1962 жылдарда шетелдік қазақтардың Қазақстанға оралуы

Презентация қосу

5.1. Бейбіт құрылысқа бейімделу
ауыртпалықтары. Әскери-өнеркәсіптік
базаны жеделдету бағытын қолға алу.

5.2. Республика өңіріндегі ядролық
сынақтар және олардың зардаптары.
Білім мен ғылымдағы жағымды
өзгерістер.

5.3 Жалпыға бірдей жеті жылдық білім
беру жүйесінің орнауы. Жоғарғы және
арнаулы орта білім беретін оқу
орындарының ашылуы. Кәсіптік-
техникалық білім беру жүйесі.
5.5. И.Сталиннің жеке басына табынушылық саясатын сынау.

5.6. Партиялық-мемлекеттік басқару жүйесіндегі Хрущевтің
реформасы және оның тиянақсыздығы. Ұлт мәселесіндегі
шектеулердің күшейе түсуі. Одақтық билік пен Қазақстан үкіметі
арасындағы қатынастардың күрделілігі.
5.7 Теміртау оқиғасы. Реформаторлық бағыттағы шаралардың
жартыкештігі. КСРО мен ҚазКСР арасындағы территориялық
мәселелерді шешудегі қайшылықтар - Мәскеудің ұлттық мүддені
ескермейтіндігінің айқын көрінісі. 1955, 1962 жылдарда шетелдік
қазақтардың Қазақстанға оралуы.

5.8. Экономиканы басқару саласындағы тиянақсыз реформалар. Салалық
министрліктердің таратылып, совнархоздардың құрылуы. 1965 - 1966 жж.
экономикалық реформалардың аяқсыз қалуы. Экономиканың
экстенсивтік үлгісінің орнығуы.

