Еркекшөп Қылтықсыз арпабас

Презентация қосу

Жемшөп өндірісі пәні

Дәріс № 6
Тақырыбы: Мал азықтық астық тұқымдас
шөптерді өсірудің агробиологиялық
ерекшеліктері
Дәріс жоспары:
1. Мал азықтық астық тұқымдас шөптердің
морфологиялық және биологиялық сипаттамасы
2. Жем-шөп өндірісіндегі астық тұқымдас шөптердің
маңызы.
3. Астық тұқымдас шөптердің өсіру технологиясы.
4. Ерте жаздық астық тұқымдас шөптердің өсіру
технологиясының ерекшеліктері.
Мал азықтық астық тұқымдас шөптер
Мал азықтық маңызы зор астық тұқымдас көпжылдық
шөптерге еркекшөп, қылтанақсыз арпабас және т.б. жатады.
Бұл дақылдар бір жерде ұзақ өседі және бұршақ тұқымдас
шөптермен қоса егілгенде жоғары сапалы көк шөп пен
құнарлы пішен алуға мүмкіндік береді.
Жалпы астық тұқымдас шөптер тұралы
Бүкіл ғаламшарға таралған маңызды дақылдар - даражарнақтылар класына жататын астық тұқымдас
өсімдіктер болып саналады. Олардың 10 000-ға жуық түрі бар. Қазақстанда астық тұқымдастардың 418 түрі
өседі. Астық тұқымдастардың басым бөлігі шөптекті өсімдіктер. Сүректі бамбуктар астық тұқымдастар
тобына жатады.
Шалғындықтарда кездесуі мен көптігі бойынша, астық тұқымдастар бірінші орын алады. Жалпы астық
тұқымдастардың малазықтық құндылығы өте жоғары. Олар əсіресе кептіргенде жəне тайлаған кезде аз
үгітілетіндігімен, сондай - аударыстырғанда, тырмалағанда астық тұқымдастар өте аз сынады жəне өзінің
шаруашылықтық құнды қасиеттерін сақтап қалады.
Табиғи шалғындықтарда көбіне астықтар тұқымдасына (Poaceae) жататын көпжылдық өсімдіктер түрлері
өседі. Біржылдық жабайы өсетін астықтар көбіне шөл, шөлейт аймақтарда кездеседі.
Шалғындықтарда көбіне көпжылдық астықтардың көп болып өсуі олардың вегетативті көбеюіне
байланысты болады. Шөп ору және жайылым есебінде шалғындықты пайдалану көбіне өсімдіктердің
тұқымдары пісіп жетілгенше жүреді. Сондықтан шалғындықтың өсімдіктерінің өсіп, қайта қалпына келуі
вегетативті жолмен жүреді.
Ұзақ жылдар бойы вегетациясы сақталатын астықтар тұқымдасына еркекшөп (житняк), қылтанақсыз
арпабас (костер безостый), су бетеге (овсяница луговая), қызыл бетеге (овсяница красная), шалғын
түлкіқұйрық (лисохвост луговой), жатаған бидайық (пырей ползучий), шалғындық қоңырбас (мятлик луговой)
т.б. жатады. Бұл түрлер бір орында 6-8 жыл өседі. Барлық вегетациясы қысқа өсімдіктерге шалғын атқонақ
(тимофеевка луговая), кәдімгі тарғақшөп (ежа сборная) т.б. жатады.
Астық тұқымдастардың сыртқы құрылымы мен пішіндері
Астық тұқымдастардың сабағы бунақталған цилиндр тəрізді. Бунақтар аралығы қуыс (кейбіреуінде қуыс
іші өзекке толады). Астық тұқымдас өсімдіктердің сабағын сабансабақ дейді. Жапырақтары қатар жүйкелі,
сабаққа кезектесіп орналасады. Жапырақ негізі өсімдік сабағын қармал, қынап түзеді. Жапырақ алақаны мен
қынап аралығында тілше пайда болады. Астық тұқымдастардың гүлдері ұсақ. Олар жинақталып, күрделі
гүлшоғыр түзеді. Гүлшоғыры - сыпыртқыгүл, күрделі масақ, собық, шашақ жəне т. б. Гүлдері көбінесе
қосжынысты.
Дара жынысты гүлдер тек жүгеріде болады. Гүл негізінде 2 (кейде 3) түссіз жұқа қабыршақ жəне 2 гүл
үлпегі орналасады. Оны гүлсерік нышаны десе де болады. Аталығы - 3. Аналығы - 1. Жемісжапырақшасы 3-еу
болып келеді. Аналық аузы қауырсын тəрізді - екі телімді.
Жатыны жоғары орналасады. Жемісі - дəнек. Тамыр жүйесі - шашақ тамырлы. Гж 2А3Ж(3) (Гж -
гүлжарғақ). Гүлжарғақ гүл құрылысына жатпайды, ол түрі өзгерген жапырақ. Астық тұқымдастардың
көпшілігі азықтық өсімдіктер. Бидай, күріш, жүгері, қант қамысы, өзге де өздеріңе таныс өсімдіктерді адам
тағамға пайдаланады.
Қарабас, бидайық, атқонақ, бетеге, тарбақ, арпабастардың мал- азықтық өсімдіктер екені мəлім. Бамбук,
қамыс қағаз өндіруге шикізат ретінде пайдаланылады. Сүректі астық тұқымдастар (бамбук, алып сұрекқамыс)
құрылыс материалы ретінде жүмсалады. Қара сұлы, жатаған бидайық, арпабас, қонақ, итқонақтың кейбір
