КҮРДЕЛІ ҚҰРМАЛАС СӨЙЛЕМДЕР

Презентация қосу

КҮРДЕЛІ ҚҰРМАЛАС
СӨЙЛЕМДЕР
Орындаған:Мырзабай Салтанат
Тобы:117-48
Жоспары:

1.Көп компонентті салалас құрмалас

2.Көп бағыныңқы сабақтас құрмалас

3.Көп басыңқылы сабақтас құрмалас

4.Аралас құрмалас
Көп компонентті салалас
құрмалас
Салалас құрмалас сөйлем жүйесінің жалпы кұрмалас сөйлем жүйесінде өте ертеден
келе жатқандығы тіл білімінде айтылып жүр (Н.Сауранбаев, Э.Халменов, С.Алиев,
И.Тасанов. Қ.Өмірәлиев, М.Залиев. К.З.Ахмеров, М.М.Таджиев т.б.) осы ғалымдардың
еңбектерін талдау барысында қазіргі кезде көп компонентті салалас кұрмалас сөйлем
деп танылып жүрген типінің ертеден — ақ белгілі болғандығы анықтауға мумкіндік
ала аламыз. Осы ретте М.3.3алиевтің :«подобное предложение довольно хорошо были
развиты уже в языке Орхоно — Енисейский V-VIII веков. В них мы находим все формы
поэты многолетних сложных предложений» -деген пікірінен келісу дұрыс болады деп
санаймыз. Көп компонентті салалас кұрмалас сөйлемнің өте ертеден бар тілдік
кұбылыс екендігін, бұл сөйлем типінің мақал –мәтелдерде, жұмбақ, ертегілерде жиі
ұшырасатындығынан көруге болады. ККСҚС-нің ауыз әдебиеті үлгілерінде кеңінен
Татар тілі синтаксисінҚзерттеуші
колданылатындығын М.Зкөрсеткен
.Есетов атап .Закиев ККСҚС
. -ді құрамына байланысты жеті түрге
бөліп көрсетеді. Ғалымның баяндауы бойынша ККСҚС құрамындағы сөйлемдер параллель
келеді және санамалау интонациясымен айтылады. Автордың айтыуынша параллель
процестерді білдірген сөйлемдер мағыналары жағынан бip — бірінен алшақ болуы да
мүмкін. Бірақ оларды жинақтап, бip мезгілде көрсету мақсат етілгендіктен ғана олар бip
кұрмалас кұрамына еніп тұрады
Қазак тілі жөнінде зерттеушілердің салалас құрмаластың құрамында компоненттер
санының екеуден көп болып келетіндігі айтылып, салалас кұрмалас анықтамаларында
көрсетіліп жүргенімен (А.Байтұрсынов, С.Аманжолов, Ә.Хасенов, Н.Балақаев, А.Ысқақов, Н.
Сауранбаев және т.б.) оның қалыпты және көп компонентті бөлігі болған жоқ.
Н.Сауранбаев енбегінде «бұл сөйлем жайылыңқы іргелес» деп аталса , А.Байтұрсынұлында
«орамды сөйлем» деп керсетілген. А.Байтұрсынов салалас сөйлемді қойылыңқы (мал да
керек, жан да керек бәрі де керек) және сұйылыңқы («шалқайғанға шалқай пайғамбардың
ұлы емес, еңкейгенге еңкей атаңнан қалған құл емес») бөлуінде негізінде алынған сөйлем
мағыналық қатынастарының іштей топталуы.

