен қызметтiк қатынастарға əрқашан ерекше
мəн мен сəн берiп отырады; екiншiден, əрқандай тұлға нақты қатынастарға өзiнiң
жеке ниет, ой, толғаныс жəне сезiмдерiмен кiрiседi, ал бұлардың бəрi адамның
басқалармен болған қызметтiк қатынасына əсерiн тигiзбей қоймайды.
Қарама-қарсылықты қатынастар негiзiнде толық үйлесiм болмағанымен, оған
қатысқан адамдар бiр-бiрiнiң əрекетi мен ниетiн түгелдей шектемейдi. Бiрде
келiссе, бiрде қарсы тұрып, алға қойған мақсатқа жетуi жолында қажеттi
қатынасын үзбейдi. Қатынас түгелдей елемеу мен дау-дамайға бармайды.
Кейде екi адам бiр ортада бола тұрып, бiр-бiрiне деген ыстық та, суық та
шырай сезiнбейдi, яғни өзара қатынас жасауға ешқандай қажеттiлiктi таппайды,
мұндайда олар арасындағы қатынас бейтараптық сипат алады.
Қоғамдық-əлеуметтiк жағдайларға байланысты бiр ортаға түсiп қалған
адамдардың бiрi екiншiсiнен өзiн алшақ ұстау қажеттiгi де туындап қалады.
Мұндай кезде адамдар бiр-бiрiне тiкелей жек көрушiлiк танытып, арадағы мəселе
бойынша ешбiр келiсiм мүмкiндiгiн таба алмайды да, iздемейдi де. Мұның бəрi
ортадағы жанжалды қатынастың ушығуынан.
Адамдар арасындағы жəне бiр ерекше қатынастар түрi - бұл екi ұшты,
амбиваленттi қатынастар. Мұндай ара байланыстың себебi бiр адамдағы
екiншiге деген өзара тiкелей қарсы екi бiрдей эмоцияның: жек көрушiлiк
пен құрметтiң қосарлана жүруi.
Осыдан мұндай қатынастағы адамдар өздерiнiң көңiл төркiнiнде
жатқан ниеттерiнiң нендей жағдайда екенiн айырып алуында бiраз
қиналады.
Адамдар аралық қатынастар негiзiнде адамдардың бiрiмен-бiрi өзара
əрекетке, тiлдесуге болған өмiрлiк қажеттiлiгi жатыр. Тұрмыстық не
қоғамдық қажетсiнуден бiрiн-бiрi керексiнген адамдар өзара қатынасқа
келiп, ал ол болмаса бiр-бiрiнен бейтарап қалады. Өмiрлiк маңызды
қажеттiлiктерi бола тұрып, оларды қанағаттандыруда кедер-гiлiк ететiн
қалыптар да болады. Бұл жағдайда да қатынастар үзiлмейдi, бiрақ
мұндағы қатынастар өшпендiлiк не жек көрушiлiкпен ұштасады.
Адамдар қажетсiнулерiнiң арасында өз мəнi бойынша iзгi
адамгершiлiк сипатты байланыстар да болады. Мұндайды психологияда
альтруистiк қатынас деп атайды.
Əрқилы адамдардың өзара қатынастарын тануда көптеген жеке дара ерекшелiктер
бар. Кейбiр ой-сезiмi толысқан, парасатты адамдар өзара қатынастарды жан-жақты
пайымдаумен, дұрыс қабылдауға қабiлеттi, екiншi бiреулердiң жалпы оң пiкiр
айтуға тiптi өрiсi жетпейдi, ал үшiншiлер төңiрегiндегiлердiң өзiне деген бағасын
бiрде дұрыс түсiнсе, бiрде оған сана-сезiмi жетпей қалады.

Адам аралық қатынастар толық қалыптасып, орнық-қаннан былай бiркелкi
тұрақты қалыпқа келедi. Егер де қатынастарға тəн осы қасиет болмағанда,
адамзаттық қауымдар: мемлекет, мекеме жəне топтар түзiлмес едi. Себебi қауымдық
бiрлестiктердiң негiзi жалпы адамдардың өзара қатынасының тұрақтылығымен
бiртектi болжамға келуiнде. Ал жеке тұлғалар арасындағы өзара байланыстар
тұрақтылық дəрежесiнiң бiршама кемдiгiмен ерекшелiнедi.