түрлері - шектен шыққан арамшөптер.
Сабансабағы сүректеніп кеткен астық тұқымдастар бар. Оңтүстік Америка да өсетін бамбуктың биіктігі 30
м, сабағының жуандығы 20 см болады. Оңтүстік Азияда өсетін алып сүрекқамыс 40 метрге дейінгі биіктікте
өсе алады. Бұлардың сапасы ағаштан кем түспейді.
Сондай - ақ астық тұқымдастардың тамырларының топырақ түйіршіктерін ерітерлік əсерінің əлсіз екені,
яғни ол дегеніміз олардың тамырлары шығаратын сұйықтардың қышқылдылығы əлсіз болатынын ескере
кеткен жөн. Сондықтан да астық тұқымдастар тек топырақ ерітіндісіндегі немесе жеңіл еритін қоректік
заттарды ғана жақсы пайдаланады.
Еркекшөп маңызы.
Көлжылдық шөптер тобының арасында Қазақстанда әсіресе далалы және орманды далалы аймақтарда
өте маңыздысы - астық тұқымдас шөптер. Бұл топқа жататын дақылдар: еркекшөп, қылтықсыз арпабас, көген
тамырсыз бидайық және т б.
Жиі-жиі қайталанып тұратын құрғаншылықты, әрі қары аз қатаң кысы бар далалы аймақтарында егілетін
көпжылдық астық тұқымдас шөптердің ішінде, тіпті барлық көпжылдық шөптердің ішінде, алдыңғы орынды
еркекшөп алады.
Еркекшөп құрғақшылыққа төзімді-ол жылдық жауын-шашын мөлшері 290 мм-ден аспайтын
аудандарда ойдағыдай өсіп-өнеді, қыстың суығына төзімді, айтарлықтай топырақ талғамайды, жоғары
агротехника дәрежесінде әр гектардан 22-30 пішен өнімін бере алады.
Аймақтың солтүстік аудандарында өнімі бойынша ол қылтықсыз арпабастан ғана қалысады. Еркекшөптің
өсірілетін негізгі аудандары орташа жылдық жауын-шашын мөлшері 150-300 мм қоңыр және ашық-қоңыр
топыракты аймақ.
Еркекшөп пішенінің қоректілігі жоғары. 100 кг азығында 47-52 а.ө. және 5,1-5,8 кг сіңімді протеин
болады. Пішеннің сапасы жинау мерзімі мен технологиясына байланысты: еркекшөпті масақтану кезеңінің
басында және осы кезең басталғаннан 12 күн бойы жиналған пішеннің құндылығы барынша жоғары болады.
Қазақстан Республикасында жыртылған жерлердің 3,5 млн га өсіріледі, оның ішінде Солтүстік
Қазақстанда 1,7 млн га артығырақ
Қазақстанда аудандастыруға жіберілген еркекшөп сорттары; Карабалыкский 202, Долинский 1,
Актюбинский узкоколосый местный, 1943 (2), Актюбинский ширококолосый местный, 1948 (2), Тобағай, 1998
(11), Красноводопәдский 414, 1977 (13) т. б,
Еркекшөп Қазақстанның барлық облыстарында өседі. Биіктігі 25 – 70 см. Сабағы түкті, кейде
жылтыр, жіңішке жапырағы таспа тәрізді. 3 – 10 түкті гүлі болады. Гүлшоғыры – масақ, жемісі – сопақша
дәнек. Маусымда гүлдеп, шілдеде жемістенеді.
Еркек шөп – құнарлы мал азығы, оны басқа өсімдіктермен (әсіресе беде не эспарцетпен) қосып егеді.
Далалы жердің ойпаттарында өсетін еркек шөптің масақтары жалпақ үш бұрышты болып келеді, ал оның
құмда өсетіндерінің масақтары жіңішке және ұзын болады. Бір түптен 2-3 сабақ өседі. Масақ салған соң
жылына бір рет орылады. 3 – 4 жылдан кейін өнімділігі жақсара түседі. 100 кг пішенінде 48,7% азық
өлшемі, 3,3 – 4,1 кг сіңімді протеин бар, га-нан 12 – 20 ц пішен, 40 – 50 ц-дей көк шөп, 3 – 4 ц тұқым
алынады. Аудандастырылған сорттары: жіңішке масақты Тауқұм, жергілікті Ақсеңгір, Қарабалық-202,
жіңішке масақты Орал, т.б.
Жалпақ масақты еркек шөп Орал, Ақтөбе, Қостанай, облыстарыңда, ал жіңіщке масақты еркек шөп
Семей, Павлодар, Шығыс Қазақстан және Қарағанды облыстарында кездеседі. Дәрілік шикізат және азық
ретінде өсімдік жаңадан гүлдей бастаған кезде шалғымен шабылып немесе орақпен орылып алынып,
қуратылмай кептіріледі. Оның сабағы мен масағының құрамында көп мөлшерде нәруыз, клетчатка, майлар,
минералды заттар бар. Бұл өсімдік, біріншіден, жұғымды мал азығы, екіншіден, малдың асқазан-ішек
жұмыстарын жақсартып, малды тез қондандырады. Сондықтан оның алдын – ала дайындалған шөбі қыста
және көктемде арықтап, көтерем болуға айналған малдың жеміне араластырып беріледі