5.9 Идеологиялық тоқырау: ресми марксизмнің дағдарысы, зиялылардың
астыртын әрекеттері, диссиденттік үйірмелер қызметі. 60-70-ші жылдарға
қазақ жастарының бейресми студенттік үйірмелерінің ұлттық
жаңғырудағы рөлі («Жас тұлпар
5.1. Бейбіт құрылысқа бейімделу
ауыртпалықтары. Әскери-өнеркәсіптік
базаны жеделдету бағытын қолға алу.
Кеңес Одағы соғыстан экономикалық жағынан әбден әлсіреп шықты. 32 мың
өнеркәсіп орны, сондай-ақ 100 мың ауыл шаруашылық өнеркәсіп орындары
үлкен шығынға батты, олардың біраз бөлігі толығымен жойылды. Сталинград
(Волгоград), Ленинград (Санкт-Петербург), Киев, Минск сияқты қалалар жер
мен жексен етілді. Экономикалық қиындықтар жұмыс қолының жетіспеуіне
байланысты күрделене түсті. Соғыс жылдарында еліміз 30 млн-ға жуық
халқынан айырылғаны белгілі, одан да көп болуы мүмкін. Өндірістегі жетпейтін
жүмыс күшінің орнын толтыру үшін КСРО үкіметі Кеңес Армиясы қатарынан ірі
көлемдегі демобилизация жүргізді. Бірінші демобилизация 1945 жылы шілде-
қыркүйек айларында өтті. Алдыңғы кезекте солдаттар және жасы ұлғайған кіші
офицерлер, инженер, мұғалім, агроном т.с.с. мамандар демобилизацияланды.
1945-1946 жылдары армия қатарындағылардың саны 8,5 млн-ға азайды.
Қазақстандағы тек қана әскери тапсырыстар орындаған көптеген зауыттар
жаңа жағдайда бейбіт өнімдер шығаруға көшті. Дегенмен соғыстың зардабы
Қазақстанға ауыр тиді. Мысалы: зауыттарда, фабрикаларда және ауыл
шаруашылығында жүмыс күші жетіспеді. Бұл жағдай бірнеше себептерге
байланысты еді. Соғыс кезінде Қазақстанға қоныс аударған мамандардың
көпшілігі туған жерлеріне кайтты. Көптеген Қазақстандықтар майданда қаза
тапты және соғыстан оралмады. 1930-1934 жылдардағы шаруалардың зорлап
ұжымдастыру кезіндегі жаппай қоныс аударуы, сондай-ақ республиканың ауыл
шаруашылық аудандарының жартысына жуығының қырылуына алып келген
аштық салдарлары айқын сезілді. Зауыт және фабрика жүмысшыларының
мамандану дәрежесі, жалпы алғанда, жоғары болмады. Жетіспейтін жүмыс
күшінің орнын толтыру үшін республикада жер-жерлерден еңбек ресурстары
Зауыт және фабрика жүмысшыларының мамандану дәрежесі,
жалпы алғанда, жоғары болмады. Жетіспейтін жүмыс күшінің
орнын толтыру үшін республикада жер-жерлерден еңбек
ресурстары мектептері мен училищелері құрыла бастады.
Жұмыс күшінің орны Кеңес Армиясы катарынан
демобилизацияланған әскерлер, сондай ақ фашистік тұтқыннан
оралған репатрианттар есебінен толығып отырды. Қолданылған
ісшаралар нәтижесінде егін алқабының деқаншылары мен
еңбекшілерінің қатары толықты. 1946 жылы Қазақстан
Компартиясы ОК-нің бірінші хатшысы болып Жумабай
Шаяхметов тагайындалды. Кеңес Одағының басқа
республикалары сияқты Қазақстан да фашистік оккупациядан
зардап шеккен аудандарға қолдан келген көмекті аямады.
Республикада тұтастай азық-түлік керуендері жасақталды.
Қазақстандықтар Сталинградтың, Ленинградтың, Солтүстік
Кавказдың соғыстан зардап шеккен шаруашылықтарын
қалпына келтіруге белсене катысты. Тек 1945 жылдың өзінде
Украинаға 500 трактор және басқа да ауыл шаруашылық
машина, 140 паровоз, бірнеше жүздеген ауыл шаруашылық
мамандары жіберілді. Фашистік оккупациядан зардап шеккен
аудандарға жарты миллионнан астам ірі қара мал, жылқы, қой
жеңілдетілген бағамен сатылды. Сондай-ақ тегін көмек
көрсетілді. Қазақстан колхоздары неміс оккупациясынан азат
етілген аудандарға көмек ретінде 17,5 мың ірі қара мал, 22
мындай жылқы және 350 мың қой жіберді.Кеңес өкімет өз
кезегінде Қазақстанның халық шаруашылығын және
мәдениетін дамытуға ерекше назар аударды. КСРО
5.2. Республика өңіріндегі ядролық сынақтар
және олардың зардаптары. Білім мен
ғылымдағы жағымды өзгерістер.
Қазақстан полигондары. Республика жерінде соғыс полигондары
болған аумақтар 30 млн гектардан асады. Мұндағы соғыс
техникасының қалдықтары, ракета сынықтары, бақылау обьектілері
ешбір көмусіз шашылып жатыр. Олар негізінен - Семей,
Нарын(Капустин Яр), Азғыр, Тайсойған, Байқоңыр ғарыш айлағы,
Сарышаған сынақ полигондары.Шығыс Қазақстанның 19 млн гектар
жері 40 жыл бойы ядролық сынақтың полигоны болды. Осы
жерлерде 1949-1989 жылдары аралығында атмосферада - 27, жер
бетінде - 183, қалғандары жер астында ядролық сынақтар
болды.Ядролық қарудан тек атом бомбаларын сынаумен шектелмей,
полигондарда соғыс ракеталарын, т.б. техникалары да сынақтан өтіп
отырды. Батыс Қазақстан аумағында 1966-1979 жылдары 24 рет
ядролық қару сыналған. Соның ішінде Азғыр полигоны ғана 6,1 мың
гектар жерді алып жатыр. Мұндай сынақтар 1968-1970 жылдары
