Электронды микроскоппен зерттеу

Презентация қосу

Тіршіліктің формалары мен зерттеу әдістері

Орындаған : Шериязданова Нұрай , 4-топ
Оқытушы : Сыман Қуаныш Жеңісқызы
Барлық органикалық дүниенің көп түрлерінің ішінде бір-бірінен айырықша ажырайтын 2 топ бар -
жасушалық және жасушаға дейінгі формалар.
Жасушаға дейінгі формаларға вирустар мен фагтар жатады. Олар екі бөліктен тұрады:
1. генетикалық материалдардан;
2. белокты қабықшадан.
Вирустың генетикалық материалы РНҚ немесе ДНҚ болса, ал фагтарда ДНҚ. Олар тек тірі
организмдер клеткасында тіршілік етеді. Мысалы: вирустар тұмау, энцефалит, полиомиелит ауруын
қоздырады . 6 – сурет.
Вирустардың сызба
нұсқасы

А – Грипп вирусы -
симметриясының типі
спиральді;

Б, Д – Герпесс вирусы –
симметриясының типі
куб тәрізді;

В – Аденовирус –
симметриясының типі
куб тәрізді;

Г – Полиомиелит
вирусы –

симметриясының типі
Клетка – тіршіліктің элементарлы бірлігі
Т .Шванн клетка тіршіліктің элементарлы бірлігі екені туралы кезінде өз жұмыстарындағы
ережелерінде көрсеткен. Р.Вирхов (1858) әрбір клетка өзінде тіршіліктің толық сипаттамасын алып
жүреді деп есептеп, «Барлық тірі ағзаның соңғы морфологиялық элементі – клетка, одан тыс нағыз
тіршілікті іздеуге біздің құқымыз жоқ» деген. Қазіргі кездегі ғылымның жетістіктері осы ережені
толығымен дәлелдеп, клетканы «тіршілік атомы», «тіршілік кванты» деп атап, одан тыс тіршіліктің
болмайтынын және ол тіршіліктің ең кіші бірлігі екенін көрсетіп отыр.
Клеткаға берілген мұндай жалпы сипаттама, өз кезегінде, тіршіліктің және өмірдің анықтамасына
негізделуі тиіс. Яғни, тіршілікке және өмірге нақты анықтама беру өте күрделі.

Ф.Энгельстің өмірге берген тұжырымы осы уақытқа дейін өз мағынасын
жойған емес: «Өмір – белок денешіктерінің тіршілік ету әдісі, оның маңызды
кезеңі, олардың қоршаған сыртқы табиғатпен тұрақты түрде зат алмастыруы...».
Шын мәнінде, тіршіліктің көрініс беруі белоктардың арнайы биологиялық
заттармен функционалды байланысы. Белоктар – арнайы функциясын қатаң
түрде орындауға қабілетті, жұмысшы молекулалар. Ал, белоктардың арнайы
функция орындауын анықтайтын нуклеин қышқылдары екені және онда әртүрлі
Тіршіліктің негізгі бөлігін жасушалық формалар құрайды. Олар екі топқа бөлінеді:
1. Прокариоттар;
2. Эукариоттар
Прокариоттарға - бактериялар мен көк-жасыл балдырлар жатады. Бұлар ядроға дейінгі организмдер,
қалыпты ядросы болмайды, генетикалық материалдары бір жіпшеден тұратын, сақина тәрізді ДНҚ -
оны генофор немесе нуклеоид деп атайды. ДНҚ жіпшесінде белок гистондар және цитоплазмасында
митохондриялар, пластидтер, жасуша орталықтары немесе центриолдері болмайды (7 сурет).
Прокариоттар цитоплазмасында көптеген рибосомалар орналасқан, ал цитоплазмалық мембраналар
нашар дамыған. Бірақ, көк-жасыл балдырларда цитоплазмалық мембраналар жақсы дамыған. Әдетте
жасуша ішілік мембраналар жүйесі прокариоттарда плазмалық мембраналар есебінен дамып жетіледі.
Прокариоттар клеткасының мөлшері эукариоттарға қарағанда әлдеқайда кіші болады. Мысалы, таяқ
тәрізді бактериялардың ұзындығы 5 мкм дейін болса, ені 1 мкм жуық. Ал, эукариот клеткасының көлденең
кесіндісінің өзі оншақты мкм жетеді.

