Идеология және дін

Презентация қосу

ДӘРІС 27.28. ДІН ФИЛОСОФИЯСЫ

1. Дін анықтамалары. Дін және философиялық білім.
2. Дін және өнер. «Дүниежүзілік діндер» феномені.
3. Діннің алғашқы формалары. Алғашқы діни
формалардың мәселелері: эволюционизм (У. Тейлор),
структурализм (Леви-Брюль, Леви-Строс), марксизм (С.
Токарев).
4. Буддизм және оның негізгі бағыттары.
5. Христиан дінінің пайда болу тарихы және негізгі
формалары Қоғам философиясы.
і, , ш с
ің б. ейд тті е ү аны қ
н .
зі ). , т лм ж ін йл ые д
сө алу ық дірі е қа ен е ба кал ң ,
;
л ік ш с даст сін ән еном кш гети ерді мен с
бір кү м тү қ ж ф ере ер т ері лпы аны
, у, уы с о с і н үш іл а л
н ыс тал , қа аны ейс аны інд қ-э и к елг ір ж бай іне
а т к л д л Д ы н б б и ер
йл ғы ді ай ез ай қ. атт ха қ ң н т
ба (ба үтін ір б ы, к ы. Б тты пар , ру лды ің е руха биік
ни ы б б тқ д а қ ік а н
, яғ лад сіз, е әр ыр ола пар ес а енд тери дін қты ның
ы ы ік д с б ақ м с а н ра м
ғад таб үзд етін әне мес қ, ы е бел ің м қта тұ оға
ы і р ж е ы д к ы п қ
ш сөз кен, ін кі ды кал иал ірлі өзін онд олы әне
н
е га е с а д ш
і ал т е и р м а С б ж
ө зін і йо ірл кад ныс ери ерге мат ш) ө тыр еді. ізгі ық
с г б и а т н , ү о р ег ст
i o) тте ан, акт айл ма , э ңды я (к ола жү қ н мо
g и қ р е ы а а с
eli р ас П . Б ән лд за ги с б ш ір ко
.т r анск ртт кін. нші ы ж риа нді, нер ны ым і, б тке
а а с
(л п с ша үм бірі алд ате , мә ни э айл қо етед лю
ы ы ы і м с и м і
т д і б ен к со
ғым бол ғым іру аны атер ды: жет рге ани ым ере , аб
ұ д а
н гы с ұ іл йл , м ол қа бі ух ар н к сқа
Ді ало аны ы б ба нді е б кі, мен ін р ымд мы мы
ан йл нан ани мә туг ң іш ны і. Д ұй ұғы бол
Ба ғы рух әне рсе ны ; со ред тік ыс ғы
ма да із ж і кө а о еді нді мет лан лы .
он нс тін анд сет үсі леу ай ани ады
мә пек йтқ көр н т н, ә ы б рух ыл
ас п а гін ығы ме алп ың таб
де рлі нд ары ы ж мн ып
бі ста олд ас да бол
бо мв там ы. А лу
си пат лад ты
си бы і ұм
т а ем
үн
Теология ұғымы
Теология ( грек. theos Құдай және logos сөз;
Құдай туралы ілім) а) діни мағынада
құдайылық ашылудың зерделі ақиқатын
методологиялық тұрғыда жасау (Дж. Ф. ван
Акерен); б) атеистік мағынада абсолютті
шындық туралы ілімді рациональді-жүйелілік
тұрғыда түсіндіру, қорғау, сонымен бірге
сенушілердің өмірінің сипаттары мен
нормаларын ұқсас тұрғыда негіздеу.
Құдай ұғымы
Құдай болмыстың толықтығы. Құдай(жалпы
арий. baha дарынды, жекеленген) жеке
Мендерден жоғары тұрған және
жетіспеушіліктері жоқ абсолютті тұлға,
жоғарғы мән. Құдай ол жоғарғы, мәңгі,
барлығында, жетелеуші барлығын тудырушы
мән, өлмейтін рух. Дүниенің бірінші шындығы
және соңгғ мақсаты.
ҚҰДАЙДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ПРОЦЕСІ ТЕОЛОГИЯДА ҮШ НЕГІЗГІ
МОДЕЛЬДЕРМЕН – ІЛІМДЕРМЕН БЕРІЛГЕН: ПАНТЕИЗММЕН, ПАНЕНТЕИЗММЕН
ЖӘНЕ И ТЕИЗММЕН.