Үстіртте де жасалған. Сол сияқты ірі полигондар қатарына Атырау
облысының Тайсойған, Балқаш көлі маңындағы Сарышаған,
Ташкент-4 сынақ алаңдары мен Байқоңыр ғарыш айлағы да жатады.
Осы аймақтарда радиоактивті заттардың (кадмий, стронций,
қорғасын) шекті мөлшері бірнеше есеге көбейіп кеткен.
Полигондардың ішінде Семей өңірі ең көп
зардап шеккен аймақ. Мұнда атом қаруын
сынаудың ғылыми орталығы орналасқан. Ол -
Курчатов қаласы. Бұрынғы Семей облысының
Абай, Бесқарағай, Жаңасемей, Абыралы
аудандарының аумақтары атом
сынақтарының ордасы аталып, ең көп зардап
шеккен экологиялық апатты аймаққа
айналды.Полигондарға пайдаланылған
жерлердің ауа, су, топырақ, тіпті өсімдіктер
жабыны радионуклеидтермен ластанып, ауа
және жер асты сулары арқылы мыңдаған
километр жерге тарайтыны белгілі. Қазірдің
өзінде Қазақстанда 2,6 млн адам мутагенез
ауруымен есепте тұр. Қатерлі ісік, қан
аурулары, сәулелік ауру, жүйке ауруларымен
ауырғандар санының көрсеткіші бұл аймақта
республика бойынша ең жоғары.
Білім мен ғылымдағы жағымды өзгерістер.Екінші дүниежүзілік
соғыс әлемге алапат шығындар әкелді. Оның ішінде Қазақстан да
біршама зардап шекті. Бұл еліміздің экономикасының және
мәдениетінің дамуы деңгейінде көріндіЕң құнды адам ресурсы
тоқырауда еді. Бірақ шығындар, керісінше, адамдарды өз отанына
қалтқысыз, қажырлы еңбек етуге одан сайын ынталандыра түсті.
Төртінші бесжылдықтың (1946-1950) мақсаттары:1. Ауыр
өнеркәсіпті дамыту.2. Жаңа теміржол жолдарын салу.3. Ауыл
шаруашылығын қарқынды дамыту.4. Адамдардың мәдениет
деңгейі мен материалдық әл-ауқатын арттыру.1947 жылғы 16
қарашада БКП (б) ОК «Қазақ ССР-де жоғары және орта білімді
одан әрі дамыту шаралары туралы» қаулы қабылдады. Бұл
маңызды шешім болатын, өйткені соғыс жылдарында КСРО
ауылдық елді мекендердегі міндетті жетіжылдық және қалалық
жерлердегі онжылдық білім беруді кідірткен болатын. Ол кезде
жеңіске жету үшін буыны қатаймаған балалардың көмегі де қажет
болғандықтан, білім беруге екінші кезекте мән берілді. Соғыс
бітісімен еліміз өткеннің қарымын қайтаруды бастады: біртіндеп
мектептерге қаржы бөлініп, оларды техникалық құрал-
жабдықтармен және қажетті заттармен қамтамасыз ету басталды.
Политехникалық білім құнды болып, оның алғашқы бастаулары
мектеп қабырғасында беріле бастады.Білім беру саласына
бөлінген зейін өз жемістерін бере бастады: егер 1948 жылы
мектепте білім алмаған балалар саны 200 мыңды құраса, келесі
онжылдықта бұл сан 16 мыңға дейін төмендеді.
1959 жылы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі «Мектептің өмірмен байланысын
нығайту және Қазақ КСР-де халыққа білім беру жүйесін одан әрі дамыту
туралы» Заң қабылдады.Соған сәйкес 1962-1963 жылдары мектептер 8
жылдық білім беруге көше бастады. Еңбек политехникалық мектептері 11
жылдық білім беруге көшті. Совет мемлекетіне қажетті мамандыққа
түскендерге қолдау көрсетілді. Еңбек етуші жастардың мектептері
ашылды. Осы кездері педагогикалық білім өте танымал болып, педагогтар
мәртебесі КСРО-да өте жоғары болып, мұғалімдер зор құрметке ие болды.
Соғыстан кейінгі 20 жыл ішінде жоғары білім алғандар саны 11 есе өсті.
Тың игеру жылдарында КСРО-да ауыл шаруашылық-техникалық білім
беру жүйесі қызмет етті.Оның үстіне, Кеңес одағының барлық түкпір-
түкпірінен Қазақстанға тың игеруге адамдар легі ағыла бастады. 70-ші
жылдары жалпы орта білім беруге көшуге үлкен көңіл бөле бастады. Ал 80-
ші жылдардың басында жалпы орта білім міндетті сипатқа ие болды. 1984
жылы жаңа мектеп реформасында материалдық-техникалық базаның
сапасына баса көңіл бөліне бастады; оқушылар 1-ші сыныпқа 6 жастан
бара бастады. ХХ ғасырдың екінші жартысында орыс тілінде оқытатын
мектептер басым болды. Қазақ тілінде оқытатын мектептер саны
әжептәуір қысқарып қалды. Шағын деревнялар мен ауылдарда мектептер
жабылып немесе біріктіріле бастады.Кейбір мектептер орыс және қазақ
тілдерінде біріктіріп оқытты. 80-ші жылдардың ортасында Қазақстанда 55
жоғары оқу орны және 246 арнайы орта білім беру мекемелері болды.
Оларда 200-ге жуық түрлі мамандықты ұсынды. Соғыстан соң Қазақ КСР-
інің жағдайы мәз емес еді, бірақ қарапайым халықтың қажырлы еңбегінің
арқасында өмір сапасы біртіндеп арта бастады. Мектептерге, арнайы оқу
орындарында және жоғары оқу орындарына үлкен көңіл бөліне бастады,
өйткені елдің әрі қарайғы тағдыры дәл осы жас ұрпақтың қолында
болатын.
5.3 Жалпыға бірдей жеті жылдық білім беру жүйесінің
орнауы. Жоғарғы және арнаулы орта білім беретін оқу
орындарының ашылуы. Кәсіптік-техникалық білім беру
жүйесі

