Шығармашылық жолы

Презентация қосу

Қ. ЖҰБАНОВ АТЫНДАҒЫ АҚТӨБЕ ӨҢІРЛІК МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ

Әбу Насыр Әл-Фараби

Орындаған:Жақып Нұрдәулет Тарих 101
Тексерген:Баймахан С.Н.
Жоспар

1.Кіріспе
2.Шығармашылық жолы
3.Әмбебап музыкант
4.Әл-Фараби мен Абай
5.Ғалым мұраларының жету кезеңдері
6.Пайдаланған әдебиеттер
Әбу Насыр Әл-Фараби (Әбу Насыр
Мұхаммад ибн Мұхаммад Тархан ибн Узлағ
әл-Фараби ат-Турки 870—950 ж. ш.) —
әлемге әйгілі ойшыл, пәлсапашы,
әлеуметтанушы, математик, физик,
астроном, ботаник, лингвист, логика, музыка
зерттеушісі. Отырар қаласында туған.
Отырар медресесінде Шаш, Самарқан,
Бұхара, кейін Харран, Мысыр, Халеб (Алеппо
), Бағдат шаһарларында білім алған.
Шығармашылық жолы
Әбу Насыр Әл-Фараби — түркі ойшылдарының ең атақтысы, ең мәшһүрі,
“Әлемнің 2-ұстазы”атанған ғұлама. Оның заманы “Жібек жолы” бойындағы
қалалардың, оның ішінде Отырардың экономикасы мен мәдениетінің дамыған кезіне
дәл келеді. Әбу Насыр Әл-Фараби Орта Азия, Парсы, Ирак, араб елдері қалаларына
жиһанкездік сапарлар жасап, тез есейді. Ол жерлерде көптеген ғұламалармен, ойшыл-
ақындармен, қайраткерлермен танысып, сұхбаттасты. Тарихи деректер бойынша 70-
ке жуық тіл білген. Өздігінен көп оқып, көп ізденген ойшыл философия, логика, этика,
метафизика, тіл білімі, жаратылыстану, география, математика, медицина, музыка
салаларынан 150-ге тарта трактат жазып қалдырды. Шығармаларында көне грек
оқымыстыларының, әсіресе, Аристотельдің еңбектеріне талдау жасады
(Аристотельдің “Метафизика”, “Категория”, “Бірінші және екінші аналитика”
сияқты басты еңбектеріне түсіндірмелер жазған). Арабтың атақты ғалым-географы
ибн-Хаукал өзінің “Китаб Масалик уә мамалик” атты еңбегінде және 13 ғасырлырда
өмір сүрген ибн-Халликан өзінің “Уфиат әл-аиан фи әл-Заман” атты еңбегінде Әбу
Насыр Әл-Фарабидің арғы аталарының аттары (Тархан, Ұзлақ) таза түркі тілінде
келтірілген. Болашақ ғалым алғашқы сауатын туған жерінде өз тілімен ашса да, 12 —
16 жас шамасында керуенге ілесіп, білім іздеп Бағдатқа кетеді. Әбу Насыр Әл-Фараби
дүниеге келгенге дейін 126 жыл бұрын түркілердің үлкен мәдени орталығы болған
Фараб қаласы бейбіт жолмен ислам дінін қабылдаған болатын. Ол кез санасы ашық
әрбір мұсылманға ислам діні ғылымымен шұғылдануды парыз еткен. Осы кезден
бастап Әбу Насыр Әл-Фараби араб тілді ғалым болып есептеле бастады.
Қасиетті Құран Кәрім тек діни қағидалар жинағы ғана емес, сонымен қатар
талай ілімнің құпия кілтін бойына бүккен ғаламдық кітап болғандықтан, Әбу
Насыр Әл-Фараби бүкіл ислам ғалымдарына парыз болған — иджтихад
(ойлау қабілетінің шыңына жету үшін беріле еңбек ету) және муджтахид
(иджтихадпен шұғылданған адамның өз жаңалықтарын Құран Кәрім мен
Хадис Шариф — парыз-сүннет амалдарына негіздеп отыруы) жолына
түскен. Кеңес өкіметі тұсында атеистік идеологиканың ықпалымен әл-
Фараби діннен тыс ғалым ретінде көрсетілді. Әйтсе де оның ислам бірлігін
сақтауға қосқан зор үлесі туралы мынадай дерек сақталған. Тегі түркі болып
табылатын баһадүр қолбасшы Мұхаммед Ихшид ибн Тұғыт Әмір ислам
жолын бұзған “қармат” елін талқандаған соң, Әбу Насыр Әл-Фарабимен
кездеседі. Меккеге барар жолды кесіп “қажылық” жасауға мұрша бермеген
қарматтардың жеңілгеніне қуанған Әбу Насыр Әл-Фараби іштей “қажылық
” етуге ниет етіп, араб халифының саид-задаларымен әңгімелеседі. Осы
әңгімеде ғалым ислам бірлігін сақтау үшін мазһабтар арасын жақындастыру
керек деген ой айтып, өзінің араб, парсы және түркі нәсілдері арасындағы
алауыздықтарды жоюға күш салып жүргендігін мәлімдейді. “Бабалардан
қалған өсиетте түркі халқы әділетшіл делінген еді. Сол сөздің ақиқаттығы
мен әділеттілігіне енді көз жеткізіп отырмыз” деп Саид-задалар Әбу Наср
Әл-Фарабидің қолын құрметпен қысады.