Пантеизм (грек. pan Теизм. Теизмда Құдай
барлығы және theos өзінің тудырған
құдай; құдай дүниесінен бөлек
барлығында) Құдайды шексіз Болмыс және
екінші табиғатқа, Абсолютті Тұлға
физикалық дүниеге ретінде түсіндіріледі.
араластырады. Дүние Құдайдан
Пантеист терминін шықпайды және оның
1705 ж. Ағылшын ішінде болмайды,
философы бірақта ол ештеңеден
Дж.Толандом енгізген, пайда болады, ex nihilo,
ал пантеизм терминін ешқандай алғы
оның қарсыласы 1709 шартсыз болады.
ж. Нидерланд теологы Құдайдың тудырған
Й. Фай енгізді. табиғатына
Пантеизм сөзімен трансцентенттігіне
белгіленген ілім сонау байланысты Оның
шығыс діндерінде, туындылары
мысалы индуизмде әрқашанда жаңа, яғни
қарастырылған. Батыс ешқашан болмағанды
Европада пантеизмнің тудырады. Құдай
өрлеуі 16 – 17 ғ. дүниені Сөзімен
басына жатқызылады. (Логоспен), Абсолютті
Осылай деп, табиғат ол Тілегімен немесе
заттардағы Құдай; Абсолютті Еркімен
Деизм. Теизмнен деизмді ажырата білу керек ( лат. deus құдай), ол Қайта өрлеу дәуірінде көп тараған. Деизмнің негізін қалаушы лорд
Чербериге (ХVII в.)байланысты Құдай дүниені тудырып, оның әрі қарай дамуында және физикалық заңдылықтарына
араласпайды.Көрнекті деистер Толанд, Вольтер, Лейбниц болған. Деизм жаратуды бір актімен шектесе, теизм Құдайдың дүниені өзінің
жоспары бойынша тудырады.
Атеизм (atheism құдайсыз) Құдайға тұлға ретінде сенімді терістеу және сыни анализ, сонымен бірге басқа да құдайларға, жоғарғы
күштерге сенімді терістеу. Бұл сын философиялық, ғылыми немесе тарихи-ғылыми сипатта болуы мүмкін. Атеистік концепция өзінің
сынаған діни ілімдеріне мағыналық құрылымына және ойлау образына ұқсас. Сондықтан абстрактілі атеим мүлдем жоқ, бірақ әрбір
атеизм нақты бір дінге(өзі терістейтін) байланысты болады. Осы тұрғыда оны сол сынаған дініне байланысты атау дұрысырақ:
христиандық атеизм, мұсылмандық атеизм, иудейлік атеизм және т.б. Қазір атеизмді еркін ойлаумен, діни индифферентизммен,
антиклерикализммен дұрыс емес араластырады.
Атеизм Құдай өмір сүреді және Оның болмысын дәлелдеуге болады дейтін монотеизмге қарсы.
Агностицизм (грек. agnostos танымға жатпайтын), адамның дүниені шынайы тану мүмкіндігіне күмән келтіретін философиялық ілім.
Осы пззицияны белгілеу үшін ағылшын ойшылы Т.Гексли 1869 ж. агностицизм терминін енгізді.
Иерархия. Шіркеу иерархия бойынша өзінің мүшелерінің мінез-құлқын бақылап отырады және конфессионалды жағдайлар мен
дәстүрлерді сақтайды, өндейді және жеткізеді. Шіркеулік иерархия (грек. hieros қасиетті және arche билік, яғни қасиетті билік)
төменнен жоғары қарай бағыныштылық тәртібіне байланысты шіркеулік шендердің жиынтығы; христиан шіркеуіндегі қасиетті үш
сатының жалпы атауы: епископ, пресвитер және диакон. Согласно М. Веберге байланысты христиан шіркеуі Христостың
харизматикалық тобынан және оның шәкірттерінен тарихи пайда болған. Ұстаздың өлімінен кейін харизма біртіндеп көпшіленеді,
сенім дәстүрге айналады, қаумдастық үлкейеді, көпшілікке ауысады және рахаттың тәжірибесін жоғалтады. Догматизация,
конфессионализацияның және ұйымдардың қажеттігі шіркеуді тудырады.
Шіркеу және секта.
Вебер шіркеуді сектадан универсалдылық критерийлері бойынша айырады. Шіркеу жалпылыққа жақындайды, ол өзін дүниеге қарсы
қоймайды, оның мәдениетін мойындайды, сакральды және прфанды құндылықтар арасындағы қайшылықты жоюға ұмтылады. Оған