Еркекшөп
Еркекшөптің морфологиялық ерекшеліктері
Еркекшөп пішен, пішендеме және мал жайылымдылық шөп есебінде пайдалынады. 1 кг
еркекшөптің пішенінде 0,47-0,52 а.ө. бар және 51-58 г-ға дейін сіңімді протеин болады. Жақсы жер
қыртысын түзейтіндігіне байланысты топырақты қорғаулық ауыспалы егістікте, жеңіл түрлі топырақты
аудандарда себіледі.
Солтүстік Қазақстан бойынша еркекшөптің пішенділік орташа өнімі шамалы – 5-7 ц/га, бірақ зерттеулердің
көрсеткіштеріне сүйенсек, жоғары деңгейдегі өсіру технологиясын сақтай білгенде, оның пішенділік өнімділігі
20-30 ц/га және одан да жоғары болады, ал тұқымдылық өнімі 7-10 ц/га.
Еркекшөп – борпылдақ бұталы, астық тұқымдас, шашақты тамыр жүйесі күшті дамыған, көптеген
ұсақ тамыршалар түзейтін дақыл. Түптерден 40-60 сабақ, өсіп дамиды. Сабақтары жіңішке, тік, биіктілігі
40-85 см.
Жапырақтары ұзын, жіңішке, оралып келген, түрлеріне байланысты, түстері күрең, қоңыр-ашық-жасыл
болып келеді. Гүл шоғыры – әртүрлі тығыздықтағы және мөлшердегі масақ. 1000 дәннің массасы 1,3-2,2 г.
Біздің елде кездесетін еркекшөптің 13 түрінен, егістікке еркекшөптің 4 түрі еңгізілген: екі кең масақты –
тарақша және иректісті, қалған екеуі жіңіш-ке масақты – сібірлік немесе құмдық еркекшөп және шөл
еркекшөбі. Солардың ішінде ең көп тарағаны кең масақты тарақша еркекшөп.
Еркекшөп – биологиялық өсуіне байланысты, жартылай күздік өсімдік. Ылғалданудың деңгейіне
байланысты бір, кейде екі рет шабылады, ал шабылғаннан кейін өсімі шабан. Еркекшөптің қыстың
суығына төзімділігі өте жоғары – тіпті қар қабаты болмағанның өзінде, ол -35-40˚-қа дейінгі аязға шыдайды.
Дақыл құрғақшылыққа төзімді, осы қасиеті бойынша көпжылдық шөптердің ішінде бірінші орында, сондықтан
да Қазақстанның жартылай шөлді аймақтарында өсіп-өніп, жыл сайын жақсы өнімділігімен көрінеді.
Еркекшөп топырақ талғамайды, механикалық құрамы әртүрлі топырақтарда өсе береді, сортаңдау
топырақта да өсе алады.
Мал азығына өсіру агротехникасының ерекшеліктері.
Еркекшөптің өсіру технологиясында мынадай негізгі мәселелерден тұрады: Толық бағалы егін көгін
алу және сабақ бітіктігінің жиілігін қалыптастыру, бұл айтарлықтай дәрежеде сәтті таңдап алынған себу
мерзіміне байланысты, ал мұның өзі ылғалдану жағдайына байланысты ерте көктемнен (сәуірдің ортасы)
қысқа қарсы себуге дейін (қазанның ортасы) өзгереді.
1. Себуге дейін және өсімдік тіршілігінің бірінші жылында арамшөпке қарсы күрес, ал бұл алғы дақыл
мен себу мерзімін таңдап алуға байланысты.
2. Барлық пайдалану кезеңінде алынатын өнімменшығарылатын қоректікзаттарды ескере отырып фосфор
тыңайтқышынан негізгі тыңайтқыш ретінде, ал азот тыңайтқышымен жыл сайын үстеп қоректендіру қажет.
3. Егістікгі ылғал қоры жеткілікті танаптарға орналастыру және себуге дейін ылғал жинау мен