Қазақ тіл білімінде көп компонетті салалас құрмалас сөйлемге берілген анықтамаларға
ККСҚС шашыраңқы түрде айтылған. ККСҚС-дердің қалыпты салаластардың бөлек бip түpi
етіп қарау академиялық қазак тілі грамматикасында тармақты салалас деген атпен көрініс
тапқан. Көп тармақты салалас сөйлемдерге қатысты мынадай мәселелер айтылған:
Көп тармақты салалас сөйлем (КТСС) компоненттерінің бip — бірімен
жалғаулық арқылы да жалғаулықсыз да байланыстықтығы;
КТСС компоненттерінің мағыналық қатынастарының әр түрлі де,
бірынғайда болатындығы;
Түсіндірмелі қатынаста байланысатындығы;
КТСС компоненттерінің жай сөйлем түрінде ғана емес құрмалас сөйлем
түрінде де келетіндігі;
Компоненттер бірлігін барлық компонентке ортақ бip сөздің болуымен
ілік ceптікті мүшенің келуі туғызатындығы.
Көп компонентті салалас құрмалас сөйлемдерден басқа құрмалас түрінде сыңар
баяндауыштарының тек есімді болып келуі жоқ: Теңіз көкпеңбек, құм-қайрақ жағасы
алтындай сап-сары, төңірегі сыңсыған жасыл орман (Р.Тоқтаров). Әрине, жеке сыңар
баяндауыштарының етістікті болып келуі де көп компонентті салалас құрмалас сөйлемдер
үшін басы ашық жайт: Шалбары қара санына дейін су болыпты, сыртына шөп-шалам,
балдыр жабысқан, аяғының басын көкшіл қоңыр лай қаптаған(М.Мағауин). Қазақ тіл
білімінде көп компонентті құрмалас сөйлемдер туралы алғашқы пікір айтқан А .
Байтұрсынұлы болатын. Ғалым мұндай құрылымдағы сөйлемдерді “өрнекті сөйлемдер”
деп атап, оған мынадай анықтама береді: Өрнекті сөйлем деп құрмалас сөйлемнің бастары
қосылып, кестелі болып құрылуын айтамыз. Ондай сөйлемдер нақ текеметке, я кілемге
салынған түр сияқты болғанмен, өрнек өрнегімен айтылады. Өрнекті сөйлемді айтқанда
дауыс көтеріліп, төмендеп әнше оралып, қайырылып отырады. Сондықтан өрнекті сөйлем
Үш немесе
оралым деподан да көп
аталады . жай сөйлемдерден құралып, компоненттерінің баяндауыштары
тиянақты тұлғада келіп, өзара теңдік қатынаста тұрып байланысқан көп компонентті
құрмалас сөйлемнің түрін көп компонентті салалас құрмалас деп атаймыз. Көп компонентті
салалас құрмалас сөйлемнің негізгі бөліктері өзара екі түрлі мағыналық қатынаста тұрады:
1) бірыңғай қатынастағы көп компонентті салалас құрмалас сөйлемдер, 2) әрыңғай
қатынастағы көп компонентті салалас құрмалас сөйлемдер. Бірыңғай қатынастағы көп
компонентті салалас құрмалас сөйлемдер дегеніміз - жеке сыңарларының аралығындағы
мағыналық қатынастың біртектес болып келуінен түзілген сөйлем түрі. Демек, алғашқы екі
сыңар аралығында болатын бір мағыналық қатынас (мезгілдік, түсіндірмелі, қарсылықты
және т.б.) келесі сыңарлар аралығында да, болмаса бірінші сыңар мен соңғы сыңарларды
өзара байланыстыруда да сақталады. Мысалы: Елегізер жел де жоқ, елең етер үн де жоқ ,
Әрыңғай қатынастағы көп компонентті салалас құрмалас сөйлем дегеніміз – жеке
сыңарлар аралығындағы мағыналық қатынастың әртүрлі мағыналық қатынаста келіп
түзілуінен болған сөйлем түрі. Демек, алғашқы сыңар аралығында болатын мағыналық