Жеті жылдық мектеп — Қазақстанда 1922 —
58 ж. аралығында болған жалпы білім
беретін орталау мектеп. Алғашқы жылдары
Жеті жылдық мектепте ана тіліне аптасына 5
— 6 сағат бөлінді.1928 ж. Қазақ халық ағарту
комиссариатының ғылыми-әдістемелік кеңесі
қазақ Жеті жылдық мектептеріне “аймақ-
кешен” бағдарламасын жасады.
Қазақстанда тұңғыш жоғары оқу орны-
педагогикалық институт 1928 ж. ашылған,
оған кейін Абайдың есімі берілді
➢Алматы медицина институты ашылды 1931 жылы
➢ Алматы зоотехникалық-мал дәрігерлік институты ашылды
1929 жылы
➢ Орал және Қызылорда пединституттары ашылды 1931-1932
жылдары
➢ С.М. Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университеті
ашылды 1934 ж.
➢ Республикада инженер-техник кадрларын даярлаудың негізін
қалады Қазақ кен-металлургия институты
➢ Ұлы Отан соғысы қарсаңында Қазақстанда жоғарғы оқу
орындарының саны 20
➢ Ұлы Отан соғысы қарсаңында Қазақстанда орта арнаулы оқу
орындарының саны 118
➢ Ұлы Отан соғысы қарсаңында Қазақстанда жоғары және орта
арнаулы оқу орындарында 40 мыңдай адам оқыды
➢ 1930 жылдары өзге республикалардың жоғары оқу орындары
мен техникумдарында қазақстандық жастар білім алды 20
мыңдай
➢ Қазақстан ғылымының қалыптасқан кезеңі 1920-1930
жылдар
➢ Қазақстанды зерттеу қоғамы құрылды 1920-1930 жылдары
Кәсіптік-техникалық білім — кәсіптік-
техникалық оқу орындарында және
өндірісте оқыту жолымен шаруашылық
салалары үшін білікті жұмысшы кадрлар
даярлау жүйесі; белгілі бір жұмысшылық
кәсіп, мамандық бойынша жұмысты
біліктілікпен орындауға мүмкіндік беретін
жүйеленген білімдердің, ісмерлік білік пен
машық-дағдылардың
жиынтығы.Қазақстанда кәсіптік-
техникалық білім беру жалпы білім беретін,
орташа және орта білім беретін
мектептерде, лицейлерде, колледждерде,
тікелей өндірісте, оқу өндірістік
комбинаттары мен орталықтарда, курстарда
жүргізіледі
5.4. Қазақстан Ғылым Академиясының құрылуы.
Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясы (1993-1996, 1999-
2003) — ҚР Президентінің 1993 ж. 21 қаңтардағы Жарлығымен [1] Қазақ
КСР ғылым академиясы қайта ұйымдастырылуының нәтижесінде құрылды
[2]. ҚР Президентінің 2001 ж. 6 қарашадағы Өкімімен [3] ҚР Ұлттық ғылым
академиясына мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын
фундаментальды ғылыми зерттеулер бағдарламалары шеңберінде
орындалатын жұмыстарын сараптау функциялары жүктелді. ҚР Үкіметінің
2002 ж. 22 мамырдағы қаулысымен [4] "ҚР Ұлттық ғылым академиясы"
республикалық мемлекеттік мекемесінің Жарғысы бекітілді.
Жарғыға сәйкес ҚР Ұлттық Ғылым академиясының мүшелерін
(академиктерді), корреспондент-мүшелері мен Қазақстанның жетекші
ғалымдарын біріктіретін мемлекеттік ғылыми мекеме болып табылды.
Ғылым академиясы басқарушылық, ғылыми-техникалық, әлеуметтік-
мәдени және басқа функцияларды жүзеге асыруға құрылған
республикалық мемлекеттік мекеме болып табылды.
Ұлттық ғылым академиясы жалпы басшылықты және қызметін үйлестіруді
уәкілетті орған (министрлік) жүзеге асырды. Ғылым академиясы
басқармасының атқарушы органы ҚР ҒА президенті болып табылды. ҚР
Президентінің 2003 ж. 21 қазандағы Жарлығымен [5] "Қазақстан
Республикасының Ұлттық ғылым академиясы " республикалық
мемлекеттік мекемесі таратылып, "Қазақстан Республикасының Ұлттық
Ғылым академиясы" қоғамдық бірлестігі құрылды.
1946 жылы 1 шілдеде Қазақстан Ғылым академиясы
салтанатты түрде ашылды. Ғылым академиясының
тұңғыш президенті болып көрнекті қоғам және мемлекет
қайраткері, қазақстандық геология мектебінің негізін
салушы, академик, әлемге танымал ғалым Қ.И.Сәтбаев
сайланды. Қазақстан Ұлттық Ғылым академиясының
құрылуы республиканың табиғи ресурстарын неғұрлым
толық зерттеуге және пайдалануға, оның
экономикасының, ғылымы мен мәдениетінің өркендеп
өсуіне кең мүмкіндіктер ашты. 1995 жылы 31 желтоқсанда
Ғылым академиясының ғылыми-зерттеу институттарында
ғылыми қызметкерлердің саны 2996-ға жетті, оның ішінде
408 ғылым докторы және 1289 ғылым кандидаты; ал 2009
жылы ҚР Ұлттық Ғылым академиясында 172 толық мүше,
21 құрметті мүше және 14 шетелдік мүшесі болды. Ғылым