Әбу Наср Әл-Фарабидің жас кезінен Бағдатқа баруының мынадай екі сыры бар.
Біріншіден, сол кездегі Бағдат халифатын басқарған Аббас әулетінің сенімді уәзірлері
негізінен түркістандық Фараб қаласынан болған. Екіншіден, Бағдат шаһары ғылым
мен өнер жолына бет алған адамдарға қақпасын кең ашып, барынша жағдай
жасаған. Бағдатта “Баит әл-хакма” атты ғалымдар үйі және әлемдегі ең бай
кітапхана болған. Алғашқы кезде Әбу Наср Әл-Фараби өзін ақын, әнші, күйші ретінде
танытып, одан соң ежелгі грек ғалымдарының қолжазбаларын оқу арқылы күрделі
ғылыми зерттеулермен шұғылдануға кіріскен. Фарабидің алғашқы ұстаздары Иса
пайғамбарды “құдайдың баласы” демей, “пайғамбар” деп таныған несториандық
христиандар болған. Ежелгі грек ғылымы мен араб ғылымының арасын қосқан осылар
еді. Әбу Наср Әл-Фараби дүниетанымы — екі әлемнің: көшпелілер мен отырықшылар
өркениетінің және Шығыс пен Грек-Рим мәдениетінің өзара байланыстарының
нәтижесі. Әбу Наср Әл-Фараби заманының әлеуметтік-саяси көзқарастарын, тіл
мәдениетін, философиялық-гуманитарлық (философия, логика, этика, эстетика,
саясат, социология, лингвистика, поэзия, шешендік, музыка) және жаратылыстану (
астрономия, астрология, физика, химия, география, космология, математика,
медицина) ғылымдары салаларын терең меңгеріп, осы бағыттарда өзі де құнды
ғылыми жаңалықтар ашты.
Әбу Наср Әл-Фараби өзінің философия көзқарастарында басты үш
бағыт анық аңғарылады: ол дүниенің мәңгілігін мойындады,
танымның болмысқа тәуелділігін растады, ақыл-парасат туралы
ілімді саралады. Мәңгілік пен тәуелділік бастауларын құдіретті
Алладан, аспан әлеміндегі құбылыстардың мәнінен, ақыл-
парасаттан, адамның жан-дүниесінен, түр мен материя
арақатынасынан іздеді. Аристотель қағидаларынан өз
дүниетанымына жақындарын қабылдады және оны осы тұрғыдан
түсіндірді. Әбу Наср Әл-Фарабидің философиялық көзқарасын
тарихи жағдайда, оның өз дәуірімен байланысты қарағанда ғана
терең түсінуге болады. Орта ғасырларда философиялық ойдың
дамуы діни ілім негіздеріне сүйенді. Демек, Әбу Наср Әл-Фарабидің
философиялық ілімін де өз кезеңінің діни түсініктері тұрғысынан
қарастырған лазым. Бірақ ол бұл түсініктерді философиялық
тұрғыдан дамытты. Ол, әсіресе, “Аспан астындағы дүние” ілімінен
неғұрлым айқын көрінеді.
Бұл Аристотельдің жасампаз ақыл жөніндегі көзқарасын әрі қарай дамыту еді.
Жасампаз ақыл — тек “аспан астындағы дүниенің” қозғалыс себебі ғана емес, өз
алдына логос. Осы дүниенің заңдылығы — жер бетіндегі дүниеге іштей тән ақыл.
Жеке адамның ақылы әлемдік санамен ұштасса ғана дамиды. Соңғысы, яғни әлемдік
сана — мәңгі. Адам болса дүние салады, өткінші. Осыдан барып жанның мәңгі
екенін және басқа жаққа ұшып кетуін бекерге шығару туады, мұның өзі діни
қағидалар мен философияның арасындағы күреске тиек болған тезис еді. Ұлы ойшыл
философияға үлкен мән берді, оған көп үміт артты. Ол философияны қоғамды
оятатын зерде, парасат шамшырағы, халықты әділетті қоғамға жеткізетін
негізгі бағыт, ұрпақтар арасындағы рухани-мәдени сабақтастықты ғасырларға
жалғастыратын құрал, әлеуметтік-этикалар күрделі мәселелердің шешімін, уақыт
талаптарының жауабын табатын әдіс деп түсінді. Осы деңгейде дұрыс ойланып,
оңды әрекеттену үшін философияның 9 қағидасын оқып-білу қажеттігін ескертеді.
Мұндағы мақсат — тұтастықты, ақиқатты, ізгілікті, жаңа игілік көздерін
іздестіру, соған қол жеткізу. Философ адамды өз болмысын өзі танып білуге
тәрбиелеу ісіне үлкен мән берді. Бұл мәселені логикалық, этикалық, педогогикалық,
тілдік тұрғыдан кеңінен саралап, бұларды бір-бірімен өзара сабақтастықта
қарастырады
Әмбебеап музыкант
Әбу Наср Әл-Фараби әмбебап музыкант та болған. Саз аспаптарында ойнап,
ән салған, өз жанынан ән, күй шығарған. “Музыканың ұлы кітабы” — ғұламаның әрі