сол канондық территорияда туылған адамның қатыстылығы міндетті түрде. Шіркеу өзінің құрамына сенуші адамды туылғаннан бастап
оның еркіне қарамастан енгізеді. Сонымен қатар шіркеуде қатаң бағаланатын мүшелік жоқ. Шіркеу бюрократиялық ұйымның бір түрі,
священник административті түрде бекітіледі.
Шіркеуге секта қарама-қарсы тұрады (лат. secta ойлар образы, іс әрекет образы, ілім, мектеп, бағыт). Секта сенушілердің аз және
жабық тобы, олар өз еріктерімен ұйымдасады және де олар саналы түрде шешім қабылдайды. Секта аскетизмді жақтайды, дүниелік
тәртіптерді сынайды, барлық мүшелердің теңдігін қолдайды; рухани қайта жаңғыруға ұмтылады. Сектаны харизмалық лидер
басқарады.
Конфессионализм. Сенушілердің өздерінің
шіркеулеріне қатынасы тең, қатаң және либералды
болуы мүмкін. Конфессионализм (көңіл ақтарылу)
ойлардың және мінез-құлықтың қатаң образы
суреттелінеді, ол өз шіркеуінің барлық
догмаларға, бекітулерге жауап береді.
Конфессионализмнің ортодоксальдығы және
консервативтілігі либерализмге қарама-қарсы, ол
кейде дін саласында модернизм немесе
индифферентизм формасына көшеді. Шіркеуден
тыс және конфессионализмнен тыс дінилік ол
діннің бір түрі болып табылады. Қазіргі кезде ол
дүниеде көп тараған.
Шіркеу мен мемлекет байланысының түрлері. Мемлекет пен шіркеу арасындағы байланыс әрбір
қоғамда өзгеше. Ол теократия, мемлекеттік шіркеу түрлерінде болуы мүмкін.
Теократия (грек. theos құдай, cratos билік) 1) барлық адамзаттың үстінен Құдайдың билігі; 2)
мемлекеттік басқару түрі, онда билікті шіркеу басшысы жүргізеді. Теократияда екінші мағынада
мемлекеттік билік және басқарушы дін бөлінбейтін бірлікте (Көне Египеттегі абыздық билік, араб
халифаттары, Рим папасының билігі т.б.). Мемлекеттік шіркеу жоғарғы билікке бағынады,
материалды және рухани тұрғыда мемлекетпен қолданады. (Византиядағы православие шіркеуі,
патшалық Ресей, Ұлыбританиядағы ағылшын шіркеуі және т.б). Жоғарғы (светское) мемлекетте ар-
ұждан бостандығы принципі бар: азамат әрбір дінді және атеизмді қолдауына құқы бар; шіркеу
автономды, ме,млекеттен бөлек, ал мемлекет оның жұмыстарына араласпайды.(АҚШ, қазіргі
Қазақстан және т.б.). 20 ғасырда социалистік елдерде мемлекеттік атеизм болған, азаматтарға
атеистік сенім негізделген.
Идеология және дін. Идеология — әлеуметтік немесе саяси ілімнің түрі, онда практикалық
элементтер теориялық сияқты қажетті болған. Бұл дүниені түсіндіріп қана қоймай және де
шындыққа деген адамдардың қатынасын түсіндіретін, дүниені өзгертетін идеялар (құқықтық, саяси,
діни, философиялық т.б.) жүйесі. Идеологияны идеялар жүйесі деп қана анықтамай, сол және басқа
мәдениетке өмірлік қажеттігін анықтайтын идеалдар жүйесі деп анықтауға болады.Идеология және
дін ақиқат және жүріс-тұрыс мәселесіне қатынасында тоталитарлы. Сонымен бірге шындықтың
діни сипаттамасы құдайылық дүниені суреттейді, және идеологиядан айырмашылығы осы дүниеге
көңіл аударады. Дін әділетті қоғам идеясын қалыптастырады, бірақ өз бетімен саяси практикалық
бағдарламаны өз бетінше жасай алмайды. Дінде сенім мен құдайға құлшылық ету бірінші орында.
Ол индивидтің жанына құтқару мақсатында бағытталған, ал идеология үлкен әлеуметтік топтарға
бағытталады. Діндердің бастамасында пайғамбарлар тұрады, ал идеология рационалды
тұжырымдарға сүйенеді. Нақты идеологиялық элементтер тек кейбір қазіргі кездегі діни
қозғалыстарға тән.