академиясының құрамында 5 ғылыми бөлімше (1999):
физика-математикалық ғылымдар, Жер туралы
ғылымдар, химия-технологиялық ғылымдар, биология
және медицина ғылымдары, қоғамдық және
гуманитарлық ғылымдар бөлімшелері, сондай-ақ ғылыми-
ұйымдық және халықаралық бөлімшелер жұмыс істеді.
Ұлттық ғылым академиясы жалпы басшылықты
және қызметін үйлестіруді уәкілетті орған
(министрлік) жүзеге асырды. Ғылым академиясы
басқармасының атқарушы органы ҚР президенті
болып табылды. ҚР Президентінің 2003 ж. 21
қазандағы Жарлығымен "Қазақстан
Республикасының Ұлттық ғылым академиясы "
республикалық мемлекеттік мекемесі таратылып,
"Қазақстан Республикасының Ұлттық Ғылым
академиясы" қоғамдық бірлестігі құрылды.
1946 жылы 1 шілдеде Қазақстан Ғылым
академиясы салтанатты түрде ашылды. Ғылым
академиясының тұңғыш президенті болып
көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері,
қазақстандық геология мектебінің негізін
салушы, академик, әлемге танымал ғалым
Қ.И.Сәтбаев сайланды
5.5. И.Сталиннің жеке басына
табынушылық саясатын сынау
1956 жылы 14 ақпанда Москвада КОКП-ның ХХ съезі өтіп, онда
Сталиннің жеке басына табыну айыпталды. КОКП Орталық
Комитетінің бірінші хатшысы Н.С.Хрущев бастаған
коммунистер партиясы сталиндік диктат үстемдігін әшкерелеп,
талдау жасауға тырысты. “Жеке басқа табынушылық және
оның салдары” туралы мәселе 25 ақпанда съездің жабық
мәжілісінде көтеріліп, съезд өткен соң, жарты жылдан кейін,
30 маусымында “Жеке басқа табынушылықтың зардаптарын
жою” жөнінде қаулы қабылданды. Н.С.Хрущевтің ХХ съездегі
«Сталиннің жеке басына табынушылығын әшкерелеу” туралы
баяндамасының толық мәтіні 33 жыл өткен соң ғана 1989
жылы жарық көрді. Тарихта “жылымық” деп аталып жүрген
1954-1964 жылдары біршама басшылықтың ұжымдық
принциптері енгізіліп, әміршіл-әкімшіл басқару жүйесі босаңси
бастады. Қоғамдағы кеңес және қоғамдық ұйымдардың рөлі
біршама өсті.
Қоғамдық өмірді демократияландыруға бағытталған бұл
шаралар біршама ой еркіндігін тұғызды. Нәтижесінде
мыңдаған кінәсіз сотталған адамдар лагерлерден босатылып,
партияның кейбір көрнекті қайраткерлері ақталды. 1930-1950
жылдары істі болған зиялылардың істері қайта қаралып,
1953-1956 жылдары партия қатарынан шығарылған 5456
адам, Ұлы Отан соғысы жылдары жау басып алған
территорияларда қалғандары үшін жазаланған 243 коммунист
ақталды. Сондай-ақ, 1954 жылы Е.Бекмаханов, Қ.Сәтбаев,
М.Әуезов еліне оралды. К.Бекхожин, С.Мұқанов, С.Кенебаев
партия қатарына қайтадан алынды. Әйтсе де, Н.С.Хрушев пен
оның төңірегіндегілердің Сталиндік тәртіпті сынға алуы
үлкен ерлік болғанымен, олар әбден орныққан әміршіл-
әкімшілдік жүйені толық жойған жоқ. Әлі де кінәсіз соталған
адамдар түрмелерде қалды. Ресейлік патша өкіметінің отарлау
саясатын ақтау мақсатында, Қазақстанның Ресейге өз
еркімен қосылғандығы кеңінен насихатталып, қазақтардан
бірыңғай коммунистік ұлт шығаруға бағыт алынды. Тарихи
шындық ақтандақ қалпында қалып, кеңестер жүргізген
қанды қырғын біржақты көрсетілді. А.Байтұрсынов,
Ә.Бөкейханов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, Ж.Аймауытов және
т.б. алаш қайраткерлерінің қызметіне саяси әділ баға
берілген жоқ.
Ұлттық республикалардың егемендігі жоққа
шығарылып, экономика салаларында жалпы
бағытты белгілеу, кадрларды тағайындау және
тағы басқа көптеген мәселелер орталықтағы
шағын топтың қолында қала берді. Қайта
құрулар соңына дейін жеткізілмеді. Сталиннің
өлімінен кейін жасалған іс-әрекеттің
жартыкештігінің салдарынан бір жағынан
депортацияға ұшыраған башқұрттар, қалмақтар,
шешендер, ингуштар мен қарашайлықтардың
автономиясы қалпына келтірілсе, ал, екінші
жағынан қырым татарлары, немістер, месхет
түріктеріне өз автономиясын қайта құруға
әкімшіл-әміршілдік жүйе тиым салды. Әкімшіл-
әміршіл жүйені мойындаған қазақ зиялыларына
біраз кешірімдер жасалғанымен тоталитарлық
тәртіп зиялыларды бақылауын тоқтатпады
және оның тиянақсыздығы. Ұлт мәселесіндегі шектеулердің күшейе түсуі.
Одақтық билік пен Қазақстан үкіметі арасындағы қатынастардың
күрделілігі.