арамшөпке қарсы күресті белсенді жүргізген жөн.
4. Пішен жинауды қысқа уақытта (10-12 күнде) масақтанукезеңінде жургізу шарт және мал азығын жинау
мендайындаудың озық технологияларын қолданған дұрыс.
Дәнді шөпті - парлы ауыспалы егістерінде еркекшөп пардан кейінгі екінші-үшінші бидайдан кейін немесе
жүгері, пішенге өсірілген бір жылдық шөптерден кейің сонымен қатар таза парға (бүркемелі егістікте)
орналастырылады.
Көпжылдық шөптерді ауыспалы егістің ең соңында орналастыру тәжірибесі, дәнді дақылдардың 5-7
жылғы өнімімен кейінарамшөптерменластанғаң пайдалы ылғал қоры мен сіңімді қоректік заттардың төмен
мөлшері мал азығын өндіруге орасан зор зиян келтіреді. Көпжылдық шөптердің өнімі тіршілігінің бірінші
жылында олардың өсуі меи сабақ бітіктігінің қалыптасу жағдайларына байланысты, ал еркекшөпті шықпа
танапта нашаралғы дақылдан кейін орналастыру күні бұрын 4-7 жыл бойы мал азығының төмен өнімін
жинауға мәжбүр етеді және жыртылған жерлерді тиімсіз пайдалануға әкеліп соғады
Қылтықсыз арпабас маңызы
Қылтықсыз арпабас – астық тұқымдасының арпабас туысына жататын көп жылдық шөптесін
өсімдік. Қазақстанның барлық жерінде (орманды, орманды дала, дала аймағында) кездеседі. Әсіресе,
өзен алқабындағы шабындықтарда, егістіктен қалған жерлерде, таудың биік белдеуінде көп өседі.
Биіктігі 40 - 120 см.
Тамыр сабағы тармақты, шым түзеді. Сабағы тік, кейде түптеніп өседі. Жапырағы жалпақ, кейде
ширатыла түскен 4 — 9 мм, бет жағы түкті болады. 5 — 12 жасыл немесе күлгін сұр гүлдері сыпыртқы
гүлшоғырына топталған, ұзындығы 10 — 15 см.
Масағының ұзындығы 15 — 30 мм, ені 3 — 5 мм. Маусым — шілде айларында гүлдейді. Дәні ірі (8
— 12 мм), ыстық пен суыққа төзімді. Құнарлы мал азығы. Кейбір жерлерде қолдан егіледі. Ерте
көктемде шығады, га-сынан 30 — 610 ц пішен шабылады.
Қылтықсыз арпабас ерекшеліктері. Қылтықсыз арпабас егіншілікте шөп өсіруде жəне
шабындықтарды, жайылымдар мен жайылымдарды (лимандарды) жақсартуда үлкен рөл атқарады.
100 кг көк балаусасында 22-24 а.ө. жəне 1,6 кг дейін сіңімді протеин 100 кг пішенде 50-53 а.ө. жəне
3,5 кг дейін сіңімді протеин болады, масақтану кезеңінде өсімдіктердегі протеин мөлшері 14,3% жетеді.
Жылдық ылғал мөлшері 280-350 мм аудандар қылтықсыз арпабас өсіруге ең қолайлы деп есептеледі.
Морфологиялық ерекшеліктері.
Қылтықсыз арпабас -кеген тамырлы жартылай күздік типтегіастық тұқымдас.Бұтасы көп сабақты, 8-10
жапырақты, биіктігі 80-140 см жемісті (генеративтік) сабақтардан және биіктігі 45-90 см
жеміссіз(вегетативтік)сабақтардантұрады. Вегетативтік сабақтардың саны арпабастың шалғындық тобында 55-75%,
далалық және аралық топтарында 45-70%, ал жемісті (генеративтік) сабақтардың саны тиісінше 25-45 және 30-55%.
