Қара сөздері

Презентация қосу

«Қ.Республикасының Ж.Қ.Букенов атындағы Қарағанды Банк колледжі»

Ибраһим
Құнанбайұлы

2021 жыл
Жоспар:
I. Өмірбаяны;
II. Шығармалары;
III. Қара сөздері;
IV. Философиясы;
V. Еңбектері;
VI. Музыкалық мұрасы;
VII. Дінге көзқарасы;
VIII. Абайтану;
IX. Ескерткіштері;
X. Қорытынды
Өмірбаяны
• Ұлы ақын, ағартушы, қазақтың жазба әдебиетінің және әдеби тілінің негізін салушы – Абай
(Ибрахим) Құнанбайұлы Өскенбайұлы Шығыс Қазақстан облысы (бұрынғы Семей уезі) Абай
ауданында (бұрынғы Шыңғыстау облысы) Шыңғыс тауының бауырында дүниеге келді. Абай
атақты Тобықты руының Ырғызбай деген тобынан тарайды. Ол ауыл молдасынан оқып
жүрген кішкентай кезінен-ақ зеректігімен көзге түседі. Кейін ол Семей қаласында 3 жылдық
медресе тәрбиесін алады.
• Абай көпті көрген әжесі Зеренің тәрбиесінде болды. Шешесі Ұлжан да ақылды ананың бірі
болған. Әкесі Құнанбай Өскенбайұлы орта жасқа келгенде атқа мініп, ел билеу жұмысына
араласқан заманы, Ресей патшалығының Қазақстанның батысы мен орталық аймағын
отарлап, ел билеу жүйесін өз тәртібіне көндіре бастаған кез.
• Құнанбай өз заманында ел басқарған адам болды. Ол ел билеу ісіне балаларының ішінде
Абайды баулып, араластырды. Абайды оқудан ерте тартып, оқудан шығарып алуы да сол
билікке ұлын қалдыру мақсатында еді. Әке еркімен ел ісіне жастай араласқан Абай тез есейіп,
балалықтан да ерте айырылып, жастайынан ел ішіндегі әңгіме, сөз өнерін, билердің
шешендік өнеріне құлақ салып, өзінің ерекше талантымен бойына сіңіре білді. Елі үшін әділет
жолын ұстанған Абайдың үстінен арыз да жазылып, үш-төрт ай тергеліп, ақталып шықты.
• Әке-шешесінің қасында жүрсе де жас Абай оқудан қол үзбейді, бос уақытында қазақтың
мәдениетін, араб, парсы, шағатай тілдерін үйренеді. Шығыс әдебиетінің алыптары Низами,
Хожа Хафиз, Науаи, Физули т. б. ақындарының өлеңін жаттап өседі. Кейін ол орыс әдебиеті
мен тілін өздігінен үйреніп, орыстың ұлы ойшылдары Пушкин, Гоголь, Лермонтов, Щедрин,
Некрасов т. б. Шығармаларымен танысады. Сонымен бірге ағылшын ғалымы Дарвиннің,
Шекспирдің шығармаларын да оқиды. Соның арқасында дүниетанымын кеңітіп, білімін
шыңдай береді. Абай ауқатты отбасынан шықса да халқына үнемі жақын болды, олардың
дауын даулап, мұңын жоқтады.
• Жасы отыздан асқан Абай орыс тіліндегі кітаптарды мықтап оқуға
бұрылады. Сол кезде Семейге айдалып келген орыс демократтарымен
танысады. Соның ішінде өзінің ерекше танысып, араласқаны Михаэлис
болды. 1880 жылдары айдалып келген Долгополов, Леонтьевтермен да
танысып, өзі олардан үйрене жүріп, өзі де оларды халқының салт-
дәстүрімен таныстырып, қол ұшын берді.
• Ақынның шығармашылықпен еркін араласуы 1860 жылдар болды. Ол кезде
Абай өлеңдерін басқа аттармен жариялаған, тек 1886 жылы «Жаз» деген
өлеңінен бастап өз атын қоя бастайды. Ақынның «Жаз», «Күз», «Қыс»,
«Жазғұтыр», сонымен қатар «Жасымда ғылым бар деп ескермедім», «Ғылым
таппай мақтанба», «Интернатта оқып жүр», «Сегіз аяқ» өлеңдерінің сол
кездегі әлеуметтік жағдайларды түсіну үшін маңызы зор.
• Абайтанудың білгірі М. Әуезовтің атап көрсеткендей, Абай мұрасының нәр
алған рухани үш арнасы: өз халқының мәдени мұрасы мен Шығыс, Батыс
елдерінің рухани қазынасы болды. Оқи жүріп, білімін толықтыра жүріп