Хрущев билікке келісімен ішкі және сыртқы саясатта
“жылымық” басталды, партиялық — мемлекеттік жүйені
өзгертуге талпыныс жасалды. Осы мақсатта партиялық
және мемлекеттік аппараттың айрықша құқықтарына
шектеу жасап, біршама ашық қоғам орнады. Хрущев
КОКП-ның 20-съезінде (1956) Сталиннің жеке басына
табынудың зардаптары жөнінде баяндама жасады.
Осыдан соң іле-шала саяси қуғын-сүргін құрбандары
ақтала бастады. 1954-64ж. аралығында КСРО-да Тың
игеру жүзеге асырылды. Қудалауға ұшыраған
халықтардың саяси және Әлеуметтік құқықтары қалпына
келтірілді. Өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығын дамытуға
үлкен көңіл бөлінді. 1954 ж. алғашқы атом электр
станциялары салынды, 1957 ж. Жердің жасанды серігі
ұшырылды. 1961 ж. тұңғыш кеңестік ғарышкер орбитаға
ұшып шықты. Бірақ елде демократияның дамытылуы
шектеліп, социализм толық және түпкілікті орнады.
Елде тоталитарлық режим сақталды, басқаша
ойлаушылық тұншықтырылды, интеллигенцияға
қарсы қуғын-сүргін, жұмысшылар
демонстрацияларын күшпен басу (Новочеркасск,
1962, т.б.), басқа елдердің ішкі ісіне араласу (1956 ж.
Венгрияға әскер кіргізу), т.б. келеңсіздіктерге жол
берілді. Батыспен арадағы әскери қақтығыстар
(Берлин, 1961, Кариб дағдарысы, 1962, т.б.),
“Американы қуып жету және басып озу” сияқты
саяси жалаң ұрандар, 1980 жылға дейін коммунизм
орнату уәдесі, осылардың барлығы оның
саясатының тиянақсыздығын көрсетті. Сонымен
қатар шаруашылықты өркендетуде көптеген
кемшіліктер жіберілді, партияның облысы
ұйымдары салалық партия ұйымдарына
ажыратылды. Саяси қайраткерлерге, әскери
басшыларға сенімсіздік көрсетілді. 1957 ж. армия
мен халықтың алдындағы беделінен қауіптеніп,
қорғаныс министрі Г.К. Жуковты орнынан алды
5.7 Теміртау оқиғасы. Реформаторлық бағыттағы шаралардың жартыкештігі. КСРО мен ҚазКСР арасындағы
территориялық мәселелерді шешудегі қайшылықтар - Мәскеудің ұлттық мүддені ескермейтіндігінің айқын
көрінісі. 1955, 1962 жылдарда шетелдік қазақтардың Қазақстанға оралуы.

