Химиялық зиянды заттар

Презентация қосу

С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті
Ветеринария және Санитария кафедрасы

Тақырыбы: Химиялық факторлардың
ауру тудырғыш әсері

Орындаған: Байкен Дина
Елеубаев Әділет
Тексерген: к.в.н., доцент Байниязов. А. Ә
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Химиялық зиянды заттар
2. Адам организміне әсер ету сипаты
3. Әсері күшті улы заттар
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Химиялық зиянды заттар
Қазіргі заманда адамзатқа белгілі 7 млн. астам химиялық заттар бар.
Олардың 60 мыңнан астамы кең қолдану табуда, тамаққа қосу түрінде – 5500,
дәрі–дәрмек – 4000, тұрмыс химиясында – 1500 пайдаланылады.
Халықаралық рыногта жыл сайын 500-ден 100-ға дейін жаңа химиялық
қосындылар, өнімдер пайда болуда. Міне, сондықтан адам өміріне қауіпті улы
заттар дүниеге көптеп келіп жатыр.
Улы химиялық заттар, өзінің пайдалануына байланысты
төмендегідей болып жіктеледі:
-өнеркәсіп улы — өндірісте қолданылатын заттар;
-улы химикаттар – ауыл шаруашылығында қолданылатын заттар;
-дәрі-дәрмектер;
-тұрмыс химикаты;
-өсімдіктер және жануарларда, саңырауқұлақтарда, құрт-құмырсқаларда
болатын заттар;
-әскери улаушы заттектер.
Адам организміне әсер ету сипаты бойынша улы заттар
төмендегідей болып бөлінеді:
-жалпылама улылар – организмді жалпы улайтын, жеке органдарды ауру етіп,
істен шығаратын улы заттар;
-қоздырғыштар – тыныс жолдарының шырышты (слизистый) қабатын, көзді,
өкпені, теріні ауру ететін заттар;
-аллергия тудыратын заттар;
-мутагендер – генетикалық кодты бұзатын заттар;
-канцерогендер – қауіпті ісіктер тудыратын заттар;
-бала жасау қызметін жоятындар – қорғасын, сынап, стирол, радиоактивті басқа
да заттар.
Зиянды заттардың әсер етуі және организмге енудің
жолдары.
Зиянды заттар адам организміне тыныс алу жолдары, тері және ас қорыту
жолдары арқылы енеді. Көп жағдайда(80-90 пайыз)кәсіпке байланысты
аурулар және уланулар организмге улы газдардың, булардың,
тұмандардың енуіне байланысты болады. Бұл жолмен ауруға шалдығу өте
ауыр болуы мүмкін, себебі улы зат бірден қанмен араласып бүкіл денеге
тарап кетеді.
Улы заттар ішкен тағаммен, сумен, темекімен, қолдың кірімен асқорту жолдары
арқылы организмге енеді. Улы заттар ауыз қуысында – ақ сіңіп, қанға өтіп кетуі
мүмкін. Ондай заттарға фенол, циянит сияқты улар жатады. Асқазанның
қышқылды ортасы улы қосындымен бірігіп, заттың улылығын одан ары арттырып
түсуі мүмкін.

Улы заттар адам организіміне тері арқылы енеді. Улы булар, сұйық заттар теріге
еніп, сол арқылы қанға кетеді. Бұндай заттарға суда, майда жеңіл еритін көмірсутегі,
ароматты аминдер, бензол, анелиндер және т.б. жатады. Егер теріде жара немесе
сызат болса, организмге енуі жеңілдейді.

Бірінші кезеңде улы заттардың бөлінуі қан айналымының қарқындылығына
байлынысты болады. Улы заттардың жиналатын үш басты орны бар: клетканың
сыртындағы сұйық, клетканың ішіндегі сұйық және майлы (ткань). Улы заттың
тарауы үш негізгі физикалық – химиялық қасиетке байланысты болады: суда
ерігіштігі, майда ерігіштігі, реакцияға енгіштігі. Кейбір металдар (күміс, мырыш,
хром, ванвдий, кадмий және басқалары) қаннан тез шығады, бірақ бауыр мен өкпеде
жиналып қалады. Барий, бериллия, қорғасын қосындылары кальцимен, фосформен
бірігіп өте мықты қосынды жасай алады және сүйекте жиналады.
Улы заттардың әсерінің салдары.
Улы, зиянды заттармен жақындасқанда адам организмі тіннің жергілікті
зақымдануына және жалпы улануға әкеледі. Жалпы уланудың қанға енуінің
нәтижесінде дами бастайды.Удың жергілікті әсері онымен жақындасқан жерінде
зақымдану болуы мүмкін: терінің қызарып, қабынуы, күюі.