Үлкен əлеуметтiк топтардағы қызметтiк, ресми қатынастар өзiнiң күштi
мызғымастығымен байқалады, кiшi топтағы байланыстар да бiршама осылай.
Iрiлi-кiшiлi қау-ымдастықтардағы қарым-қатынастар көптеген өмiрлiк маңызы зор
факторларға тəуелдi, сондықтан адамдар мұндай жағдайдағы қатынастарды өзгерте
бергендi онша құптамайды. Егер күнара субъектердiң ниетiне орай төңкерiстер бола
берсе, қоғам аласапыраны таусылмай кетерi баршаға аян.
Адамдардың алғашқы танысуынан олар
арасындағы бұдан былайғы
қатынастардың қай сипатта боларын
аңғара салу өте қиын. Көп жағдайда, тым
жақсы басталған таныстық қапелiмде
үзiледi, ал кейде тiптi басқаша да болады:
алғашқысында əйтеуiр бiрдеңеден ұнатпай
жүрген адамына бара-бара үлкен
құрметпен қатынас көрсеткендер де аз
емес. Мұндай жағдайлар адамдардың бiр
бiрiне алғашқы танысуда берген бағалары
мен қабылдауына байланысты
психологиялық заңдылықтарға орай
туындайды.
Нақты мезеттегi адамдар арасында
болатын қатынас-тардың сипаты көптеген
шарттарға тəуелдi, мысалы, адамның
денсаулығы мен психологиялық кейпi. Ден
сау, көңiл көтерiңкi болса,
төңiрегiндегiлермен қатынас та əп-əдемi,
үйлесе түседi. Көңiл-күйге жайлы жағдай
болса, қатынасың одан əрi беки түседi, ал
қандай да əбiгер күйде түзiлген қатынас
көбiне баянды болмайды.
Қарым-қатынас – адамдар арасында бірлескен іс-әрекет қажеттілігін
туғызып, байланыс орнататын күрделі процесс; екі немесе одан да көп
адамдардың арасындағы танымдық немесе эмоционалды ақпарат,
тәжірибе, білімдер, біліктер, дағдылар алмасу. Қарым-қатынас тұлғалар
мен топтар дамуының және қалыптасуының қажетті шарты болып
табылады.
Қарым-қатынас барысында адамдардың танымдық хабарлармен,
ақпаратпен, тәжірибемен, біліммен, дағдылармен алмасуы және өзара
түсінісуі, бірін-бірі қабылдауы жүзеге асады. Қарым-қатынастың
интерактивті, коммуникативті, перцептивті деген үш жағы және мезо,
макро, микро, рухани, іскер, т.б. деңгейлері болады. Негізгі қызметі:
1) ақпараттық-коммуникативтік (ақпарат алмасу және адамдардың
бірін-бірі тануымен байланысты);
2) реттеуші-коммуникативтік (адамдардың іс-әрекетін реттеу және
біріккен әрекетті ұйымдастыру);
3) аффективті-коммуникативтік (адамның эмоционалдық аясымен
байланысты).
Мінез бен тұлғаның типологиясы
Мінез-
құлық — адамның тұрақты психикалық ерекшеліктерінің
жиынтығы.адамның тұрақты психикалық ерекшеліктерінің
жиынтығы. Мінез-құлық тірі организмнің барлығына ортақ
қасиет. Оның басты белгісі – тіршілік иесінің қимыл-
қозғалысының түрлі деңгейдегі көріністері. Адам бойындағы
Мінез-құлықтың бастапқы көрінісі – қылық. Мұнда әр адамның
өмірлік бет алысы, бағыт-бағдары, талғам-сенімі, көзқарасы,
мақсат-мұраты көрініс береді. Адам өзін-өзі бақылау жасау
арқылы мінезіндегі мінін түзеуге, жағымсыз әрекет пен
қылықтардан өзін тыйып ұстауға мүмкіндік алады. Мінез-
құлық. адамның өзіне, айналасындағы басқа адамдарға қарым-
қатынасынан, жүктелген істі қалай орындайтынынан көрінеді.
Бұл оның бүкіл тыныс-тіршілігіне әсер етіп, сыртқы ортамен
байланыс жасауын қамтамасыз етеді
Мінез бітістері

