Перовскийдің жорығы

Перовскийдің жорығы. Сырдария әскери шебінің құрылуы

Орындаған: Қаржау Н.

Тобы:1602-19 тарих-дінтану

Қабылдаған: Абилаханова А.

Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік Педагогикалық Университеті

Тарих және педагогика факультеті.

Жоспар

1833 жылы жазында В. А. Перовский Орынбор өлкесінің губернаторы болып тағайындалды. Ол өз алдына 2 міндет қойды:

1. Орыс билігін мойындамайтын қазақтарды бағындыру;

2. Орыс әскерлерін Орта Азия хандықтарының шекараларына жақындатуды тездету.

Василий Алексеевич Перовский (20. 02. 1795 - 20. 12. 1857) - атты әскер генералы, генерал-адъютант, Орынбор губернаторы, кейін генерал-губернатор. Ол Орталық Азияны жаулап алудың алғашқы әрекеттерін - Хиуа жорығын (1839-1840) және Қоқан жорығын (1853) басқарды.

Хиуа жорығының себептерінің бірі Орта Азия мен Таяу Шығыстағы орыс-британдық текетірес болды. 1839 жылы наурызда Азия департаментінің арнайы комитетінің мәжілісінде айқындалған жорықтың негізгі міндеттері Ресей империясына бағынышты жерлерге Хиуа шапқыншылықтарын тоқтату, Хиуа хандығындағы орыс тұтқындарын босату, қауіпсіз сауда мен жүктердің транзитін қамтамасыз ету және Арал теңізін барлау.

Орынбор губернаторы мазасыз көршісі Аллақұл ханды бір соққымен құртып, орнына Ресейге адал адамды отырғызғысы келуі мүмкін.

Бұл жорықты 1833 жылдан Орынбор әскери губернаторы, жеке Орынбор корпусының қолбасшысы В. А. Перовский дайындап, жүзеге асырды. Перовский 1830 жылдары осы аймақтағы жағдайдың шиеленісуіне байланысты Ресейдің Орталық Азиядағы белсенді саясатын жақтаушы болды.

Хиуа жорығының мақсаттарының бірі Арал теңізін - оның алабы мен жағалауын зерттеу болды. Сол кездегі географтарды мына сұрақтар қызықтырды: Әмудария Каспий теңізіне құя ма, өзеннің қайнар көздері қайда және оның ағыс бағытын өзгертуге бола ма?

Бұл ең алдымен жаңа стратегиялық маңызды өзен сауда жолын ала алатын Ресей империясын қызықтырды.

Хиуа хандығында мақта болды, ол Ресей мен Еуропа нарығында қымбат болды және тұтынушылар арасында жоғары бағаланды. Ұзақ уақыт қажет болды және мақтаны қазақ даласы арқылы тасымалдау қауіпті болды, сондықтан Әмудария сол кездегі географтар ойлағандай Каспий теңізіне құйса, тезірек және қауіпсіз жолға айналуы мүмкін еді. Ол үшін қайықтар мен каноэлар жорыққа алынды. Хиуадан қайтар жолда Каспий мен Арал теңіздерінің арасындағы жерлерді тегістеу де жоспарланды.

Отряд командирі генерал Перовский Ембідегі негізгі ауыстырып тиеу пунктін жабдықтауға шешім қабылдады. Өзен бастауында қойма құру міндеті полковник А. А. Жемчужниковке жүктелді. 400 башқұрт, 200 казакпен Ембіге барды. Кейін оған тағы 200 жергілікті тұрғын қосылды. Жемчужниковтың тағы бір мақсаты қойма құрумен қатар, жергілікті халықты оңтүстіктен келетін шабуылдардан қорғау болды. 14 тамызда оның әскерлері мен вагон пойызы нысанаға жетіп, қыркүйектің басында қойма құрылысы басталды. Орынбордан Ембіге керуендер үздіксіз келіп жатты.

23 қыркүйекте Геке Ақбұлақ бекінісінің мылтықтарымен бірге Ембіге келді. Жемчужников оған қойманы басқаруды тапсырып, Орынбор губерниясына қайтады. Нәтижесінде 399 және 634 адамдық гарнизондары бар екі бекініс пункті - Ақбұлақ және Ембі салынды.

1839 жылы қараша айының ортасында Орынбор губернаторы В. А. Перовский 12 зеңбірек, 4 мың жаяу әскер және 10 мың түйеге артқан жүгімен Хиуаға қарсы жорығын бастады. Қатты суық пен боранның салдарынан Перовский 2 мың түйесінен айырылып, үлкен шығынмен Ембі бекінісіне дейін ғана жете алды. 1840 жылы 1 ақпанда тағы да 5 мың түйе азық-түлікпен басқа да құрал-жабдықтарын жоғалтып Ақбұлаққа жетті. Ақпан айының ортасында Орынборға кері қайтты. Бірақ, жағдайдың бұлай шиеленісуіне қарамастан, Хиуаға қайталап жорық жасауынан қауіптенген Аллақұл хан 1840 жылдың жазында Ресейге 424 орыс тұтқынын қайтарды. Ресеймен достық туралы келіссөздер жүргізу үшін ол Петербургке елшілер жіберді.

Ресей империясы үшін бұл жорық сәтсіз аяқталды. Жорықта негізінен суық пен аурудан 1054 адамынан айырылған әскерлер Орынборға оралды. Қайтып оралғандардың 604-і цинге ауруына шалдығып, ауруханаға түсті, олардың көпшілігі аман қалмады.

Отрядтан артта қалған 600 орыс тұтқындары, сондай-ақ хиуалықтар жорық басталғанға дейін шекара бекеттерінде тұтқындалғандар, Ресейге 1840 жылдың қазан айында оралды.

Тұтқындарды қайтарумен бір мезгілде Хиуа ханы өзінің қол астындағыларға орыстарды тұтқынға алуға, тіпті оларды басқа дала халықтарынан сатып алуға тыйым салатын фирман шығарды. Перовский жорығы сәтсіз аяқталғанымен, Алла Құлы хан Ресеймен арадағы қарым-қатынасты одан әрі ушықтырғысы келмеді.

1852 жылы жаңа Орынбор губернаторы Перовскийдің бастамасымен полковник Бларамберг 500 адамдық жасақпен Қоқан бекіністері Күмыш-Қорған, Шым-Қорған және Қаш-Қорғанды талқандады; Ақ-мешітке шабуыл жасады, бірақ кері айдалды.

1853 жылы Перовский жеке экспедициялық жасақпен 3 мылтықпен 300 қоқандық тұратын Ақ-мешітке көшті. 1853 жылы 22 сәуірде әскер саны анықталғаннан кейін патша әскерінің Ақмешітке қарай жорығы басталады. Деректер бойынша жорыққа 1 генерал, 6 штаб офицері, 34 обер-офицер, 16 шенеунік, 113 унтер-офицер, 9 кернейші, 1561 қатардағы жауынгер, 424 саптан тыс жауынгерлер қатысқан.

Қатты аптапта 24 күн ішінде жасақпен 900 верстке жуық жерді басып өтіп, хиуандықтардың бірнеше шабуылын жеңген бас эшелондар 1853 жылы 3 шілдеде алынбас деп саналатын Ақ мешіт қабырғаларына келді. Соңғы пойыздар екі күннен кейін тоқтады. Дәл осы уақытта 5 шілдеде лейтенант-командир А. И. Бутаковтың басшылығымен зеңбірекпен қаруланған «Перовский» пароходтары Сыр бойына келді.