Сакрализация діннің ерекше функциясы. Қоғамдағы интеграциялық процестердің дамуы мен сақталуы үшін
тек дін жауапты емес, оған мифология, философия, өнер, мораль, ғылым және т.б. әсер етеді.
Бірақта сана мен рухтың бұл формаларының ешқайсысы фундаментальды құндылықтарды сакральдамайды. Егер
дін мифті қарастырмаса, онда миф сакральді емес. Философия мәселелерді шешпейінше өмір сүреді, Өнер өзінің
туындыларындағы шындыққа сенімді қажет етпейді, бірақ дін өнерді дінге ауыстырып, Негізгі құндылықтарды
сакральдау процедурасы дінді басқа дүниеге қатынас формаларынан және қоғамдық институттардан айырады.
Дюркгеймнің діннің дефинициясына қатынасын толықтыра отырып, дінді қалыптасқан сакральды
байланыстарды іздеу ретінде анықтауға болады. Бұл анықтама дінді басқа қоғамдық рух формаларынан айыруға
мүмкіндік береді: негізгі құндылықтарды сакральдау процедурасы дінді философиядан, өнерден, мифтен,
моральдан, ғылымнан айырып көрсетеді.
Эзотеризм. Сакральдік құпиялылықпен қатар қойылған.Бұ тұрғыда ол эзотеризм ұғымымен ашылады, ол
әрбіреулерге берілмейді, ол нақты емес, жасырын, анық емес. Көне Грек философиясында эзотериялық ілім
ретінде ұстаздың айтқандары оның ерекше ізбасарларына берілуі. Мысалы, Платон арқылы александрлық жаңа
пифагоршылдарға жеткен пифагорлық ақиқат, олар өздерінің мақсаты ретінде ізбасардың рухы мен жанын
зерделенбеген даналықпен толықтыру.
Әрбір діни ілімде эзотериялық және экзотериялық жақтары бар. Сонымен қатар эзотеризм діни сипатта болуы
міндетті емес. Эзотеризм рухтың мынадай қабілеттерімен сенім, намыс, мистикалық түсінумен болмыстың
мәндерін тануда пара-пар.
Мистицизм. Мистика (грек. mystikos құпия, жабық), мистерия и мист ұғымдары адамның қасиетті және
жасырынға жетуді суреттейді. Мистицзм трансцендентті шындықты білу мүмкіндігін негіздейтін діни-
философиялық концепция. Сонымен бірге мистикалық когнитивті жағдайларда әр түрмен анықтауға болатын
сананың объектісі болмайды. Болмысты мистикалық тұрғыда түсіну дүниені эйдостар, идея, идеалдар, сенсорлы
қабылдаулар, ұғымдар, символдар немесе модельдер арқылы түсінуге қарама-қарсы. Тар мағынада мистикалық
деп құдаймен үнемі қатынас тәжірибесін түсіндіреді, адамның Абсолютпен нақты кездесудегі экстазды басынан
өткізу.
Алғаш рет «фундаментализм» ұғымы АҚШ-та 1920-
шы жылдары христиандық контексте модернизмге
қарсы кейбір протестанттық шіркеулер мен ұйымдарға
қатысты қолданылды (Kramer 2009). Исламдық
фундаментализм ұғымы тек 50 жылдан соң, 1979
жылғы Иран революциясынан кейін, американдық
БАҚ арқылы кең қолданысқа ие болды.
Фундаментализм ұғымы тез таралып, 1990 жж. қарай
Қазіргі ағылшын тілінің Оксфорд қысқаша сөздігі оны
«тек дәстүрлі протестанттық сенімдерді қатаң сақтау
емес, кез келген діннің, әсіресе исламның бастапқы
немесе негізгі сенімдерін қатаң сақтау» деп анықтады.
Алайда, исламдық фундаментализм ұғымының
қолданысына қатысты ғалымдар арасында
айтарлықтай келіспеушілік бар. Кей ғалымдар
ұғымның түсіндірмелік мәнін тар деп атаса, өзгелері әр
мұсылман исламның негіздеріне сенеді, сол себепті ол
исламдық контексте оң сипатқа ие деп қарсылық
білдіреді.

Ұқсас жұмыстар

Дін социологиясы

Діни санадан

Діни бірлестіктер

Адамның діни сеніміне құрмет

Орта ғасырлардағы Қазақстан жеріндегі діни идеология

Дін мен ғылымның арақатынасы

Дін әлеуметтануы

ДІН ТАРИХЫ ДІН

СӘЛӘФИЗМ ағымы туралы

Еркіндік философиясы

Пәндер