музыка жайында, әрі физика-математика жайында жазған тарихи үлкен
туындысы. Мұнда музыкалық акустика мәселелері барынша кең қамтылып,
дыбыстың табиғаты, тегі, таралуы т.б. жайында көптеген дұрыс, соны пікірлер
айтылған. Музыканың тәжірибелік (эксперименттік) және теориялық
(математикалық) негіздерін жасап, физика-математикалық заңдылықтардың
белгілі музыка аспаптарда қалай жүзеге асу жолдарын көрсетеді. Әбу Наср Әл-
Фараби ғылми танымның жалпы (универсал) теориялық үш шартын анықтап,
соның негізінде музыка теориясын жаңадан қалыптастырды. Ол шарттар:
біріншіден, ғылымның барлық түпкі негіздерін — принциптерін білу; екіншіден, осы
принциптерден сол ғылымға жататын қажетті қорытындыларды, нәтижелерді
шығара білу; үшіншіден, осы ғылым жайлы бұрын-соңды айтылмаған ой-пікірлерді
талдай білу, дұрысын терісінен ажыратып, қателерін түзете білу. Музыканың
математика теориясын жасау жолында Әбу Наср Әл-Фараби математиканың
көптеген түбегейлі мәселелерін қамтиды. Олар: қатынастар теориясы,
комбинаторикалық талдау мәселелері, функционалдық тәуелділіктер және оны
кескіндеу, аксиоматика идеясы т.б.
Әл-Фараби мен Абай
Абай Фараби еңбектерімен таныстығы жөнінде нақтылы
мәліметтер жоқ. Дегенмен Сағдидық: «... философияға, даналыққа
зор мән берген Абай әл-Фараби, ибн Синалармен таныс болуымен
бірге осы ғақпиялар кітаптарынан да мағлұматы бар еді» (Абайдың
республикалық әдеби-мемориалдық музейі. Инв. №172, 17-6.), - деп
айтылған пікірі Абайдың Фараби еңбектерімен таныс болғандығын
анықтай түседі. Абай өз шығармаларында нәр татқан рухани
бұлақтар төркінін жасырмайды, ол қайта: «Ғылымды іздеп,
Дүниені көздеп, Екі жаққа үңілдім..,» - деп ескертуінде мәні терең
сыр жатыр. Фараби мен Абай шығармаларындағы пікір
сабақтастығын, ақын шығармашылығы нәр алған рухани көздерінің
түп-төркінін қарастырғанда, алдымен екі ұлы ойшылға ортақ
«жан қуаты» немесе Абайдың өз сөзімен айтқанда «өзін
танымақтық» жөніндегі көзқарасына айрықша назар аудару
қажет.
Адамзат тарихында ғылыми ойдың үздіксіз даму барысында «өзін
танымақтың» немесе «жан қуаты» туралы ойлардың қалыптасу жолдарын танып
білу күрделі мәселеге айналып, бастан-аяқ қарама-қарсы көзқарастардың өріс алуына
түрткі болды. Адамның өзін танымақтық жөніндегі ілімнің алғашқы қадамы көне
дүние философтарынан басталса да, оны өз заманында ғылыми жүйеге түсіріп,
қалыптастырған Фараби еңбегі ерекше көзге түседі. Жалпы «жан қуаты» немесе
«өзін танымақтық» жайлы күрделі ой сарасына қазақ топырағында арғы заманда
Фараби, соңғы дәуірде Абайға терең барлап барған. Абай өлеңдері мен
қарасөздеріндегі жан қуаты жайлы ой толғануында «жан құмары», «жанның
жибили қуаты», «жан қуаты», «жанның азығы» т. б. осы іспеттес философиялық
сарындағы ойларын таратқанда: «Жан қуаты деген қуат-бек көп нәрсе, бәрін мұнда
жазарға уақыт сиғызбайды» - деп, айрықша ескертуінің өзіндік себептері бар. Бұл
тұжырымынан ақынның «өзін танымақтығы» жөніндегі ілімнің тарихымен толық
таныстығы анық байқалып, өз тарапынан ойларын кең түрде тыңдаушыларына
молынан жеткізе алмаған өкініші де сезіледі. Жан қуаты жөнінде Фараби қолданған
филос. терминдер Абайдың өлеңдері мен Жетінші, Он жетінші, Жиырма жетінші,
Отыз сегізінші, Қырық үшінші қарасөздерінде сол түпнұсқадағы қапыға немесе
қазақы ұғымға сай балама сөздермен беріледі. Ақынның Он төртінші, Он жетінші
қарасөзі мен «Әуелде бір суық мұз ақыл зерек...», «Көзінен басқа ойы жоқ...», «Малға
достың мұңы жоқ малдан басқа...», «Алла деген сөз жеңіл...», «Жүрек - теңіз,
қызықтың бәрі асыл тас...» өлеңдерінде арнайы сөз болып, талқыланатын ақыл,
қайрат, жүрек жайлы филос. мағынадағы ойларының бастау алар көзі Фараби
еңбектерінде жатыр
Ғалым мұраларының жету кезеңдері