Гүл шоғыры-сіпсебас. 1000 тұқымның массасы 2,5-4,0 г. Көптеген жұмсақ сабақтар мен жапырақтардан тұратын
көк балаусаны малдың барлық түрлері жақсы жейді. Қылтықсыз арпабастың жапырақтылығы бірінші шабысында 52-
56%, екінші шабыста 58-70%, ал еркекшөпте бұл небәрі тиісінше 29,5-36,5 және 45-55%. Омбы облысының орманды
дала жағдайында Сібірдің ауыл шаруашылық ғылыми-зерттеу институтының тәжірибелерінде өсімдік тіршілігінің
екінші-үшінші жылдарында жапырақ бетінің ауданы малы жағдайда 59-58, тыңайтқыш енгізіп суарғанда 94-95 мың
м2/га болды. Ақмола аймағын да өсімдік тіршілігінің екінші жылында гектарына 9-16 мың м2, ал суармалы жағдайда
70-80 мыңм2болды
Ылғалды жылдары масақтану кезеңінде шабылған қылтықсыз арпабас екінші шабысбере алады және бірінші
өнімнің 30-60%мөлшерінде өнім жиналады. Тіршілігінің бірінші жылында бүкілвегетация кезеңі бойытүптенеді де
қысқа және ұзын өсіп-енуөркендер дамытады. Қылтықсыз арпабас жемісті сабақгар азтүзіледі. Көктемде себілген
арпабас көктегеннен кейін туптенеді де, 2-2,5 айдан кейін түтікке шығады, жекелеген жемісті сабақтар да пайда
болады..
Қазақстанда аудандастыруға жіберілген қылтықсыз арпабастың сорттары: Восточно-Казахстанский - Шығыс
Қазақстан МАТИ-да шығарылған. Сорт орманды-далалық экологиялық тобына жатады, өсімдіктері биіктігі 125 см
дейін тік өсетін орташа тығыздықтағы бұта қалыптастырады, әр сабақта 4-5 буын аралығы болады, түптену дәрежесі
жоғары, 1000тұқымның массасы 3,5-4,4 г. Қыстың суығына төзімділігі жақсы, қуаңшылыққа төзімді, алайда
ылғалдануға жақсы әсер етеді.Лиманный,Сибниисхоз-189,Степной
Биологиялық ерекшеліктері.
Қылтықсыз арпабас жылуды аз талғайды. Тіршілікке бейім өскіндерін топырақтың орташа сеткелік
температурасы 4-5° болғанда алуға болады, көктемгі өсіп-өнуі 6-7° басталады, күзгі өсуі 4-5°тоқтайды, егін
көгі 5-6° бозқырауға төтеп береді, өсімдіктері -10° дейінгі аязды көтереді. Өсімдіктердің ыстыққа төзімділігі
орташа. Қысқы кезеңде түптену буыны орналасқан тереңдікте -46° дейінгі аязға төтеп бере алады.
Қылтықсыз арпабастың түптену буыны басқа астық тұқымдас шөптерге қарағанда топырақта тереңірек
орналасқан, мұның өзі оның қыстың суығына жоғары төзімділігін қамтамасыз етедіу пайдалану
коэффициент 1 ц құрғақ затқа табиғи ылғалдану жағдайында 60-100 м3, жақсы ылғалданған жағдайда немесе
ойпаң жерлерде, жайыла суарылатын жерлерде-30 - 70 м3. Жиынтық су пайдалану мөлшері 200-250 мм
болғанда өнім дəрежесі 25-35 цга, ал жайыла суарылатын жерлерде 50-70 цга жетеді.
Қуатты тамыр жүйесі бар арпабастың далалық формалары қыстың суығына айтарлықтай жоғары
төзімділігімен ерекшеленеді: ылғалмен барынша қамтамасыз етілген күзгі жəне көктемгі кезеңдерде
өсімдіктердің түптену қабілеті мен өнімі молая түседі.