қатынасты келесі сыңарлар аралығында болатын мағыналық қатынас қайталамайды.
Мысалы: Асқар бұл жөніндегі өзінің пікірін сол кездегі баспасөз бетіне жазды , оның
жазған мақаласы басылды да, бірақ ол мақала арқылы шара қолданған үкімет жоқ
(С.Мұқанов). Бұл сөйлемде алғашқы екі сыңар аралығындағы мағыналық қатынас
ыңғайластық та, соңғы екі сыңар аралығындағы мағыналық қатынас қарсылықты.
Соңғы сыңарлар аралығындағы мағыналық қатынас өзгеріп, басқа мінде тұруы да
мүмкін. Немесе алдыңғы сыңарлар аралығындағы мағыналық қатынастың өзгеріске
түсуі де қиындық тудырмайды.
Көп компонентті салалас құрмалас сөйлем құрамындағы сыңарлар тек үш жай
сөйлемнің қосындысынан ғана тұрмайды. Олардың сандық дәрежесі артып отырады.
Мұндай сөйлем төрт негізді, тіпті бес, алты және одан да жоғары санды болып келуі
мүмкін. Сәдір өзі ат үстінде, найзасы қолында, қасында Есеней жіберген Кенжетай бар ,
ол да салт(Ғ.Мүсірепов) .
Kөп компонентті салалас құрмалас сөйлемнің мағынасын топтап, жікке бөліп көрсетуде біз
оларды екі үлкен топқа бөліп қарастырамыз: бipiнші ашық құрылымды бірыңғай жай
сөйлемді салалас құрмалас, екінші бірыңғай компоненттіаралас құрмалас ашык ,
құрылымды бірыңғай жай компонентті сөйлемдер бірыңғай мағыналық қатынаста да,
әрыңғай қатынаста да келеді Мағыналык қатынастарының бірыңғай және әрыңғай келуі
олардың санына тәуелсіз тікелей мазмұнынан туындап жатады. Ал компонент мазмұны
оның лексикалық кұрамына катынасты соған сай жай компонентті салаласты
а) бірыңғай қатынасты;
ә) әрыңғай қатынасты деп eкіге бөлуге болады. Бірыңғай мағыналық қатынасты салалас
құрамындағы компоненттер арасындағы мағыналық қатынастар біртүрлі, бірыңғай болып
келеді: бірыңғай мезгілдес, бірыңғай себепті т.б.бөлінеді. Жай компонентті әрыңғай
қатынасты көп компонентті салалас құрмалас сөйлем компоненттері арасындағы
мағыналық қатынастар, ең кем дегенде екі түрлі не одан да жоғары бола алады.
Көп компонентті салалас құрмалас сөйлем компоненттері бip қана бастауышқа ортақтасып
барып құрмаласды. Компоненттерінің мағыналық қатынастары жағынан біртектес, бірынғай
болып тұрады.
Ол мейлінше қайырымды болыпты,
Жылағанды жұбатыпты,
Қысылғанға жәрдем бepiптi,
Өзімдікі дегенді білмепті,
Жатсынуды сүймепті,
Табысына бүкіл ел ортақ болыпты
Көп бағыныңқы сабақтас құрмалас
Сабақтастардың барлығы бірдей әрдайым екі жай сөйлемнен ғана құралып отырмайды. Олардың
ішінде үш және одан да көп жай сөйлемдерден құралатыны да болады. Мысалы: 1. Саяхатшылар
тақалған сайын, Көкшеніц сұлулығы айқындалып, Оқжетпес көзге еркін шалына түсті . Олар өрге
көтерілген сайын, көкке шаншылған. шын аумағы тарылып, тікшеленіп, жүру қиындай берді. Қолы
демеу алғандықтан, аяғы басқан жеріне шегедей қадалып, Жарқын ілгерілепкеледі (М.Иманжанов).
Қыстың қысқа күні түс шағына жеткенде, барлық жылқышы түсіріліп, ат атаулы алынып, Абылғазының
айтқаны түгелдей орындалып болғанды (М.Әуезов).