Улану екі түрде жүреді: өткір және созылмалы.

Уланудың өткір түрі – бұлай улану апат болғанда, қауіпсіздік ережелерін өрескел
бұзғанда болады әрі у тез арада әсер етеді және көп мөлшерде организмге енеді, өткір
уланудың екі фазасы болады: біріншісі — өзіне тән емес көрінуі (бас ауыруы, әлсіреу,
жүрегі айну және т.с.с.)

Уланудың созылмалы түрі – уланудың бұл түрі жайлап, аз мөлшерде білінбей жүріп
жатуы мүмкін. Ондай улану удың организмде жиналуының әсерінен болады.
Мысалы, бензонмен өткір улану болғанда негізінен жүйке жүйесі зақымданады, ал
осы затпен созылмалы түрде уланса,онда қан жасау жүйесі зақымданады.
Адам организмінің улы заттарға қарсы күресінің жолдары
Зиянды заттар организмге түскен соң, әр түрлі химиялық өзгеріске ұшырайды:
биотрансформация немесе метоболизм. Улы зат клеткалы мембранамен, ақуыз
құрылымымен және клетканың басқа да құрылымдарымен тінаралық ортамен
қарым – қатынасқа түсіп өзгереді – бұл удың әр жолмен өз күшін жоғалтуы.

Бірінші жол – удың химиялық құрылымының өзгеруі.
Екінші жол – улы заты уақытша бір органдарға бөліп қоюы (депонирование). Бұл
жол – уақытша қанда екі айналып жүрген удың көлемін азайтады. Мысалы, ауыр
металлдар (қорғасын, кадмии) сүйекте, бауырда, бүйректе, кейбір улы заттар
жүйке жүйесінде жиналады. Бұл процесс өте күрделі және уды жоюдың негізгі
тиімді жолы болып саналмайды. Себебі у қан айналымына кез келген уақытта
қайта түсуі мүмкін.
Үшінші жол – организмнен шығуы – бұл әр түрлі жолмен болады: тыныс алу
жолдары арқылы, асқорту, бүйрек, тері, темір. Мысалы, ауыр металдар ішек –
қарын жолымен организмнен шығады. Терлегенде термен де шығуы мүмкін.
Әсері күшті улы заттар
ӘКУЗ – шаруашылық мақсатта қолданатын зат, олардың қалай болса солай
сақтаулы немесе төгілуі адамдарды жаппай улануына алып келеді.
ӘКУЗ – жабық ыдыста қысыммен сақталады. ӘКУЗ қайнауға бейім, олардың
қайнау температурасы +200С, ал атмосфераға газ немесе бу ретінде бөлінеді, олар
үлкен қашықтыққа тарайды. Химиялық зақымдау ошағының көлемі, оның адам
терісіне тамшы сұйық түсуі және бумен дем алу нәтижесінде болуы мүмкін.
ӘКУЗ төгілген кезде көрсетілген немесе істелінетін іс-әрекеттер:
§ хлор – төгілген кезде (ол ауадан ауыр) ең биік орындарға көтерілу керек;
§ аммиак төгілген кезде (ол ауадан жеңіл) тез буланып жоғары көтеріледі, яғни
төмен жерлерді таңдау қажет.
Аммиактан, метилхлоридтен, винилхлоридтен және басқа улы заттардан тыныс
органдарын қорғау үшін 30-100 минут бойы қорғайтын противогаз кию керек.
Аммиак суға жақсы жайылады. Осыған орай суланған мақта-дәке таңғышы
көмектеседі.
Тыныс органдарын хлордан қорғау үшін өзінің немес балаңыздың дәретімен
шайылған мата таңғышпен пайдаланамыз.
Бұл уланғыш заттардың бәрінен тиімді жеке және ұжымдық қорғау құралдары
қорғайды.
Токсикалық заттардың классификациясы:
Химиялық токсикалық заттардың классификациясының адам ағзасына әсері
бойынша:
- Жалпы токсикалық;
- Тітіркендіргіш;
- Сенсибилациялы;
- Канцорогенді;
- Мутагенді;
- Репродуктивті функцияға әсері бойынша;
1. Жалпы токсикалық (көмірсутек,
күкіртсутек, синильді қышқыл,
тетраэтильқорғасын) жүйке жүйесінің
бұзылуына, бұлшықет құрысуына,
қантамырлар жүйесіне әсер етеді, қан
гемоглабинімен әрекеттеседі.