Эукариоттарға – бір және көп жасушалы қалыпты ядросы бар организмдер жатады. Олар қарапайымдар,
өсімдіктер, жануарлар және адамдар (7 сурет). Генетикалық материалдары хромосомаларда орналасқан.
Хромосома - ДНҚ жіпшесінен және белок молекулаларынан тұрады. Барлық органоидтары бар. Бөлінуі
митоз жолымен жүреді.
Эукариотты жасушалардың негізгі тұқым қуалайтын материалдары ядрода, ал оның
кішкене бөлігі цитоплазмада орналасқан. Цитоплазмадағы тұқым қуалайтын материал
жасушаның органоидтарында – митохондрияларда және пластидтерде болады, ол сақина
тәрізді ДНҚ молекуласынан тұрады.

7 – сурет. Жасушалық және жасушаға дейінгі
формалар

1 – бактерия жасушасы, 2 – саңырауқұлақ жасушасы,

3 – жануар жасушасы, 4 – өсімдіктер жасушасы, 5 –
вирустар.
ЖАСУШАЛАР МЕН ҰЛПАЛАРДЫ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ

Жасушалар мен ұлпаларға цитологиялық және гистологиялық зерттеулер жүргізу барысында
әртүрлі микроскоптар қолданылады. Оның екі түрі бар: жарық сәулелі және электрондық.
Жарық сәулелі микроскопты қолданғанда объектіге сәулені түсіру үшін сәулелер шоғыры
қолданылса, электрондық микроскопта - электрондар шоғыры қолданылады. Жарық сәулелі
микроскоппен зерттеу 2 бөлінеді: стандартты жарық сәулелі микроскоптау және жарық сәулелі
микроскоптаудың арнайы әдістері. Екі жағдайда да сәулелер шоғыры микроскоптың конденсоры
арқылы өтіп, жинақталып, гистологиялық препарат арқылы өтіп, содан кейін объектив арқылы
өтеді. Объективте көрінген гистологиялық препараттың көлемі окуляр арқылы да ұлғайады.
Микроскоптың мүмкіндігін сипаттайтын екі негізгі көрсеткіш:
1. Жалпы ұлғайту мүмкіндігі – микроскопта бейнеленген объектінің жазықтықтағы көлемі мен
осы объектінің нақты көлемінің арақатысы. Жарық сәулелі микроскоптың жалпы ұлғайту
мүмкіндігі 2500 есе, ал пайдалы ұлғайту мүмкіндігі (гистологиялық объектінің құрылысын анық
көру) 1500 еседен аспайды.
2. Анық көрсету мүмкіндігі – объектідегі екі нүктенің ең аз арақашықтықта жеке көрінулері.
Микроскоптың объектіні ұлғайтып, анық көрсету мүмкіндігі - маңызды көрсеткіші. Оны мына
формула бойынша есептейді: d= /2, d - объектідегі нүктелердің анық жеке көрініс беру
қашықтығы, -толқын ұзындығы.
І.3 Жарық сәулелі микроскоппен зерттеу түрлері
1. Жарық сәулесімен стандартты микроскоптау - гистологиялық объектілерге сәулені бағыттап түсіру
кезінде, жарық спектірінің көрінетін бөлімі ғана қолданылады. Оның ұзындығы орташа 0,4 мкм, яғни жарық
сәулелі микроскоптың анық көрсету мүмкіндігі шамамен 0,2 мкм тең. Сондықтан, жалпы ұлғайту мүмкіндігі
2500 есе (пайдалы үлкейту мүмкіндігі - 1500 есе, 8 сурет).
МБР-I микроскопының негiзгi бөлiктерi: механикалық, оптикалық және жарық түсiргiш. Механикалық бөлiгiне
штатив, зат үстелі, тубус, револьвер, макро- және микровинттер жатады. Оптикалық бөлiгi окуляр ( х7, х10, х15) мен
обьективтен (х8, х40, х90) тұрады. Жарық түсiргiш бөлiгіне айна, конденсор және диафрагма кіреді .