қырықтан асқан шағында біржола ақындыққа берілді.
• Абай өлеңдері бай философиялық, курескерлік қасиетке ие. Ол ең алдымен
қазақтың телегей –теңіз ауыз әдебиетінен сусындап, батырлар жыры мен
ғашықтық жырларының үрдісіне мұрагерлік етті. «Ескендір», «Масғұт»,
«Әзім әңгімесі» – Абайдың шығармашылық мұрасындағы поэмалары да
зерттеушілердің назарында. Абай қазақ өлең үлгісін жаңаша тұрғыдан
байыта түсті. Сондықтан да Абай қазақ жазба әдебиетінің негізін қалаушы
деуге болады.
• Туған халқын сүйіп, оны қасіреттен құтқаруды, бодандыққа қарсы Абай
халқын оятып, береке-бірлікке шақырды. Туған халқы да Абайын сүйіп,
қатты құрметтеді. Өмірлік мағынасы зор өлеңдерін жатқа айтып,
тұмардай сақтады. Шынында әр сөзі теңіздің тереңіне тартқандай мың
батпан ойдан туған, кісіге берер шабыты мен шапағаты мол Абай әр
қазақтың бағдаршамы іспетті.
• Абайдың ақындық дәстүрін ақынның көзі тірісінде тікелей дамытып,
жалғастыраған ақын шәкірттері болған. Солардың ішінде ерекше орын
алатыны Абайдың өз балалары.
• Абай тек қана ақын емес, сонымен бірге сазгер. Халық арасынан шыққан
таланттарды танып, олардың еңбегін таратушы болды. Абайдың ән
шығармашылығы қазақтың халық музыкасында ерекше орын алады. «Сегіз
аяқ», «Айттым сәлем, Қаламқас», «Желсіз түнде жарық ай» т. б. әндері әлі
күнге халық жүрегінен жылы орын алған.
• Абай өзінің шығармашылығында қара сөзге ерекше мән берген. Абай
поэзиясының арқауы ғылым, білім, еңбек – осы қара сөздерде жалғасып
дамиды. Қара сөздерден адамның көңіл-күйінің жарығы мен қараңғысының
айнасы болған – күлкі мен қайғы туралы педагогтар арасында осы күнге
дейін айтылмаған тың ой табамыз. Өйткені күлкі мен қайғы туралы
ешкім Абайдай тап басып айта алмаған. Абай «күлме» демейді тек
«орынсыз күлкіден сақ бол» дейді. Абай өз шығармалары арқылы рухани
бірлікке шақырады.
Абайдың бейнесі
сақталып қалған екі
фотосурет
Шығармалары:
• Абай өлең жазуды 10 жасында («Кім екен деп келіп ем түйе қуған...»)
бастаған. Одан басқа ертеректе жазылған өлеңдері — «Йузи-рәушән»,
екіншісі — «Физули, Шәмси». «Сап, сап, көңілім», «Шәріпке», «Абралыға»,
«Жақсылыққа», «Кең жайлау» өлеңдері 1870 — 80 жылдар аралығында
жазылған. Ақындық қуатын танытқан үлкен шығармасы —
«Қансонарда» 1882 ж. жазылған. Алайда жасы қырыққа келгеннен кейін
ғана көркем әдебиетке шындап ықылас қойып, көзқарасы қалыптасып,
сөз өнерінің халық санасына тигізер ықпалын түсінеді.
• Абай өлеңдері түгел дерлік лирикадан құралады, поэма жанрына көп
бой ұрмағаны байқалады. Қысқа өлеңдерінде табиғат бейнесін,
адамдар портретін жасауға, ішкі-сыртқы қылық-қасиеттерін, мінез-
бітімдерін айқын суреттермен көрсетуге өте шебер. Қай өлеңінен де
қазақ жерінің, қазақтың ұлттық сипатының ерекшеліктері көрініп
тұрады. Ислам діні тараған Шығыс елдерінің әдебиетімен жақсы
танысу арқылы өзінің шеберлік — шалымын одан әрі шыңдайды.
Шығыстың екі хикаясын «Масғұт» және «Ескендір» деген атпен өлеңге
айналдырады. Ислам дініне өзінше сенген діни таным жайындағы
философиялық көзқарастарын да өлеңмен жеткізеді. Абайдың
дүниетанудағы көзқарасы XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақ
халқының экономикасы мен ой-пікірінің алға ұмтылу бағытта даму
ықпалымен қалыптасты.
Шығармалары үш жүйемен өрбиді:

I. Бірі — өз жанынан шығарған төл өлеңдері;
II. екіншісі — ғақлия (немесе Абайдың қара сөздері) деп аталатын прозасы;
III. үшіншісі — өзге тілдерден, әсіресе орысшадан аударған өлеңдері.
• Дүниетану жолында сары-орыстың төңкерісшіл демократтарының
шығармаларын оқып, өз дәуірінің алдыңғы қатарлы ой-пікірін қорытып,
басқаларға қазақ өміріндегі аса маңызды мәселелерді түсіндіруге қолданады.
Дүниетану өңірінде екі қасиеттің — сезім мен қыйсынның , түйсік пен ақылдың
қатынасын таразылайды. Сондықтан да: «Ақыл сенбей сенбеңіз, Бір іске кез
келсеңіз» деп жазады. Кез келген халықтың тарих сахнасына шығуы — жүйеге
бейімделген біртектес өмір салттың ғана нәтижесі емес, сонымен бірге
қасиеттік деп саналатын- арман-аңсардың (идеал) да біртұтастығына айғақ.
Олай болса Абай сынының тәлкегіне түскен еріншектік, дарақылық, жалқаулық,
күншілдік, өтірікшілік, өсекшілдік, мақтаншақтық, жағымпаздық, жікшілдік
сияқты қасиеттер қазақ баласының кейбірінің бойындағы туа біткен кемшілік
емес, сол Абай өмір сүрген қоғамдағы саяси әлеуметтік қатынастардың
нәтижесі екеніне ден қою қажет. Сонда, Абай бұрынғы бабаларымыздың
бойынан көрген «кемшіліктерді» себеп ретінде емес, сол замандағы саяси-
әлеуметтік қатынастардың салдары ретінде қарастыруға жол ашқан.
Абай Құнанбайұлы
шығармаларының алғашқы
жинағы . 1909 жыл.
Қара сөздері:

• Абайдың көркемдік, әлеуметтік гуманистік және дінге көзқарастары терең
білінген еңбегі - қара сөздері. Абайдың қара сөздері (Ғақлия) - ұлы ақынның сөз
өнеріндегі көркемдік қуатын, философиядағы даналық дүниетанымын даралап
көрсететін классикалық стильде жазылған прозалық шығармасы. Жалпы саны
қырық бес бөлек шығармадан тұратын Абайдың қара сөздерінің тақырыбы
жағынан бір бағытта жазылмаған, әр алуан. Оның алты-жеті үлгісі қысқа болса,
қайсыбіреуі мазмұн, тақырып жағынан өзгешелеу, ауқымды болып келеді. Абай
өзінің қара сөздерінде шығарманың ажарына ғана назар аударып қоймай, оның
тереңдігіне, логикалық мәніне зер салған.

• Сөйтіп көркемдік шеберлік пен ғылыми зерделік арқылы көркемдік сана мен
философиялық сананы ұштастырады. Абайдың қара сөздеріндегі гуманистік,
ағартушылық, әлеуметтік ойлары дін туралы пікірлерімен бірігіп, тұтас бір
қазақ халқының философиялық концепциясын құрайды. Абайдың кара сөздері
сондай-ақ жалпы адамзат баласына ортақ асыл сөзге айналды.

