Өсімдіктердің жіктелуі

Фитоценоздың құрамы мынадай элементтерден тұрады:

Флоралық құрамы;

Экобиоморфты құрамы;

Түрлердің ценотикалық маңыздылығы жағынан айырмашылығы;

Фитоценозды құрайтын түрлердің ценопопуляциялық қасиеттері;

Өсімдіктің флоралық құрамын зерттеген кезде біріншіден фитоценоздың немесе ассоциацияның флоралық құрамына көңіл бөлу керек.

« Ассоциация» сөзі латын тілінен аударғанда « қосылу, қосылған » деген мағынаны береді. Ол - өсімдіктер қауымдарын жіктеу жүйесінің негізгі өлшемі. Ассоциация дегеніміз - белгілі орында табиғи пайда болатын белгілі құрамды, тіршілік жағдайы біркелкі қауым. Фитоценозды зерттеуді оның флоралық құрамын анықтап, өсімдік түрлерінің тізімін жасаудан бастау керек.

Фитоценоздың флоралық құрамы дегеніміз - онда өсетін барлық өсімдік түрлерінің жиынтығы. Кейбір түрлер орта жағдайының индикаторы бола алады. Сондықтан, қауым туралы толық мағлұмат алу үшін оның флоралық құрамын, экологиялық жағдайын және тіршілік ортасын жете білу қажет. Көптеген өсімдіктер вегетациялық кезеңді әртүрлі уақытта өткізеді. Соған байланысты қауымның флоралық құрамын толық анықтау үшін ондағы түрлерді толық тізімге алу немесе инвентаризация жұмысын 2 мезгілде жүргізу керек: көктемде - жазда, көктемде - жазда және күзде.

Нақтылы фитоценоздардың флоралық құрамы оларға диаспоралардың ( diaspora грек тілінен аударғанда «таралу», өсімдіктің таратылуға арналған кез - келген бөлігі ) келіп түсуіне және олардың осы жағдайда өніп - өсе алатындығына байланысты анықталады.

Флоралық байлық - белгілі бір фитоценоздың немесе ассоциацияның құрамында өсіп, жетілген түрлердің сандық көрсеткіші. Флоралық байлыққа терең талдау жүргізу үшін әрбір систематикалық топтың - қынаның, мүктің т. б. топтардың түрлерінің санын есептеп шығару керек. Құрамындағы түрлердің санына байланысты жай және күрделі болып бөлінеді. Жай фитоценоз бір немесе бірнеше түрден, күрделі көп түрден тұрады. Әсіресе орман флорасы бай флоралық құрамға жатады.

Л. Т. Раменский 1924 жылы флоралық құрамы толық және толық емес деген фитоценоз түрлерін бөлді. Өмір сүруге қабілеті бар кейбір түрлер кірмей қалса, оны Раменский толық емес деп атады. Фитоценозға адамдардың басқа жақтан алып келген өсімдік түрлерін кіргізу - интродукциялау соңғы кезде жиі кездеседі. Қауымда өсетін өсімдік түрлерінің шамамен 90% - ке жуығы кездесетін қауымның ең аз көлемді ауданын флоралық байлықты табу ауданы дейді. Ал ассоциацияны анықтау ауданы дегеніміз - ассоциацияның барлық негізгі белгілері айқындалатын ең аз ауданды айтамыз. Флоралық байлықты табу ауданы флораны құрайтын өсімдіктің мөлшеріне, үлкен - кішілігіне, өсу молдығына және таралуының біркелкілігіне, тіршілік ету жағдайының бірыңғайлығына байланысты.

Флораның толықтығы . Флоралық байлықты табу ауданының мөлшері өсімдіктің типтеріне байланысты әртүрлі болуы мүмкін. Қауымның флоралық толықтығын анықтауда түрлерді санау оның барлық ауданында немесе оның бір бөлігінде жүргізіледі. Қауымның флоралық толықтығы дегеніміз - ол белгілі бір аудан көлемінде өсетін түрлердің саны. Далалық жерлерде қауымның флоралық толықтығы 1 шаршы метр көлемінде 12 - ден, құрғақ далада, бозды далада 60 - қа дейін, шалғынды далада 80 - ге дейін өзгеріп отырады. Ассоциацияда кездесетін әрбір түрдің маңызды белгісі - оның тұрақтылығы. Ассоциацияны сипаттағанда түрдің тұрақтылығы % - пен көрсетіледі. Тұрақтылық дәрежесі 10 балдық шкаламен белгіленеді.