Қылтықсыз арпабас-ылғал сүйгіш өсімдік. Сондықтан жылына өсіп дамиды да мол өнім
береді.Қылтықсыз арпабас су қабатын 35-50 күнге дейін жақсы көтереді, жайыла азарылатын сортаңдау
жерлерде мол өнім бере алады. Ойпаң, жайыла суарылатын жерлерде-таптармайтын мал азықтық өсімдік.
Механикалық құрамы жеңіл жəне орташа қаратопырақты жерлерде қылтықсыз арпабас жақсы өнім
береді. Жыртылатын қабаты борпылдақ топырақ ең қолайлы деп есептеледі, саздақ жəне батпақтанған
жерлерде ол нашар өседі.
Мал азығын өсіру агротехникасының ерекшеліктері
Далалық ауыспалы егістерде бүркемесіз өсіргенде қылтықсыз арпабасты мүмкіндігінше пар танабына таяу
орналастырған жең ал жаздың бидай бүркемесінде өсіргенде парға немесе жүгеріден кейін орналастырады. Оны
таза күйінде немесе бидай, тары жəне басқа пішенге жиналатын дақылдардың бүркемесіне себеді. Ең жақсы
бүркеме дақылдар-алғашқы кезеңде баяу өсетін тары, итқонақ, қалады. Бүркемесіз егістігі арамшөппен
күштірек ластанады. Бүркемелі егістердегі өсімдіктер тіршілігінің екінші жылында бүркемесіз əдіске қарағанда
нашар дамиды.
Құрғақшылықты аудандарда бүркемесіз егістер артықшылыққа ие болады. Арпабасты өсірудің операциялық
технологиясы көпжағдайда еркекшөпке ұқсас. Мұнда да жоспарланған өнімге есептелеген тыңайтқыш
нормасын қолдану керек, оның үстіне қажет болған жағдайда, калий тыңайтқышын шөптілікті пайдаланудың
бүкіл кезеңіне енгізеді, ал азот тыңайтқышын жыл сайын көктемде немесе əрбір шабыстан соң үстеп
қоректендіру жолымен қолданады.
Қылтықсыз арпабасты ерте көктемде, жазда, күзде себуге болады, алайда ең дұрысы-күзде тамыз-
қыркүйектің басында сепкен жөн. Ерте көктемде, сонымен бірге жазда бүркемесіз əдіспен себілгенде жақсы
нəтиже алуға болады.Себу мерзімінің тиімділігі сол кезеңдегі ылғалдану жағдайларына байланысты. Қажетті
өсімдік сабағы жиілігін алу үшін қатардағы əдіспен гектарына 6-7 млн өнгіш тұқым (20-25 кг) себіледі, құнарлы
топырақтарда жəне агротехника дəрежесі жоғары болғанда 4-6 млн өнгіш тұқым (16-20 кг), сортаңдау жерлерде
8-9 млн, кең қатарлап сепкенде 2,5-3,0 млн. өнгіш тұқым жеткілікті.
Қылтықсыз арпабастың тұқымы жеңіл болғандықтан қиын себіледі, ал оның біркелкі себілу үшін
сеялкаларға араластырғыш орнатқан жөн. Тұқымның орташа сіңіру тереңдігі 2-3 см, алайда ауыр топырақта,
жайыла суармалы жерлерде 1,5-2,0 см аспағаны дұрыс. Тіршілігінің бірінші жылында бүркемесіз егістікте
гербицидтерді пайдаланады жəне 2-3 қабатарамшөпті шауып алады. Екінші жəне үшінші жылдары көктемде
азоттыңайтқыштарымен үстеп қоректендіріледіəрі малаланады. Төртінші жəне одан кейінгі тіршілік жылдары 1-
2 ізбен дискілейді. Қылтықсыз арпабас ең жоғары пішен өнімі мен протеин шығымын шашақтану кезеңінде
береді
Еркекшөп Қылтықсыз арпабас
Астық тұқымдас біржылдық шөптер