Қараман бұл сөзді айтқан соң,

Қобыландыдай батырдың

Тері тамып иектен,

Түгі шығып білектен,

Жаны бір тулап жүректен,

Неше құрдас болса да,

Қараманның бұл сөзі

Өтіп бір кетті сүйектен («Қобыланды батыр»).
Бұл мысалдардың біріншісіндегі сабақтас құрмаластар үш жай сөйлемнен, екінші
мысалдағы төрт жай сөйлемнен, үшінші мысалдағы алты жай сөйлемнен құралған.
Құрамдарындағы жай сөйлем сандарының әр түрліліктеріне қарамастан, бәрінде де
тиянақты басыңқы жай сөйлем біреу де, тиянақсыз бағыныңқы жай сөйлемдер бірнешеу
болып келген. Осылар тәріздес, құрамында бір басыңқы, екі немесе одан да көп бағыныңқы
жай сөйлемдері бар сабақтас құрмаластар көп бағыныңқылы сабақтас сөйлем деп
аталады.Көп бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем кем дегенде үш жай сөйлемнен
құралады. Көп бағыныңқылының тілімізде ең көп кездесетін түрі де осы үш жай
сөйлемнен құралатын түрі: Оның төрт жай сөйлемнен құралатын түрі сирек кездеседі, ал
төрттен артық жай сөйлемдері бар түрлері тек поэзияда ғана болмаса, кара сөзде тіпті
кездеспейді деуге болады.
Көп бағыныңқылы сабақтас сөйлем құрамындағы бағыныңқы компоненттердің бірі -бір түрлі
мағыналық қатынасты білдірсе, екіншісі -екінші түрлі мағыналық қатынасты білдіреді .
Сондықтан көп бағыныңқылы сабақтас
сөйлемдерді компоненттерінің бір-бірімен
мағыналық қатынасына карай жіктеу мүмкін емес. Оны мына мысалдардан да көруге
болады. Сөйтіп, бұлардың есебі біріккен кезде, көп момынның көптен жүрген арызы, мұңы
тағы да бүктемеге түсіп, елеусіз, ескерусіз қалатын жайы бар. Енді оның әділет таразысы
құрылып, ел арызы тыңдалатын болса, дәл осы сере түскен мырза, жуанның өздерінің көбі
жауапкер, айыпкер болар еді. Бұлардыц аузы бірігіп алса, ұлық кәрі қадалса да, қағазына
іліндіре алмайды. Бірақ дәл осы жолы Тәке-жан, Әзімбай қаншалық арам, есепкер болса да ,
сол есебі шегінен асып кетіп, кесірге өздері әдейілеп килік-кендей болды . (М .Әуезов ).
Мысалдың бірінші сөйлеміндегі алдыңғы компонент өзі тіркесіп турған компонентпен
мезгілдік қатынаста айтылса, екінші компонент үшінші компонентпен амалдық қатынаста
Көп бағыныңқылы сабақтас сөйлемнің бағыныңқы компоненттерінің басыңқы компонентпен
байланысы түрлі-түрлі болады. Олардың кейбіреуінде алдыңғы бағыныңқы компонент өзінен
кейінгі бағыныңқыға тіркесіп, сол арқылы сатылап барып басыңқымен байланысса, екінші
біреуінде әр бағыныңқы жай сөйлем өз беттерінше тікелей барып басыңқыға тіркеседі .
Мысалы: Жандаралдың Абайды қандай мінезбен ерткенін әлі аңғарған кісі жоқ болса да ,
кейінгі болыстар мен билер, қастарынан Абай өте бергенде, шетінен оған да құрмет көрсете
бастады (М.Әуезов). Осы минутта Күдері Жақыпбек көзіне мейірімді әке сияқты болып
көрінсе, Жақыпбек Күдері көзіне туған баладай болып көрініп, оны қарт адамда көп болатын
көңілшек сезім билеп, көзіне жас іркіліп қалып тұрды (М.Иманжанов). Көмір мен мыс төлдеп,
үрім-бұтағы көбейер болса, сонық бірі болып, графитті де көруіне болар еді (F.Мүсрепов).
Бұл мысалдардың алдыңғы сөйлемінің бағыныңқы компоненттерінің әркайсысы басыңқы
компонентпен тікелей байланыса алады. Жандаралдың Абайды қандай мінезбен ерткенін