• Оның қара сөздерінің бірнешеуі ең алғаш 1918 ж. Семейде шыққан "Абай"
журналында жарық көрді. Кейіннен, Абайдың қара сөздері орыс, қытай, француз,
т.б. көптеген әлем тілдеріне аударылды.
Қара сөзде айтылған ой:
• Абайдың "Жетінші сөзінде" ұшырасатын "жанның тамағы" деген күрделі философиялық
ұғым бар. Оны Абай біздің санамыздан тыс өмір сүретін объективті дүниенің санада
сәулеленуі нәтижесіңде пайда болатын ғылым, білімнің жинақталған қоры ретінде қарайды.
• Осы себептен де Абай: "... құмарланып, жиған қазынамызды көбейтсек керек, бұл жанның
тамағы еді",— деп қайыра түсінік беріп отыр...
• Абайдай ұстаз ақынның бұл "Жетінші сөзде" көздеген мақсаты адамның бойыңда туа пайда
болатын жан құмары арқылы өз ұрпағының санасына тек қана жанның пайдалы
тамақтарын сіңдіру еді. Міне, Абайдың ағартушылық көзқарасының тамыр алған бір
саласының қайнар көзі осы жақта жатыр.
• Абай бұл бағыттағы ойларын өзге сөзбен "Ғылым таппай мақтанба" тағы басқа өлеңдерінде
айтқан. Мұнда ол "жанның тамағы туралы" ұғымды өз заманынын тұрғысынан келіп, "адам
болу" үшін қажет көп керектермен ауыстырады. Ақын толық адам болу туралы өзінің
жүйелі де қалыптасқан көзқарасының тезисін ұсынады. Онысы:
Адам болам десеңіз...
Бес нәрседен қашық бол...,—
Бес нәрсеге асық бол, - деген жолдарда жатыр.
• Ақынның бүкіл шығармаларындағы негізгі бір тұтас тақырыпта өзекті идея болған.
Абайдың пікірінше, ішкі рухани казынамыздың молығуы тікелей өзіміздің қолымыздағы іс. Осы
реуішті пікір Абайдың "Он тоғызыншы сөзінде" де қайталанады. Абайдың дүние танымы
бойынша сананың, ақылдың пайда болуы күнделікті өмір тәжірибесінің нәтижесінен ғана
туындайтын табиғи құбылыс. Соңдықтан да Абай "Он тоғызыншы сөзінде":
• "Адам ата-анадан туғаңда есті болмайды: есітіп, көріп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі
жақсы, жаманды таниды-дағы, сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады.
Естілердің айтқан сөздерін ескеріп жүрген кісі өзі де есті болады... Сол естілерден есітіп
білген жақсы нәрселерді ескерсе, жаман дегеннен сақтанса, соңда іске жарайды, сонда адам
десе болады", — деп жоғарыдағы өлең үзіндісендегі ойын осы сөзіңде одан ары кеңіте отырып
дамытатынын көруге болады.
Қара сөздердің мағыналық
теңеуі:
• Бірінші сөз – адам міндетін анықтау; • Жиырма төртінші сөз – күншілдік;
• Екінші сөз – еңбекке баулу; • Жиырма бесінші сөз – құлшылық;
• Үшінші сөз – билік сыры; • Жиырма алтыншы сөз – надандық;
• Төртінші сөз – мастық пен күлкі; • Жиырма жетінші сөз – өсиет;
• Бесінші сөз – қалыптасу; • Жиырма сегізінші сөз – парыз;
• Алтыншы сөз – түсінік; • Жиырма тоғызыншы сөз – сақтық;
• Жетінші сөз – талпыныс; • Отызыншы сөз – ұят;
• Сегізінші сөз – насихат; • Отыз бірінші сөз – ойлылық;
• Тоғызыншы сөз – ұлтжандылық; • Отыз екінші сөз – талап;
• Оныншы сөз – ұрпақ; • Отыз үшінші сөз – өнер;
• Он бірінші сөз – кәсіп; • Отыз төртінші сөз – бұ дүние;
• Он екінші сөз – ғибадат; • Отыз бесінші сөз – о дүние;
• Он үшінші сөз – иман; • Отыз алтыншы сөз – ұят пен иман;
• Он төртінші сөз – жүрек; • Отыз жетінші сөз – уағыз;
• Он бесінші сөз – ақыл; • Отыз сегізінші сөз – жаратылыс;
• Он алтыншы сөз – еліктеу; • Отыз тоғызыншы сөз – намыс;
• Он жетінші сөз – бірлік; • Қырықыншы сөз – мінез;
• Он сегізінші сөз – кербездік; • Қырық бірінші сөз – тәрбие;
• Он тоғызыншы сөз – естілік; • Қырық екінші сөз – тіршілік қамы;
• Жиырмасыншы сөз – жалығу; • Қырық үшінші сөз – тән мен жан;
• Жиырма бірінші сөз – мақтан; • Қырық төртінші сөз – тазалық;
• Жиырма екінші сөз – қадір тұту; • Қырық бесінші сөз – адам болмысы.
• Жиырма үшінші сөз – қуаныш пен жұбаныш;
Абайдың философиясы:
• Ұлы Абайды өмір, қоршаған дүние, табиғат, болмыс сыры, олардың
заңдылықтары көп ойландырған. Ол дүние сырына бойлап, өзін мазалаған
сауалдарға жауап табуға тырысты. Мен осы кіммін? Жан иелері өмірінің
түпкі мәні неде? Барлық адам баласы, жан-жануарлар да тамақтанады,
ұйықтайды, қорғанады, артына ұрпақ қалдырады. Сонда адам баласының
басқа жан иелерінен айырмашылығы неде? Ол өзінің пәлсапалық
шығармаларында адам баласының өмір сүру мақсатын, сол мұратына
жету жолын, әлемдегі болмыстың мәні мен өзіндік ішкі байланысын,
жалпы заңдылықтарын ашып көрсетеді.