8 - сурет.
МБР-1 микроскопының
құрылысы.
1 - штатив; 2 – тубус ұстағыш;
3 - тубус; 4 – зат үстелі; 5 – зат
үстелшенің саңылауы;
6 – үстелшені қозғалтатын винттер;
7 - окуляр;
8 - револьвер; 9 - объектив;
10 - макровинт, 11 - микровинт;
12 - конденсор; 13 - конденсор
винті; 14 - диафрагма; 15 - айна.

2. Ультракүлгіндік микроскоппен зерттеу - гистологиялық объектілерге сәулені бағыттап түсіру
кезінде спектрдің ультракүлгін бөлігі қолданылады. Ультракүлгін толқынының ұзындығы 0,2 мкм
тең болғандықтан, бұл микроскоптың анық көрсету мүмкіндігі 0,1 мкм құрайды. Сондықтан,
оның анық көрсету мүмкіндігі жарық сәулесі микроскоптан 2 есе жоғары.
3. Люминесценттік (флуоресценттік) микроскоппен зерттеу - мұнда люминесценция құбылысы немесе кейбір
заттардың қысқа толқынды сәулелер әсерінен жарық шығаруы қолданылады. Люминесценцияның екі түрін
ажыратады: аутолюминесценция (бірінші реттік люминесценция) және бағытталған (екінші реттік) люминесценция.
Аутолюминесценцияда гистологиялық объект алдын-ала өңделмесе де жарық бөле алады. Аутолюминесценция кейбір
жасушалардағы пигменттерге тән. Мысалы, хлоропластағы хлорофилдің ашық-қызыл жарық бөлетін қасиеті бар.
Сонымен қатар, А және В витаминдері мен бактерия жасушаларының кейбірпигменттері де жарық шығарады. Тірі
организмнің әрбір жасушасының люминесценциялық қабілеті бар. Бірақ, ол өте төмен болғандықтан нашар байқалады.
Бағытталған (екінші реттік) люминесценцияда объект люминесценциялық бояулармен өңделген соң, олар организмнің
жасушаларымен және ұлпаларымен бірігіп люминесценциялық микроскоп арқылы жақсы көрінеді. Бағытталған
люминесценцияны туындату үшін арнайы флуорохромдармен бояйды, оған жататын бояулар: қызыл-сары акридин,
берберин, сульфат, флоксин.
Флуорохроматтардың көбісі жасуша құрылымдарын таңдап, белгілі түске бояйды. Мысалы, қызыл-сары акридинмен
бояғанда ДНҚ жасыл түс шашыратса, РНҚ қызыл-сары түсті шашыратады. Оларды фотометрлік қондырғыштар
арқылы есептеуге болады.
4. Интерференциялық микроскоппен зерттеу. Бұл микроскопта объектіге түсетін жарық екі ағымға бөлінеді. Оның
біреуі объектіге түссе, екіншісі түспейді. Объективтің призмаларында екеуі қайта қосылып, объектінің
интерференциалдық бейнесі көрінеді. Фазалардың өзгеруін өлшеп, объектідегі заттардың мөлшерін анықтауға болады
5. Поляризациялық микроскоппен изотропиясы бар объектілер зерттеледі. Изотропия – объектінің
құрылысында рет-ретімен орналасқан құрылымдардың қайталанып отыруы. Мысалы, көлденең
жолақты бұлшық ет талшығындағы А, І дискілерінің орналасуы. Бұл микроскопта конденсордың
алдына арнайы жасалған - поляризатор, препарат пен объективтен кейін анализатор қойылады.
Поляризатор мен анализатор – призмалар, Исландия шпатынан жасалған, оны Николя призмасы
деп те атайды. Жарық шоғыры арнайы призмалардан өткенде екіге бөлінеді. Олар өзара
перпендикулярлы жазықтықта поляризацияланған шоғырлар жүйесі. Жарық сәулелері,
молекулалары реттеліп орналасқан құрылымдар арқылы біркелкі өтпейді. Жарық шоғыры
анализатор арқылы өткеннен кейін, объект арқылы өту кезінде оның поляризацияланған ауытқу
деңгейі анықталады. Ол миофибриллалар молекулаларын және тағы басқаны анықтауға мүмкіндік
береді .