әлі аңғарған кісі жоқ болса да, кейінгі болыстар мен билер шетінен оған да құрмет көрсете
бастады десек, одан сөйлемнің байланысына, мағына тұтастығына нұқсан келмейді . Ал енді
кейінгі екі сөйлемнің бірінші бағыныңқылы басыңқы жай сөйлеммен тікелей байланыса
алмайды. Осы минутта Күдері Жақыпбек көзіне мейірімді әке сияқты болып көрінсе , көзіне
жас іркіліп қалып тұрды деп айтуға болмайды. Мұнда компоненттердің тұлғалық байланысы
да, мағыналық байланысы да бұзылады. Қөмір мен мыс төлдеп, соның бірі болып графитті
де көруіне болар еді десек те солай.
Бағыныңқы компоненттерінің басыңқы компонентпен байланысу жолдарындағы осы айтылған өзгешеліктеріне
қарай көп бағыныңкылы сабақтас сөйлем жарыспалы бағыныңқылы сабақтас сөйлем, сатылы бағыныңқылы
сабақтас сөйлем болып екі түрге бөлінеді. Көп бағыныңқылысабақтас сөйлемнің әр бағыныңқы жай сөйлемі өз
беттерінше, тікелей барып басыңқы жай сөйлеммен байланыса алатын болса, көп бағыныңқының ондай түрі
жарыспалы бағыныңқылы сабақтас сөйлем деп аталады. Мысалы: Самайына ақ кіріп, Ушаков толығуға айналған
деген көп бағыныңқылы сабақтас сөйлемнің бірінші бағыныңқысы өзінен кейінгі, екінші бағыныңқы жай
сөйлемнің дәнекерлігінсіз-ақ тікелей барып, басыңқы жай сөйлеммен тіркесіп айтыла алады: Самайынаақ кіріп,
Ушаков толығуға дегеннен сөйлемнің тұлғалық байланысына ешқандай нұқсан келмейді.
Жарыспалы бағыныңқылы сабақтас сөйлемнің бағыныңқы компоненттерінің баяндауыштары бірыңғай тұлғалы
сөздерден болуы да, түрлі тұлғалы сөздерден болуы да мүмкін. Баяндауыштары тұлғалас сөздерден болатын
бағыныңқы компоненттердің өзінен кейінгі бағыныңқыға тәуелсіздігі күштірек болады да, басыңқы жай сөйлемге
қосып айтқанда, онымен тек тұлғалық жағынан ғана емес, мағыналық жағынан да жымдасып тұрады. Ал
бағыныңқы компоненттерінің баяндауыштары әртүрлі тұлғалы сөзден болатын жарыспалы бағыныңкылардың
алдыңғы бағыныңқы жай сөйлемі тұлғалық жағынан болмағанмен, мағыналық жағынан өзінен кейінгі бағыныңқы
жай сөйлемге азды-көпті болса да тәуелді болады да, басыңқы жай сөйлемге тікелей тіркеп айтқанда, мейлінше
жымдасып кете алмайды. Оны айқынырақ байқау үшін, бағыныңқы компоненті тұлғалас сөзден болған Шашының
ағы көбейіп, бет-аузындағы әжімдері де тереңдеп, бір түннің ішінде ол босап кетіпті деген сөйлем мен бағыныңқы
компоненті әртүрлі тұлғалы сөздерден болған Ақбұйраттың бауырындағы Көкөзек, Нілдіге жақын Сарысу сілемі,
Майқұдық, Теректі сулары тар макеттің бетіне тақаса түскендіктен, компанияның барлық өндірістері көп судың
ортасында тұрғандай, жердің жай жаратылысының өзіне адам қызыққандай екен (F.Мүсрепов) деген сөйлемді
салыстырып көрейік.
Алдыңғы мысалдың бірінші бағыныңқы жай сөйлемін басыңқыға тікелей тіркеп Шашының ағы көбейіп ,
бір түннің ішінде ол босап кетіпті десек, екі жай сөйлем мағыналық жағьшан да, тұлғалық жағынан да
жымдасып айтылады.Ал екінші мысалдың бірінші бағыныңқысын басыңқымен тікелей байланысрырып ,
Ақбұйраттың бауырындағы Көкөзек, Нілдіге жақын Сарысу сілемі, Майқұдық, Теректі сулары тар