Тетраэтил қорғасыны-Ұшпа сұйықтық, ол 0° температурада бу күйіне өтеді
және денеге жоғарғы тыныс жолдары арқылы енеді. Тетраэтил қорғасыны
денеге және зақымдалмаған тері арқылы ене алады. Бұл зат жүйке жүйесіне
селективті әсер ететін, өткір, субакутты және созылмалы улануды тудыратын
күшті улану болып табылады. Соңғысы осы улы затқа тән функционалды
жинақтауға байланысты.Улану көбінесе өткір және субакутты болады. Ең
алдымен мидың кортексіне әсер етеді. Диенсфалонның вегетативті
орталықтары аймағында тоқырау қозуының ошағы пайда болады, бұл
кортикальды-субкортикалық қатынастардың өрескел бұзылуына әкеледі.
2. Тітіркендіргіштік заттар (хлор,
аммиак, азот оксиді, фосген, күкіртті
газ) сілемейлі тыстар мен тыныс алу
жолдарына әсер етеді.

Сұйық аммиак теріні қатты күйдіреді, сондықтан оны әдетте Болат баллондарда
(сары түске боялған, қара түсті "Аммиак" жазуы бар), теміржол және автомобиль
цистерналарында, су арқылы — арнайы танкерлерде, сонымен қатар құбырлар
арқылы тасымалдайды. Аммиак ингаляция кезінде қауіпті. Жедел улану кезінде
аммиак көзге және тыныс алу жолдарына әсер етеді, жоғары концентрацияда
өлімге әкелуі мүмкін. Ол қатты жөтел, тұншығуды, будың жоғары
концентрациясын тудырады-қозу, делирий. Теріге тигенде-ауырсыну, ісіну, қышу
бар Күйік. Созылмалы улану кезінде ас қорыту бұзылыстары, жоғарғы тыныс
жолдарының катаральды ауруы, есту қабілетінің жоғалуы байқалады.
Формальдегид E240. Жылдам әрекет
ететін жасушалық улану, канцероген.
Қауіптілік сыныбы 2. Формальдегид
және оның полимерлері теріге
тітіркендіргіш әсер етеді (1-2% - дан
жоғары концентрациялы ерітінділер);
көзге және тыныс алу жолдарына (1 мг/
м3-ден); ұзақ әсер еткенде (0,5 мг/м3-
ден). Оның болуы қатты иіске
байланысты өте төмен концентрацияда
байқалады. Иіс сезу шегі 0,1-0,3 мг/м3.

3. Сезімтал заттар (антибиотиктер,
никель, шаң,формальдегид)
организмнің химиялық заттарға
сезімталдығын арттырады және
аллергиялық ауруларға бейім.
Бензопирен (бензопирен, бензапирен) — химиялық зат, полициклді
көмірсутектерге жатады және ашық сары кристалдар болып табылады. Бұл
зат күшті канцероген болып табылады, ол көмір шайырында, сажда, темекі
түтінінде, ал ірі қалаларда — пайдаланылған газдармен ластанған ауада
болады. Ол топырақта, өсімдіктерде, адам ағзасында және жануарларда
жинала алады.Бензопирен өте улы және тіпті төмен концентрацияда адамдар
үшін қауіпті. Ол сынаппен, плутониймен, полониймен, стрихнинмен және
қорғасын оксидімен қатар қауіптіліктің бірінші класына жатады (өте қауіпті
заттар).Денеге енген кезде бензопирен қатерлі ісіктердің пайда болуына және
қатерлі ісік ауруларының дамуына әкелуі мүмкін.