Ғалым мұраларының бізге жетуін төрт кезеңге бөлуге болады: 1. Орта ғасырдағы араб, парсы және
басқа тілдерде жазған ғұламалар арқылы (Ән-Надим, әл-Баиһақи, Ибн Саид әл-Кифти, Хаджи
Халифа, Венике, Камерариус т.б.); 2. Жаңа дәуір кезеңдеріндегі Батыс Еуропа мен Америка
ғалымдары арқылы (Леонардо да Винчи, Спиноза, И.Г.Л. Козегартен, Г. Зутер, Ф. Диетереци, К.
Брокель, Дж. Сартон, М. Штейншнейдер, Д. С. Марголиус, т.б.); 3. 20 ғасыр, әсіресе Кеңес Одағы
шығыстанушы ғалымдары арқылы (В. В. Бартольд, Е. Э. Бертельс, Б. Ғафуров, С. Н. Григорьян, В. П.
Зубов, А. Сагадеев, Ю. Завадовский, түріктер А. Сайылы, Х. Үлкен т.б.); 4. Қазақстан мен Орта Азия
оқымыстылары арқылы (Ә. Марғұлан, А. әл-Машани, О. Жәутіков, А. Қасымжанов, А. Көбесов, М.
Бурабаев, Ә. Дербісәлиев, І. Жарықбаев, Ш. Хайруллаев т.б.).
Әбу Насыр әл-Фараби мұраларының Қазақстанда түбегейлі зерттелуі 20 ғасырлардың 60-
жылдарында ғана қолға алынды. Оған алғаш бастамашы болған қазақ ғалымдары Ақжан әл-Машани
(Машанов) мен Қаныш Сәтбаев еді. Әбу Насыр Әл-Фарабидің 1100 жылдығына орай шығарылған
ЮНЕСКО шешімі бойынша 1975 жылы Алматыда халықаралық конференция өткізілді.
Бұл күндері ҚР ҒМ Ғылым Академиясының философия институтында шығыс философиясы және
фарабитану бөлімі жұмыс істейді. Мұнда ғұламаның қазірге дейін қазақ және орыс тілдеріне
аударылып, ғылыми түсініктемелері мен алғысөздері жазылып, 20-дан астам трактаттары жарық
көрді. Бұл бөлім Әбу Насыр Әл-Фарабидің диалектикасы, гносеологиясы мен әлеуметтік
философиясы мәселелері бойынша зерттеулер циклін жүргізіп келеді. ҚазМУ-де Фарабитану
орталығы құрылған. Мұнда да Әбу Насыр Әл-Фараби мұраларын аудару, зерттеу, насихаттау
жұмыстары маркстік көзқарастардан арылған жаңа, тың бағыттар бойынша жүргізілуде
Пайдаланған әдебиеттер