мекеттің бетіне тақаса түскендіктен, жердің жай жаратылысының өзіне адам қызыққандай екен десек,
компоненттер тұлғалық жағынан жымдасып келгендерімен, мағыналық байланыстарында біраз
үйлесімсіздік байқалады. Олай болатын себебі мұндағы бағыныңқы компонент басыңқыдағы әрекеттің
себебін білдіру үшін емес, өзінен кейін тұрған компанияның барлық өндірістері көп судың ортасында
тұрғандай деген екінші бағыныңқыдағы әрекеттің себебін білдіру үшін қолданылған және соған
меңгеріле байланысқан. Ал баяндауышы көсемше формалы етістіктен болған алдыңғы мысалдағы
бірінші бағыныңқы компонент
өзінен кейінгі бағыныңқы компонентке меңгеріліп тұрған жоқ , онымен
Көп бағыныңқылы сабақтас
теңдік, салаластық қатынаста тұр сөйлемнің
. сатылы бағыныңқылы түрі бұл айтылғандардан өзгеше
болады. Сатылы
бағыныңқыда әр бағыныңқы компонент басыңқы компонентпен өз бетінше, тікелей
байланыспайды, өзінен кейінгі бағыныңқыға байланысады да , сол арқылы сатылап барып
басыңқымен құрмаласады. Мысалы: Сөздері осыған құйылғаннан кейін, ол екеуі Айбаршаға не
Самарқанды, не Байжанды танудың сәтін күтіп жүргенде, сол сәт бір күні түсе қалғандай болады .
Ашу кернеген оның бета-аузы қыбырлап, денесі қалшылдап кет-кендіктен, отырғандар одан әрі сөз
таластырмады (С.Мұқанов). Арқадан аяз қысса, аяқты шоқай тайғанақтатып, жұмыскерлер жыбыр-
жыбыр тез қозғалып кетті (F.Мүсрепов).
Бұл мысалдағы екі сабақтас сөйлемдер көп бағыныңқылы сабақтастың сатылы бағыныңқылы
түріне жатады. Өйткені бұлардағы бірінші бағыныңқы компоненттер басыңқы компонентке өздерінен
кейінгі бағыныңқылар арқылы сатылап барып құрмаласады. Сөздері осыған құйылғаннан кейін , сол
сәт бір күні түсе қалғандай болады
немесе Ашу кернеген соң бет -аузы қыбырлап , отырғандар одан
әрі сөз таластырмады. Арқадан аяз қысса, жұмыскерлер жыбыр-жыбыр тез қозғалып кеттідеп айтуга
болмайды, өйткені сөйлемнің бастапқы мағынасы бұзылып, өзгеріп кетеді.
Аралас құрмалас сөйлем
Құрмалас сөйлем құрамына енген жай сөйлемдер, жоғарыда айтылғандардай, өзара
әрдайым не бірыңғай салаласа, не болмаса бірыңғай сабақтаса байланысып отырмайды.
Көп жағдайда құрмаласудың осы екі тәсілінің (салаласу мен сабақтасу тәсілдері ) бір
сөйлем ішінде қатарымен келе беретіні болады. Мысалы: Қарағандының қары биыл бұрқан -
тарқан қауырт еріп еді, сай-салалар суға толып, қырдың тентек өзендері сақылдап
тасығалы кемерлеп тұр. Түн бойы жазғандарын хатшыға көшіртіп алып, Ушаков қайта
оқып шығып еді, толып жатқан қайшылықтар көп екен. Бүгін жұмысқа кім шықпай қалса,
соны көнбегенге санаймын да, бүгіннен бастап есебін беріп, босатып жіберем
(F.Мүсрепов). Көзін сәулеге үйреткен Асқар терезеден қараса, аспан айнадай ашық екен
де, нұры толқи жарқыраған күн түске тармасып қалған екен (С.Мұқанов). Шарды түбінде
елбасылар салып болған соң, санайтын ұлықтардың өзі болмайды, оны осы мынау столда
отырған екі тілмаштың бірі санайды (М.Әуезов).
Мысалдағы құрмалас сөйлемдердің барлығы да аралас құрмалас сөйлемге жатады.
Өйткені ондағы әрбір құрмалас сөйлем құрамындағы жай сөйлемдер бір-бірімен салаласып
та, сабақтасып та байланысып келген. Мысалдағы үш жай сөйлемнен құралған алдыңғы