6. Фазалы-контрастық микроскоппен зерттеу - фазалы-контрастық жабдығы бар жарық сәулелі
микроскоппен жасушаларды зерттеу әдісі. Тығыздықтары мен құрылымдары әртүрлі объектілер
арқылы жарық сәулесі өту барысында, оның фазаларында өзгерістер байқалады. Фазалардың біркелкі
емес өзгеру принципі қолданылады. Объектідегі жұқа заттар ашық түсті, қалыңдары кұңгірт түсті
болып көрініс беріп, мөлдір тірі объектілер анық көрінеді. Осы әдістің көмегімен боялмаған және
тірі жасушалар зерттеледі .
7. Микрохирургия әдісін тірі жасушаларды зерттеген кезде де қолданады.
Микроманипулятор деп аталатын құралмен жасушаны кесіп, ішінен бөліктерін шығарып
алады. Операцияның барысын микроскоп арқылы бақылап отырады. Микрохирургиялық
құралдар — өте кішкентай шыны қармақтар, инелер, капиллярлар. Микроманипуляцияны
арнайы камераларда жүргізеді. Осы әдіспен бір жасушалы жалғанаяқтының ядросын басқа
жалғанаяқтыға ауыстырып, жасушаның физиологиялық ерекшелігі ядроға тәуелді болатыны
анықталған (Фонбрюн, 1951). Митоз процесі жүріп жатқан жасушадағы бөліну ұршығын
микрохирургия әдісімен бұруға және кейбір хромосомаларды бөліп алуға болады.
8. Рентгенструктуралық талдау әдісі рентген сәулелерінің дифракция құбылысына
негізделген, цитоплазма мен ядроның құрамына кіретін белоктардың, нуклеин
кышқылдарының және басқа заттар молекулаларының құрылысын зерттеу үшін қолданады.
Бұл тәсіл молекулалардың кеңістіктегі орналасуын анықтауға, олардың ара қашықтықтарын
өлшеуге мүмкіндік береді.
Электронды микроскоппен зерттеу
Электронды микроскоппен зерттеу барысында морфологиялық объектілерді көру үшін электрондар шоғыры қолданылады.
Электрондар шоғыры жоғары вакуум және жылдам қуатты электронды зеңбірек арқылы жіберіліп электромагниттер
көмегімен шоғырланады (электромагниттік линзалар) .

12 – сурет.
Электронды сканрлеуші
микроскоп KYKY.

Электрондар шоғыры зерттеу объектісі арқылы өтіп люминесценттік экранға түскеннен кейін ғана объект құрылымдары
бейнеленеді. Оны суретке түсіруге болады. Қазіргі электрондық микроскоптардың анық көрсету мүмкіндігі 0,1 нм
(жарық сәулелі микроскоптардан 200 000 есе жоғары) болса, үлкейтіп көрсету мүмкіндігі – 1 миллион есе. Электрондық
микроскоптың бұл түрі трансмиссиондық деп аталады. Оның көмегімен жасушалардың және жасуша аралық
құрылымдардың ішкі нәзік құрылысын зерттеуге болады.

Жоғары вольтты трансмиссионды электронды микроскоптың анық көрсету мүмкіндігі жоғары болғандықтан қалыңдығы
бірнеше микрометрге дейін жететін кесінділерді зерттеуге мүмкіндік береді.

Ұқсас жұмыстар

ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ЖАСУШАЛАР МЕН ҰЛПАЛАРДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ӘДІСТЕРІ

ЖАСУША ТЕОРИЯСЫ

Электронды микроскоп

Микроскоп және Электронды микроскоп

Гистологияның дамуы

Жарықтық микроскоптың құрылысы

Клетка теориясы

Қараңғы өріс микроскопиясы

Жасушаның органоидтары

Жасуша туралы мәліметтер

Пәндер