Адамдардың өмір жолы мен әрекетінің сипаты түрліше
болатындықтан, оның мінез бітістерінде басқа біреуде
қайталанбайтын жеке ерекшелік көптеп кездесіп отырады.
Сонымен қоса, адамдарда өзі өмір сүріп отырған қоғамның
ерекшеліктеріне байланысты қалыптасқан, көпшілікке ортақ
мінездері де болады. Сондықтан бір адамның мінезі жөнінде
сөз болғанда мінездің дара және типтік бітістерін қоса еске
алып отыру қажет. Типтік мінездер — белгілі тарихи-
қоғамдық жағдайлардың нәтижесі. Типтік мінезден әр
адамның ұлттық, кәсіптік және жас ерекшелігіне сәйкес
өзгешеліктері де тиісінше орын алып отырады. Меселен,
қарама-қарсы тап қайшылықтары бар қоғамда (құлдық,
феодалдық, капиталистік) мінездің таптық өзгешелігі ерекше
көзге түседі. Осындай қоғамда әрбір тап өкілдерінің таптық
мүдделері де дүниетанымдары да бөлек болады
Мінез құлық типтері
Мінез құлық акцентуацияның өте маңызды типтері
ажыратылған:

I.интраверттік типі. Бұл типке жататындар тұйық келеді.Олар
өздері мен өздері болып, басқалармен тіл табысуды,
жақындасуды қиынсынады.

ІІ.Эктраверт типтегі адамдар көтермелі сезімді, басқалармен
араласуды және әрекет жасауды тіпті олардың керектігін, мәнін
жиі елемей ақ жаңың құмартып. тұрады. Мұндай адамдар сөзуар,
көрсе қызар, кейде мақтаншақ, үстіртісенгіш келеді.

ІІІ.Жүгенсіз типке жататындар күйгелек, ұрысқақ, жанжал қой,
қарсылық пікір айтылса шыдамсыз, кейде арам ойлы келеді.
Мінезінде неврастеникалық анцентуациясы бар жетіншектердің
негізгі ерешеліктері көңіл күйінде есерліктің басым болуы,
Мінез жөніндегі білімдер
Мінез құбылысын зеріттейтін ғылым
характерология деп аталады. Характерология
психология саласы мінездер типін
саралап,адамның әр түрлі мінез құлығын
сипаттайды.
Мінез жөніндегі білімдер
Жұлдызнама(гороскоп) адам мінезін туған
күнімен байланыстырып түсіндіреді
Физиогномика адамның сыртқы келбетіне және
сондай келбетті адамдарды ұқсастығымен белгілі
бір топқа біріктіріп,олардың психологиялық
сипатын анықтайды.
Хиромантия адам мінезін алақанның тері
бедері,түсі арқылы болжастыру жүйесі.
Дермотоглифика бармақ,алақан терісіне тумадан
түсетін өрнектер
Грофология мәнерлі әрекет жазу таңбасына орай
адам мінезін анықтауға бағытталған ғылым.
Мінез және адамның жас
сатылары