Біржылдық астық тұқымдас шөптердің ішіндегі аса бағалысы. Судан шөбі малға жас
күйінде беруге, пішінге шабуға, сүрлем жасауға пайдаланылады. Сонымен бірге
жайылым ретінде еліміздің оңтүстік құрғақ және жартылай құрғақшылық аудандарында
тұрақты өсіріледі.

Көктей шабылғанда судан пішені өте нәзік, сапасы жөнінен ең жақсы бидайдың
пішенінен кем емес, құрамында 12,3% протеин бар шөп береді. Оның 100 кг 17, пішенінде
52, сабағында 39,2, ал сүрлемінде 228 мал азық өлшемі болады. Көк шөбінің әр
килограмында 65-80 г каротин, дәнінде ол 15,2-15,5%-ға жетеді. Басқа шөптермен бірге
себілгенде мәдени жайылымдар жасауда да маңызы мол. Мал таптауынан зардап
шекпей, жайылыстан кейін қайта өсіп, 25-30 күнде қалпына келеді.

Сондықтан Орталық қаратопырақты аймақтан судан шөбі егістігіне малды 3-4, далалық
құрғақшылық аймақта 2-3 рет жаюға болады. Қолайлы жағдайда оны жылына 2-3 рет
шауып, қайта өсіреді. Шапқаннан кейін 30-35 күн өткенде жаңадан өскен сабақтарының
биіктігі 60-65 см-ге жетеді.