4. Канцорогенді заттар (бензопирен,
асбест, никель және оның
қосындылары, хром тотығы) қатерлі
ісік аурулырының барлық түрін
тудырушылар.
5. Репродуктивті функцияға әсер етуші
химиялық заттар (борная кислота,
аммиак) тұқым қуалаушы қызметке әсер
етеді.

6. Мутагенді заттар (қорғасын және
сынап қосылыстары) соматикалық
жасушаларға және тұқым қуалаушы
жасушаларға әсер етеді. Адамның
генотипін өзгеріске ұшыратады, тұқым
қуалау арқылы әсер етеді.

Қорғасын және оның қосылыстары улы. Ауыр улану кезінде іштің ауыруы,
буындарда, құрысулар, әлсіздік байқалады. Қорғасын мүмкін жинақталу
сүйектерінде, оятатын, олардың бірте-бірте бұзылуын, осаждается бауырда және
бүйректе болады. Қорғасынның балаларға әсері әсіресе қауіпті: ұзақ әсер еткенде
ақыл-ойдың дамуы мен созылмалы ми ауруларын тудырады. Қорғасынмен
қоршаған ортаның едәуір ластануы автомобиль қозғалтқыштарының шығуы
нәтижесінде пайда болды, өйткені Қорғасын қосылыстары оның сапасын
жақсарту үшін отынға (тетраэтил қорғасын) қосылды.
Қорытынды

Химиялық заттардың жұмысшыларға әсері түрлі кәсіптік салада
жұмыс жасау кезінде табиғи шикізатты өңдеу және алу, өндірістік
өнімдерді дайындау мен тасымалдауда, транспортта жұмыс жасау
барысында, ауылшаруашылығында және басқа да еңбек ету аясында
байқалады. Әсіресе түрлі қоспалармен жұмыс жасау химиялық өндірісте
байқалады,шикізат өнімдері,аралық қосылыстар жүмысшылардың
денсаулығына зиянды әсерін тигізбей қоймайды. «Өндірістік улану»
ұғымына да кең мағынада жұмсалатын термин «зиянды зат» ұғымы.
Зиянды заттар құрамында улар да, фиброгенді негіздегі аэрозолдар да
кездеседі. Өндірістік улар қатарына көп жағдайда,шикізаттық,аралық
және өндірістің қалдық өнімдері жатады, сондай-ақ қоспалар, қосалқы
заттар да өндірістік улар қатарына жатқызылады. Мысалы, химиялық
зауыттарда шикізат ретінде бензол, күкірт көміртегі, анилин, хлор және
басқа да улы заттарды қолданады.
Пайдаланылған әдебиеттер

Алпысбаев Қ. Қоршаған ортаны талдау жолдары. – Алматы, 1995.
Ахметов К. Қоршаған орта жайлы мәліметтер. – Алматы:
Қазақпарат, 2000.
Әбдіғазиев Б. Жер-Ана – Алматы: Қазақ университеті. – 1992.
Базарбаев М. Жасыл ел. Алматы: Рауан, 1994.
Елеукенов Ш. Экология және ұлт тағдыры.–Алматы: Жалын,1997
Елеукенов Ш. Жаңа жолдан. – Алматы: жазушы. – 1989.
Есім Ғ. Химиялық экологияның Қазақстандағы жүйесі // – 1998 №2.

Ұқсас жұмыстар

Өндірістік улардың қабаттасып әсері етуі

Ластанған ауаның зиянды әсері

ФИЗИКАЛЫҚ ЛАСТАНУ

Негізгі өндірістік улардың сипаттамасы

Зиянды және қауіпті өндірістік факторлар

Каспий теңізіндегі мұнайды бұрғылау

Қауіпті және зиянды өндірістік

ӨНЕРКӘСІП ОРЫНДАРЫ

Тітіркендіргіш - өкпе немесе демалу жолдарының сілемейлі қабықшасының тітіркенуі

Ағзаға теріс әсер ететін заттарға жалпы сипаттама

Пәндер