Балалық шақ кезінде негізінен
обьектермен қатнасқа түсе отырып бала
болмыс мәнін түсінуге білуге
ұмтылады. Баланың сезімталдылығы
жас үлкейген сайын кемей бастайды.
Жасөспірімдік шақ
Бұл кезеңде өмірге қойган
талаптары өте жоғары да бірбеткей
келеді қажеттікттер ауқымы
кеңейеді аласапыран күйзелісі мол
ерік күшін керек ететін өмір
басталады.
Ересектік кезең
Ересек кезеңде өмір желісі
көпшарпусыз байсалды да аңдап
басу кейіпіне келе
бастайды.Қиялдық өмірден өтіп
барлық істі ақылмен шешеді.
Давиентті мінез-құлық
Девиантты мінез-құлық ( лат. deviatio - ауытқу) - жалпыға ортақ
ережелерден ауытқитын әлеуметтік іс-әрекет, осы ережелерді бұзатын
адамдар мен әлеуметтік топтардың қылықтары; қабылданған құқықтық
немесе моральдық нормаларды бұзған адамның мінез-кұлқы. Кең
мағынасында девиантты мінез-құлық кез келген әлеуметтік ережелерден
(мысалы, оның ішінде жағымды: батырлық, аса еңбек-қорлық, альтруизм,
өзін құрбан ету, аса үлкен рөл ойнау, жетістіктермен қатар, жағымсыз:
қылмыс, қоғамдық тәртіпті бұзу, адамгершілік ережелерін, дәстүрді, әдет-
ғұрыптарды аттап өту, өзіне-өзі қол жұмсау және т.б.) ауыт- қушылықты
білдіреді. Ал, тар мағынасында қалыптасқан құқықтық және өнегелік
ережелерді тек белінен басып, аттап өту деп түсініледі. Мүндай девиантты
мінез-құлық әлеуметтік өмірді ыдыратып, әлеуметтік аномияға әкеп
соқтырады. Ол конформизмге қарама-қарсы. Девиантты мінез-құлық
әлеуметтік себептері қоғамның мәдени құндылықтары мен оларға қол жет-
кізудің әлеуметтік қолдау тапқан құралдарының арасындағы алшақтықта
(Р.Мертон), әлеуметтік құндылықтардың, ережелердің, қатынастардың
әлсіздігі мен қарама-қайшылықтығында (Э.Дюркгейм). Девиантты мінез-
құлыққа жауап ретінде қоғам немесе әлеуметтік топ арнайы әлеуметтік
санкциялар қолданып, өз мүшелерін ондай қылықтары үшін жазалайды.
Қорытынды
Адамдар арасындағы қарым-қатынастың басты мақсаты – өзара
түсіністікке қол жеткізу. Қарым-қатынас жасауда қатынасқа түскен
адамды тыңдап, түсіне білудің маңызы зор. Бұл басқа адамның ішкі жан
дүниесін түсініп, оған өз ойын дұрыс жеткізуге мүмкіндік береді. Адамдар
басқаларға өз ойлары мен көзқарастарын түсіндіре отырып, түсініспеушілік,
ұрыс-керіс пен дау-жанжал секілді жағымсыз құбылыстарды болдырмауға
әрекет жасайды. Адамдармен жақсы қарым-қатынас орнатуға мынадай
ережелердің орындалуы көмектеседі: барлық адамдармен тең дәрежеде,
дөрекілік пен жағымпаздықсыз қарым-қатынас жасау; сұхбаттасушының
жеке пікірін сыйлау; бұйрық емес, өтініш деңгейінде қарым-қатынас жасау;
басқа адамның пікірін сыйлау және тәжірибесін қабылдай білу. Қарым-
қатынас мәдениетін меңгерген тұлға өзімен қатынас жасайтын адамға
құрметпен қарап, сыйластық білдіреді. Адамға сыйластықпен қарау жақсы
қарым-қатынас жасаудың негізгі өлшемі болып табылады.
Пайдаланылған
1. әдебиеттер
Жарықбаев Қ. Жантану негіздері. Алматы -2002.
2.Зимняя И.А. Педагогикалық психология. Оқулық.Алматы-2005.
3.Намазбаева Ж.И. Психология, оқулық Алматы-2005.
4.Алдамұратов А. Жалпы психология,Алматы,1996.
5.Тәжібаев Т. Жалпы психология. Алматы 1993.
6. Илина Т. А. Педагогика:- Алматы, 1977.
7. Ж..Б. Қоянбаев, Р. М. Қоянбаев. Педагогика. – Алматы, 2002.
8.Педагогикалық психология. -Алматы, 1995.
9. Ж.Әбиев,С. Бабаев, А.Құдиярова. Педагоика. -Алматы. 2004.
10. Педагогика және психология сөздігі. - Алматы, 2002.
11. А.М. Прихожан., Н.Н. Толстых Дети без семьи Москва, 1990.
12.Детская практическая психология. / Под редакцией проф. Т.Д.
Марцинковской. М.: Гардарики, 2003.
13 Психическое развитие воспитанников детского дома. Под ред. И.В.
Дубровиной, А.Г. Рузской. М.: 1990
14.Е.К. Лютова, Г.Б. Монина Тренинг общения с ребенком. СП(б).: «Речь»,
2002.

Ұқсас жұмыстар

Мәдениет тілі

Саяси мәдениеттің түсінігі, саяси мәдениеттің типологиясы

Мінездің типтері

Қылмыскер тұлғасының типологиясы

Темперамент және мінез

Сыртқы функция Ішкі функциялар

Ұйымның корпоративтік мәдениеті

Девиантты мінез - құлық типологиясы мен классификациясының критерийлері

Темперамент мінез және қабілет

Тұлға аралық қарым қатынас

Пәндер