Экобиоморфа - белгілі бір сыртқы және биоценотикалық ортаның жағдайда табиғи сұрыптау нәтижесінде өсу формалары, биологиялық ритмі және экофизиологиялық, соның ішінде ортаны жасаушы ерекшеліктері ұқсас түрлердің жиынтығы. « Экобиоморфа » гректің

« эко - өмір, био - өсімдік » деген сөздерінен шыққан. Биоморфаның ерекшк түріне қыналар, мүктер, папоротниктер жатады. Экоморфа - сыртқы ортаның жағдайымен қарым - қатынасына байланысты тіршілік формасы. Ең алдымен оған ылғалдылық жатады.

Фитоценоздың флоралық құрамнан басқа белгісі - түрлердің ара қатынасы. Бір түр басқалармен салыстырғанда басым болады, оны доминантты деп атайды. Санына қарай моно немесе полидоминантты фитоценоз ажыратылады. Фитоценоздағы ценотикалық маңыздылығы әртүрлі тұрлер фитоценотиптер деп аталады. Соның ішінде Сукачевтің, Раменскийдің, Быковтың классификациялары жиі қолданылады.

Сукачев фитоценозда 2 топты ажыратады:

Эдификаторлар - қауымды жасаушылар, құраушылар;

Ассектаторлар - қауымды құрауға қатысушылар.

Раменский фитоценозды 3 - ке бөлді:

Виоленттер

Патиенттер

Эксплерентті

Быков фитоценозды 5 -ке бөлген:

Кондоминанттар

Доминанттар

Субдоминанттар

Эзодоминанттар

Ингредиенттер

Ценопопуляция дегеніміз - (грекше «ценоз» - жалпы) фитоценоздың ішіндегі бір түрдің особьтарының жиынтығы. Ценопопуляцияны ғылымға енгізген 1945 - 1950 жылдары Роботнов, ал толық түсінік берген 1961 жылы Петровский.

Фитоценоздың структурасы.

Структура латын тілінен аударғанда « құрылысы, орналастыру» деген мағынаны білдіреді. Фитоценоздың структурасында төмендегідей топтарды атауға болады:

1. Фитоценоздың морфологиясы немесе кеңістіктегі синморфология;

2. Фитоценоздың храналогиялық структурасы немесе фитоценоздың өзгергіштігі;

3. Эколого - биологиялық структурасы;

4. Фитоценоздың функциональдық структурасы;

5. Конституциялық структурасы;

Фитоценоздың вертикальды структурасының негізі болып ярустылығы, ал горизонтальды структурасының элементі - мозайкалығы. Ярустылық - фитоценоздың әртүрлі дәрежеде қабысқан ассимиляцияға заттар және энергия жинақтауға әрқалай қатысатын қабаттарға, ярустарға, қалқаларға, биогоризонттарға, яғни структуралық немесе функциональдық бөлімдерге бөлшектенуі. Фитоценозда дамитын өсімдіктер популяциялары тығыз қабат құрайды. Ол қабаттың әрқайсысын 2 ярусқа - жер үсті және жер асты ярусына бөлуге болады. Осы қабаттың әрқайсысы өзінше энергетикалық жүйе болып табылады.

Сонымен, Быков бойынша қабат дегеніміз - фитоценоздың негізгі структуралық, сонымен бірге экологиялық және энергетикалық бөлігі. Быков фитоценозда төмендегідей қабаттарды ажыратады:

Конституциялық немесе негізгі ( ағаштар, бұталар, шөптер, мүктер)

Эдафикалық ( саңырауқұлақтар, микроорганизмдер)

Орындаушылар ( планктондар)

Қабаттар горизонтальды ярустарға және биогоризонттарға бөлінеді. Ярус - фитоценоздағы қабаттың негізгі бөлігі. Онда негізінен ассимиляция жасайтын немесе сіңіруші және қор жинаушы өсімдік мүшелері үйлесіп орналасады. Басты қабаттың ярусы - басты, екінші қабаттың ярусы - екінші дәрежелі деп аталады. Бір ярусқа жататын өсімдіктерді фитоценотикалық топтар деп атайды.

Ярустың өзін қалқа және биогоризонтальды деп бөлуге болады.

Қалқа дегеніміз - ярусты көлденең бөлгендегі бөлшегі немесе биік ағаштардың бөрік басы. Бір яруста 2-3 қалқа болады.

Ал биогоризонттар деген ярустық ценоэкожүйедегі функциональдық бөлшегі.