құрмаластың бірінші жай сөйлемі екінші жай сөйлеммен салаласа
құрмаласқан да , екінші
жай сейлем үшінші жай сөйлеммен сабақтаса байланысқан. Ал мысалдың екінші
сөйлемінде бірінші жай сөйлем екінші жай сөйлемге сабақтаса байланысса, екінші үшінші
жай сөйлемге салаласа
байланысқан. Мысалдың кейінгі сөйлемдерінде де осылар тәріздес
құрмаласудың екі тәсілі бірден араластырыла қолданылып отырылған.
Осы тәріздес, құрамына енген жай сөйлемдері бір-бірімен салаласып та, сабақтасып та
байланысатын құрмалас сөйлем аралас құрмалас сөйлем деп аталады.
Осы тәріздес, құрамына енген жай сөйлемдері бір-бірімен салаласып та, сабақтасып та байланысатын құрмалас сөйлем
аралас құрмалас сөйлем деп аталады.
Аралас кұрмалас сөйлем құрамында үш немесе одан да көпжайсөйлем бола береді. Жоғарыда келтірілген мысалдағы
құрмалас сөйлемдер құрамында үш жай сөйлем бар. Ал енді, төмендегі кұрмалас сөйлемдердің біріншісі төрт жай сөйлемнен
кұралса, соңғысы алты жай сөйлемненқұралған.
Алғашқы айларда шоқ-шоқ қарағанға тіреле төгілген сары балшық ыржиып жатқанда, қазақ жұмыскерлері оны «сары ауыз»
деп атап еді, қазір сары балшықтың бетін түгел көмір ұнтағы жауып кетті де, ол «қара жыра» атанды. Лиза ойнап есік алдына
шырып кетсе, әке-шешесінің дауыстарыдыбырлап, сөздері үздіксіз шығады да, Лиза үйге қайтса, сөз ортасынан үзіліп, аяқталмай
тоқталғаны аңдалады (F.Мүсрепов).
Аралас құрмалас сөйлемүш жайсөйлемненқұралғанда ондағы салаласа байланысу да, сабақтаса байланысу да бір-бірден
ғана болады. Ал егеролтөртнемесеодан да көп жай сөйлемнен құралған болса, онда салаласабайланысатын жай сөйлемдер де
сабақтаса байланысатын жай сөйлемдерде бірнешеуден болуы мүмкін. Мысалы, осының алдында ғана келтірілген,
төртжайсөйлемненқұралған аралас құрмалас сөйлемнің тек Алғашқы айларда шоқ-шок, қарағанға тіреле төгілген сары балшық
ыржиып жатқанда деген бірінші жай сөйлем ғана сабақтаса байланысқан да, қазақ жұмыскерлері оны «сарыауыз» деп атап еді,
қазір сары балшықтың бетін түгел көмір ұнтағы жауып кетті де, ол, «қара жыра» атанды деген кейінгі үш жай сөйлем өзара
салаласа байланысқан. Сол мысалдың алтыжай сөйлемнен құралған соңғысында Лиза ойнап есік алдына шығып кетсе бірінші
жай сөйлемі әке-шешесінің дауыстары дыбырлап деген екінші жай сөйлемге сабақтаса байланысса, бұл екіншінің өзі (сөздері)
үздіксіз шығады да дегенүшінші жайсөйлемге сабақтаса байланысады, ал бұл үшінші жай сөйлем Лиза үйге қайтса дегентөртінші
жайсөйлемгесалаласабайланысса, төртіншінің өзі сөз ортасынанүзіліп деген бесінші сөйлемге сабақтаса байланысқан, сол
сияқты, бесінші жай сөйлем алтыншы жай сөйлеммен де сабақтаса байланысқан. Сөйтіп, мұнда төрт жай сөйлем сабақтаса, бір
жай сөйлем салаласа байланысқан.
Талданған мысалдарға қарағанда, төрт немесе одан да көп жай сөйлемдерден кұралған аралас құрмалас
сөйлемдерде компоненттердің бір-бірімен байланысу жолдары біркелкі болмайды. Бірақ одан сөйлемнің
араластылық мәні өзгермейді. Мектеп окулығында салаласабайланысатын компонент екі немесеодан да көп
болса, «көп басыңқылы сабақтас болады» депті. Бұл -қате пікір. Салаласабайланысу мен сабақтаса байланысу