Әр гектардан 40-100 ц пішен, 250-400 ц көкшөп, 18-20 ц тұқым алуға болады. Судан
шөбін көктей және жайылым үшін пайдалануға өсіретін аудандарға – Украинаның
далалық, орманды дала аймақтары, Солтүстік Кавказ, Орталық қаратопырақты аймақ,
Қазақстан, Орта Азия және Сібір жатады.
Жайылымдық үйбидайық- төменгі сирек түпті көпжылдық астық тұқымдас
шөп. Сабағының бишктігі 20-70 см. Өсімдік түбінде көптеген жапырақтар құрады.
Гүл шоғыры-масақ. Өсімдік массасында жапырақ үлесі жоғары, сондықтаг онын
мал азықтық сапасы және желінуі өте жақсы.Жайылымдық үйбидайық климаты
жұмсақ және ылғалды шөлейт аймақтарында кездеседі.
Құрғақшылдыққа және суыққа төзімділігі нашар. Су астында шыдамдылығы
орташа.Жайымдылық үйбидайық топырақ құнарлығына және қарашірігіне талабы
жоғары.
Үйбидайық-бағалы жайылымдылық өсімдік. Жылына 120-140ц /г дейін көк
балауса беред. Ауа райының жақсы шыдап шөп қауымында көп жыл бойы
сақталады. Жайылымдық азықтығы жоғары корнектілігі мен ерекшеленеді құрғақ
затында шикі протеиін молшері 16-18 пайызға дейін болады. Жылына 2 рет орып, әр
гектарынан 4-5 тонна өнім жинайды және шөп құрамында 3-4 жылға дейін
сақталады.
Жатаған бидайық-көпжылдық жоғары түпті тамыр сабақты өсімдік
шалғындығының биіктігі 50-80см өзен алқаптарында 100-120см ге
жетеді жайылымдық жерлерде ірі-қара жылқыларға жақсы,қой-
ешкілер,түйелер жақсы орташа жиді.
Гүлденгеннен кейін сабағы қатайып кетеді де, нашар жетіледі.
Гүлденгенге дейінгі бидайық сапалы құнарлы пішен жиналады.Жатаған
бидайықтың пішені жақсы қоректілігі мен және жетілуі мен
ерекшеленеді.
Көде тікен шөбі-көпжылдық тамыр сабақты шөп биіктігі 100-250см.
Орманды далалы аймақтарда ойпаттарда батпақты аймақтарда өседі.
Кейбір жерлерде әжеп тәуір көлемі ұлғайып шалғындықтар түзеді. Сабағы
қатты, жапырағының шеттері өткір тісті келет.Жайылымда малдар тек қана
жас күінде жейді.
Пішенге масақтана бастағанда орады. Әр гектардан 15-50центнерге
дейін алады және қамыс қоспасы және кәдімгі бек мия шөптерін осы
топқа жатқызуға болады ұқсайды.
Қамыс (Phragmіtes) – астық тұқымдасына жататын көпжылдық шөптесін өсімдік.
Қамыстың жер шарында кең таралған (тек Арктика мен Антарктидада кездеспейді) 7 түрі.
Қазақстанда грунт сулары жер бетіне жақын жатқан шалғынды, құмды, сортаң
жерлерде өсетін 2 түрі бар. Ең жиі кездесетіні кәдімгі Қамыс немесе құрақ (Ph. communіs).
Оның биіктігі 0,8 – 6 м. Тамыры жуан, жақсы жетілген, сабағы тік.
Көп гүлді масақтары сыпыртқы гүлшоғырына топталған. Негізінен, вегетативті
жолмен көбейеді. Шілдеден қыркүйекке дейін гүлдеп, жемістенеді.
Қамыс – су өсімдігі, сондықтан өзендердің сағасы мен көлдер, арықтардың жағасында
қалың тоғай құрып өседі. Қамыс сиыр, жылқы, кеміргіштер (ондатр, саз құндызы) үшін
бағалы азық. Қамыстан себет тоқылады, құрылыста қолданылады, химиялық өңдеу
жолымен шайыр, метил спирті, сірке қышқылы, қағаз алынады.
Сонымен қатар Қамыс қалың тоғай болып өсіп кетсе, суармалы егістік дақылдарына
зиян да келтіреді. Онымен күресу үшін жерді тереңдігі 30 см-дей қазып, тамыр
сабақтарынан тазартып отыру қажет.
Ақселеу-екі түрі бар;1.дөрекі тамыр сабақты өсімдік 2.кіші ақселеу
шөбі аз дөңестерде,құм төбелерде кең тараған.Қыс кезінде қойларға
жақсы азық болып есептеледі.
Ақселеу көбінесе тозған жайылымдарда өседі және 15-20см
тереңдікте,жан-жағы 10см тарап орналасқан қуатты тамыр жүйелер
арқылы құм бекітуші өсімдік болып есептеледі. Тамырларының
кейбіреулері 2метр тереңдікке дейін жетеді
Бақылау сұрақтар

1. Астық тұқымдас шөптердің сыртқы құрлымы мен пішіндері
сипаттамасы
2. Морфологиялық сипаттамасы
3. Билогиялық ерекшеліктері мен қасиеттері
4. Астық тұқымдас шөптердің гүлшоғырларының
айырмашылық белгілері.

Ұқсас жұмыстар

Көпжылдық бұршақ – астық тұқымдастардың шөп қоспалары

Солтүстік Қазақстан облысы

қылтанақсыз арпабас

Қазақстан шөлдері

Бақша шаруашылығында ауыспалы егістерді құрастыру

Қазақстан аумағындағы шөлдер

АСТЫҚ ТҰҚЫМДАСТАР

Көк итқонақ/ Setaria viridis

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ШӨЛДЕР

Күріш дақылының шаруашылықтық маңызы

Пәндер