Теміртау жұмысшыларының көтерілісі - 1958 жылы тамыз
айында Карағанды облысы Теміртау қ-нда болған кеңестік жүйеге қарсы
бас көтеру. Теміртауда салынып жатқан металлургия комб.
екпінді комсомолдық құрылыс деп жарияланған соң 1958 жылдың соңына
дейін облысқа 132 мың адам келді. Жаңадан келушілерге тұрғын үйлер
жетіспеуіне байланысты жұмысшыларды шатырларға орналастыруға тура
келді. Жаңа табиғи ортаға үйренудің қиындығы, ауыз судың жетіспеуі,
тамақпен қамтамасыз етудегі кемшіліктер жұмысшылардың заңды
наразылығын туғызды. Тамыздың 1-і күні бір топ жастар көпшілік
тамақтандыру орындарында ашық наразылық білдірді.
Алғашқы құқық қорғау әрекеттері біртіндеп тәртіп бұзушылықка ұласты.
Өкінішке орай жастардың заңды наразылығын қылмыскерлер тобыры
пайдаланып кетті. Олар дүкендерді, базарды, асхананы
тонады, милицияның қалалық бөлімін қоршауға алды. Көтеріліс үш күнге
созылды. Оны басуға әскерлер тартылды, қару қолданылды. Көтеріліске
қатысқандардың ішінде мерт болғандар,
ал әскерлер мен милиция қызметкерлерінің қатарынан жараланғандар мен
мертіккендер болды. Теміртау жұмысшыларының ұйымдастырушылары
сотталды.
Елдегі мемлекеттік өкімет билігі жүйесі мен экономиканың шұғыл күйреуі
жағдайында 1990 ж. 25 қазанда республика Жоғарғы Кеңесі Қазақ КСР-нің
мемлекеттік егемендігі туралы Декларация қабылдады.Бұл Декларацияда
негізінен мына мәселелерге мән берілді: КСРО мен ҚазКСР арасындағы
қатынас келісім-шарт негізінде жүзеге асады; Республика әкімшілік-
аумақтық құрылымға, саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени-ұлттық
құрылыстарға байланысты барлық мәселелерді дербес шешеді; Республика
өз аумағында Қазақ КСР заңдарын бұзатын КСРО заңдарының қолданылуын
тоқтатуға құқылы;Қазақстанның өз шекарасындағы аумағына қол
сұғылмайды, бөлінбейді және оның келісімінсіз өзгертілмейді; Қазақ КСР
Жоғарғы Кеңесінің келісімінсіз оның аумағында басқа мемлекеттердің
әскери құрамалары, олардың әскери базалары орналаса алмайды; Қазақстан
өзінің дербес ішкі әскерін, мемлекеттік және қоғамдық қауіпсіздік
органдарын ұстауға құқылы. Қазақ КСР халықаралық қатынастарда дербес,
өзінің мүдделеріне сай сыртқы саясатын жүргізеді. Декларацияның жаңа
одақтық шарт жасасу және Қазақ КСР жаңа Конституциясын қабылдау үшін
негіз болып табылатындығы туралы арнайы бапта көрсетілді. Егемендік алу
Қазақстанда жалпы демократиялық процестердің барысын шапшаңдатты,
мұның өзі елдегі болып жатқан оқиғалармен тығыз байланысты еді. 1991
жылдың ортасынан-ақ Қазақстан басқа республикалармен бірге іс жүзінде
орталыққа оппозицияда болды. Қазақстанның бастамасы бойынша
Белоруссиямен, Украинамен, Ресеймен және басқа республикалармен бір-
бірінің егемендігін, қалыптасқан шекараларды, орнатылып жатқан өзара
пайдалы экономикалық байланыстарды мойындау туралы екі жақты
келісімдер жасалды. 1990 жылы желтоқсанда төрт республика – Ресей,
Украина, Белоруссия және Қазақстан егеменді мемлекеттер одағын құру
туралы инициатива көтерді, Новоогарев келісімін талдап жасау жөніндегі
бірлескен жұмыс басталды.
1956—1962 жылдары Кеңес Одағы тұсындағы әкімшіл-әміршіл
басқару жүйесінің қыспагынан Қытайға өтіп кеткен қазақтарға
Отанына оралуға рұқсат етілді. Сол жылдары келушілердің
қолында аты-жөні жазылған және көлемі 4x5 см фотосуреті бар
қағаз болды. Оларға бұрынғы кеңестік негізінде 1930 жылы 2
тамыздағы «КСРО азаматтығы туралы» Заңды басшылыққа ала
отырып, жаңа төлқұжаттар берілді. Сол заңның 2-бабы бойынша
30-жылдардағы аштық кезінде кеткендерге азаматтық берілді. Ал
заңның 3-бабы 1917 жылғы төңкерістерден шетелге кетуге мәжбүр
болғандарға қатысты қолданылды. Осы 2- және 3-баптары
бойынша Қытайдан келген оралмандарға КСРО азаматтығын беру
туралы қорытындылар шықты. Бүл қорытындылар бекітіліп,
төлқұжат берілетін мекемелерге жөнелтілді.Қытайдағы
қазақтардың оралуы қазақтардың механикалық жолмен ұлғаюына
жағдай жасады. 1959—1970 жылдары қазақтар механикалық
жолмен 143 мыңға көбейді. Тек қана Алматы облысына 62 мың
адам көшіп келді.1956—1962 жылдардағы қазақтардың кері көші-
қон ағымдары олардың этнодемографиялық жағдайына әсер етті.
Мәселен, 1962 жылы туғандардың жалпы саны ең жоғары
көрсеткішке жетті.1962 жылы 60
мыңдай ұйғырлар мен қазақтар кеңес-қытай шекарасынан бері
өтті.XX ғасырдың 90-жылдарының басында қазақтардың тарихи
отанына оралу мәселесі үкімет деңгейінде шешіле бастады. Бұл
мәселенің күрделілігіне орай, мемлекет қазақтардың шетелдерден
оралуын біртіндеп жүзеге асыру бағдарламасын дұрыс көрді.
5.8. Экономиканы басқару саласындағы тиянақсыз
реформалар. Салалық министрліктердің таратылып,
совнархоздардың құрылуы. 1965 - 1966 жж.
экономикалық реформалардың аяқсыз қалуы.
Экономиканың экстенсивтік үлгісінің орнығуы
1964 ж. өткен қазан пленумында Хрущев орнынан алынып, 1-хатшылыққа
Брежнев, Министрлер Кеңесінің төрағасы болып Косыгин сайланды.1965 жылы
кеңес экономикасын барынша нығайтуға тырысқан ел басшылығы жаңа
шаруашылық реформалары жүргізе бастады. Бұл бір уақытта бірнеше саланы -
өнеркәсіп, құрылыс, ауыл шаруашылығын қамтыған, соғыстан кейінгі кезеңдегі
экономиканы қайта ұйымдастырудағы ең, ірі шаралар болды. Сол кездегі КСРО
Министрлер Кеңесінің төрағасы Косыгин бастаған реформашыл күштер
экономиканы басқарудағы әкімшілдікті сынай отырып, өнеркәсіпті басқаруды
салалық қағидамен, жузеге асыруды, өнеркәсіп салалары бойынша одақтық-
республикалық министрліктер құруды ұсынды. Кәсіпорындарға дербестік
берілді, оларға шаруашылық есеп әдісі кеңінен ене бастап, қызметкерлерді
экономикалық жағынан ынталандыру мен материалдық жағынан марапаттау
шаралары неғұрлым ойластырылған түрде қолданыла бастады. 1965 жылы
алтыншы шақырылған КСРО жоғарғы кеңесінің сессиясы өнеркәсіпті басқару