бір құрмалас сөйлем ішінде келген жағдайда, ондағы салаласанемесесабақтасабайланысатынкомпоненттердің
санынақарамастанбәрі де араласқұрмаласқа жатады. Араласкұрмалас құрамындағы жайсөйлемдер де бір-бірімен
қалыпты салалас құрмалас пен сабақтас құрмаластардагыжайсөйлемді құрмаластыру тәсілдері аркылы
байланысады.
Салаласқұрмалас сөйлемдегі сияқты, араласқұрмаластағы салаласабайланысатынжайсөйлемдер де бір-
бірімен жалғаулықтар арқылы да, жалғаулықсыз да байланыса береді. Мысалы: Жабай шығып кетпегенде,
Игілік жігіттерді сөзге айналдырып бөгей тұрмақ еді, бірақ оның реті болмай қалды. Кеше іңірде Жабай
жылқының бір шетін қайырып жүр еді, Игілік ауылынан құйғытып шыға келген жолбасар жігіттер мұны ортаға
алып, оған қасқырдың қозыға жапқан жаласын жапты. Жабайатынан ауытқып құлай берді де, солаяғы үзеңгіге
ілігіп қалып, ол біраз сүйретіліп барып жерге сылық етті (F.Мүсрепов).
Мысалдың бірінші сөйлемінде екінші компонент соңғы үшінші компонентпен біраққарсылық жалғаулығы
арқылы құрмаласса, үшінші сөйлемнің бірінші компоненті өзінен кейінгі жай сөйлеммен дежалғаулығы арқылы
құрмаласқан. Ал мысалдың екінші сөйлеміндегі бірінші компонент екінші компонентпенжалғаулықсыз, іргелесе
байланысқан. Дәл осы сияқты араласқұрмалас сөйлемқұрамындағы жай сөйлемдердің сабақтаса
байланысутәсілінде де жалпы сабақтас құрмаластағы жай сөйлемнің құрмаласу тәсілінен ешқандай өзгешелігі
болмайды. Мұндағы сабақтаса байланысатынжайсөйлемдер де өзі жетегінде тұратын компоненттерге етістіктің
есімше, көсемше, шартты рай тағы басқа формалары арқылы құрмаласады. Жоғарыда келтірілген мысалдардағы
сабақтаса байланысқан жай сөйлемдер дәл осы айтылған формалар арқылы құрмаласқан.
Сөйтіп, бұл айтылғандардан байқалатын нәрсе -араласқұрмалас сөйлем дегеніміз
жайсөйлемдерқұрмаласуының салалас пен сабақтастан бөлекше тұратын, үшінші тәсілі
емес, сол негізгі екі тәсілдің –салаласу мен сабақтасу тәсілінің - бір құрмаластың ішіне
топ-таскан түрі болып табылады.
Аралас құрмалас сөйлем құрамында оның жеке көмпоненттері ретінде төл сөздің
болуы да мүмкін. Мысалы: «Пушкин дегеніміз - төтенше көрініс және ол орыс рухының
бірден-бір көрінісі болуы да мүмкін», - деп, Гоголь Пушкиннің орыс әдебиеті тарихындағы
рөлін жоғары және соншалық әділ бағалады деген сөйлем де араласқұрмалас сөйлемге
жатады. Мұндағы төл сөз құрамындағы Пушкин дегеніміз -төтенше көрініс деген бірінші
жай сөйлем төл сөздің екінші жай сөйлемімен және жалғаулығы арқылы салаласа
құрмаласса; төл сөздің олорысрухының бірден-бір керінісі болуы да мүмкін деген екінші
жай сөйлемі деп көмекші етістігі арқылы автор сөзі болып тұрған жай сөйлеммен
сабақтаса байланысып тұр т.б.
НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒ
А РАҚМЕТ!

Ұқсас жұмыстар

ҚҰРМАЛАС СӨЙЛЕМНІҢ ҚАЛЫПТАСЫП ДАМУ ЖОЛДАРЫ

ҚҰРМАЛАС СӨЙЛЕМ

Іргелес салалас құрмалас сөйлемдер

Толымсыз сөйлем Атаулы сөйлем

Сөздердің байланысу тәсілдері

Құрмалас сөйлем түрлері

Салалас құрмалас сөйлем түрлері

Салалас құрмалас сөйлем туралы түсінік

Аралас құрмалас сөйлем туралы ақпарат

Аралас құрмалас сөйлем

Пәндер