1.Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. – Алматы: «Аруна Ltd.»
ЖШС, 2010.ISBN 9965-26-096-6
2.Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС,
2010 ISBN 9965-26-322-1
3.Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі. —
Алматы: Сөздік-Словарь, 2007. — 344 бет. ISBN 9965-822-10-7
4.Әлімқұлова Р., Сәтімбеков Р. Ә 55 Биология: Жалпы білім беретін
мектептің 8-сыныбына арналған оқулық. - 2-басылымы, өңделген,
толықтырылған. – Алматы: Атамұра, 2008. - 320 бет. ISBN 9965-34-812-Х
5.Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3
6.Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005
ISBN 9965-17-272-2

Ұқсас жұмыстар

Абай журналындағы еңбегі, 1924 жылғы

Дарынды балаларға арналған Жамбыл атындағы арнайы мектеп-гимназия интернаты

Мұхтар Әуезов - қазақ әдебиетінің классигі

Азаматтық қарым-қатынасты реттейтін құжат Өмірбаян

ПЕДАГОГИКАЛЫҚ КӘСІПТІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ

ӘЛЕУМЕТТІК-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ БІЛІМБЕРУ ҮДЕРІСІН ҰЙЫМДАСТЫРУДАҒЫ ШЕТЕЛДІК ЖӘНЕ ОТАНДЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК СИПАТЫНА ТАЛДАУ

Ақпаратты адамға қағазға басылған мәтіндер мен бейнелер түрінде беруге арналған құрылғы

Шығармашыл мұғалім

БІЗ ҮШІН ӘУЕЗОВ – ЕКІНШІ АБАЙ

ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ РЕФЛЕКСИЯ

Пәндер