жүйесіне өзгерістер енгізу мен бірқатар мемлекеттік жоспарлау органдарын
қайта құру жөнінде заң қабылдады. Қабылданған шешімдерге сай Қазақ КСР
халық шаруашылығы Кеңесі мен экономикалық аудандардың совнархоздары
таратылды. Республикада бірқатар одақтық-республикалық салалық
министрліктер құрылып, құрылыс материалдары, орман, целлюлоза-кағаз және
ағаш өңдеу, тамақ өнеркәсібі кәсіпорындары біріктірілді.1965 жылғы
шаруашылық реформасы бойынша жасалған қадамдар техникалық жағынан
қайта жарақтандыру, еңбек пен өндірісті ұйымдастыруды жетілдіру жөніндегі
мәселелерді шешуге ынталандырды
Кәсіпорын қызметін шамадан тыс бақылау жойылып, шаруашылық
дербестігі ұлғая түсті. Пайда, баға, ақшалай сыйлық, несие тәрізді
экономикалық тетіктер жұмыс істей бастады. Әрбір қызметкер мен
бүтіндей кәсіпорынды материалдық жағынан ынталандыруға баса
назар аударылды.1966 жылы Қазақстанда жоспарлаудың жаңа
тәртібіне 11 өнеркәсіп орны, оның ішінде Өскемен қорғасын-мырыш
комбинаты, Шымкент цемент зауыты, Алматыдағы «Жетісу» аяқ
киім фабрикасы т. б. көшті. Басқарудың жаңа формаларына өткен
көсіпорындар жоспарларын асыра орындай бастады, олардың
қайтарымдылығы да артты. Сол кезде шаруашылық жүргізудің
мұндай формасына басқа кәсіпорындарды да көшіру жөнінде шешім
қабылданды. Қолға алынған шаруашылық реформасы
кәсіпорындар, құрылыс пен көлік жұмысын жандандыра түсті.КОКП
ОК 1965жылы кыркуйек Пленумы талдап жасаған аграрлық
реформа ауыл шаруашылығын интенсивті жолға түсірудің
талпынысы болды. Ұлттық табысты аграрлық саланың пайдасына
қарай қайта бөлу, шаруашылық есепті енгізу, ауыл шаруашылығын
өнімдерінің сатып алу бағасын арттыру шаралары
белгіленді.РРеформаның сәтсіздікке ұшырауының негізгі себебі
саяси саладағы демократияландыру процесінің тежелуі болды. Ол
тек экономикалық ұйымдық-техникалық саласымен ғана шектеліп,
қоғамның саяси құрылымына, меншік қатынасына соқпады,
мемлекеттік меншіктің монополиясын сақтады, нарықтық
қатынастарды теріске шығарды. Л.И. Брежнев пен оның
төңірегінділер реформа негізінде экономиканы терең қайта құруға
қарсы болды. 70жылдардың басында реформаны жүргізу
тоқтатылды.
Шаруашылық реформасы республиканың экономикалық
дамуына белгілі дәрежеде қозғау салды. Бірақ реформаны
жүзеге асырудың алғашқы қадамынан бастап-ақ жоспарлау мен
экономикалық ынталандырудың жаңа принциптерінің
артықшылықтары, мүмкіндіктері толық пайдаланылмады.
Басқарудың жаңа құрылған экономикалық жүйесі бірте-бірте өз
позициясынан айрыла берді жоспарларға түзету енгізу жиіледі,
кәсіпорындардың құқы шектелді, орталықтың өктемдігі
күшейді, Реформа бір жағынан нақты жұмысшы орнына
жетпей , екінші жағынан басқарудың сатылы буындарына
соқпай кәсіпорындардың дәрежесінде тоқтап қалды. Реформаны
тереңдетуге жасалған талпыныстар экономикалық
экспериментке айналды. Саяси қолайлы жағдайлар
болмағандықтан басқару жүйесінде түбірлі қайта өзгерістер
жасалмады. Ел басшылары саяси жүйені өзгеріссіз қалдырып,
үйлеспейтін нәрсені: басқарудың әкімшілік және экономикалық
әдістерін үйлестіруге тырысты. Мұның өзі бюрократизмнің
өрістеуіне және кәсіпорындардың дербестігін шектеуге алып
келді, бұл экономикалық өсу қарқынының құлдырауына және
техниканың бірсыпыра салаларында дүние жүзілік дәрежеден
көп артта қалуға соқтырды. Реформа өндірістік сапа
көрсеткіштерінің өсуін көтермелей алмады. Экономиканы өсудің
экстенсивті факторларына бағыттай отырып, реформа көп
жағдайда шығын көздерінің дамуына көмектесті.
5.9 Идеологиялық тоқырау: ресми марксизмнің
дағдарысы, зиялылардың астыртын әрекеттері,
диссиденттік үйірмелер қызметі. 60-70-ші жылдарға
қазақ жастарының бейресми студенттік үйірмелерінің
ұлттық жаңғырудағы рөлі («Жас тұлпар
Тоқырау кезеңінің идеологиясында орыстандыру
саясаты басты бағыттардың бірі болып
қалыптасты. Хрущевтік-брежневтік әкімшілік
әлемнің алтыдан бір бөлігін алып жатқан жерде
тарихи жаңа қауымдастық – кеңес халқын жасау
ниетін көздеді. Коммунистік әкімшіліктің
“халықтардың мызғымас достығы”, “ұлттар мен
ұлыстардың жақындасуы жəне бірігуі” туралы
тезистері жүзеге асырылып жатты.1960
жылдардың ішінде Мəскеуде қазақ
студенттерінің тұңғыш ұлттық-демократиялық
бейресми ұйымы – “Жас тұлпар” құрылды. Басты
ұйымдастырушысы – Мұрат Əуезов. Көмекшілері
А.Қадыржанов, Б.Тайжанов болды.
Мақсаты: бұқараның ұлттық санасын ояту, жоғарғы
органдарға ұлт қатынастарына қатысты нақты ұсыныс
айту.“Жас тұлпар” ұйымы алғашқыда 800 студентті
біріктірді, кейін Алматы, Ақмола, Шымкент, Ленинград,
Киев, Одесса, Павлодар, Ригада құрылды. Қарағандыда
“Жас қазақ”, Семейде “Тайшұбар” деп аталды. 1970
жылдары ұйымның ықпалымен “Гүлдер”, “Дос-Мұқасан”,
“Айгүл” ансамбльдері құрылды.1975 жылы Олжас
Сүлейменовтің “АЗиЯ” атты тарихи-лингвистикалық
талдау кітабы жарық көрді. “Игорь жасағы туралы
жырды” талдай келіп, бұл жыр славяндық жəне түркілік
этностық əлем шекарасында дүниеге келген және жырда
екі көрші мəдениеттің шындықтары көрініс тапқан деген
тұжырым жасады. Алайда ұлыдержавалық шовинизм
идеологтарына бұл ұнамады. Бас идеолог М.Сусловтың
басшылығымен тойтарыс беріліп, кітап тауар
айналымынан алынып тасталды, жаңа басылымына
тыйым салынды.Еділ бойындағы автономиялық
құрылым таратылғаннан кейін жүздеген мың неміс
Қазақстанға қоныс аударған болатын.

Ұқсас жұмыстар

Қазақтардың тұңғыш дүниежүзілік құрылтайы

Бірінші орыс революциясы және оның Қазақстанға әсері

ҚАЗАҚ ҰЛТЫНЫҢ ӨСУІ

Қазақ солдаты

"Әдебиет пен өнер" тақырыбындағы сабақ жоспарына презентация

Нұрлы көш бағдарламасы және отандастардың қайтып оралуы

Ресейге қоныс аударуы

Қазақстанда этностық топтардың қалыптаса бастауы туралы ақпарат

Қазақ даласына жер аударылған ұлттар тарихы

Қ.Жұмаділов "Тағдыр"

Пәндер