"Адам өмірінің мақсаты – кемелдену мен жетілу", - дейді Абай.

• Мысалы, спортпен шұғылданып өзіміздің денемізді, күш-қуатымызды
жетілдірсек, ал ғылым-білім, өнерге үйрену арқылы ой-өрісімізді
жетілдіреміз. Абай осыларды айта отырып, бұлардан гөрі маңыздырақ
жетілу барын, ол – рухани жетілу, яғни жанды жетілдіру деп көрсетеді.
Абайдың айтуынша, жан жүректе орын тепкен. Жан адамның тыныс-
тіршілігін, іс-әрекетін жүрек арқылы басқарады. Егер жан жетілмеген
болса, онда адамның іс-әрекетінде де кемшілік болады. Ішкі дүниесі тазарып,
жетілген адам ғана қателікке ұрынбай, өмірде жаңсақ баспай, дұрыс өмір
сүре алады. Адам баласының бақыты оның жүрегінің тазалығымен тығыз
байланысты деп үйретеді.
Абайдың еңбектері:
• Гурьев (қазіргі Атырау) облыстық «Социалистік құрылыс» газетінің 1945
жылғы 8 тамыздағы санында жарияланған. Абай шығармаларын қазақ
халқының көп ғасырлық қасиетін бойына жиған ерекше қазына ретінде
зерделеп, ақынның туған халқының және күллі адамзаттың өнер, ой
байлығынан алған үш үлкен салалы түп-төркіні, үш қайнар бұлағы бар
екендігін жеке-жеке қарастырады:
I. Мұның біріншісіне қазақ халқының бағзы заманнан есте сақтап, дамытып
келе жатқан ауыз әдебиетінен Абай көп нәр алып, сол арқылы өз поэзиясын
көркейтумен қатар, өзіне дейінгі қурғақ насихатқа құрылған ақындар
шығармашылығын қатты сынға алғандығын, ескі, зиянды әдеттерден
арылып, жаңа қоғамды Еуропа мәдениетінен үлгі алуға шақырғандығын паш
етеді, қоғамды қайта құру мен тәрбиелеу арқылы халыққа қызмет етуді
өзі негізін салған жаңа поэзияның жоғары мақсаты, тарихи парызы
екендігіне оқырман назарын аударады.
II. Екінші рухани қайнар бұлақ - Абайдың шығыс поэзиясымен байланысы да
өзгеше болып, оған Фирдауси, Низами, Сағди, Хафиз, Науаи, Физули, Бабыр
шығармалары қатты әсер еткендігін, сонымен бірге шығыс әдебиетінің
кері бағыттағы ағымдарынан бас тартқандығын айта келіп:
«Aраб-мұсылман Шығысының әдебиетін де Абай өз шығармаларына тандап
енгізгендігін»
тілге тиек етеді.
• Ұлы ақын поэзиясының үшінші рухани нәрі - орыс
және еуропа әдебиетін, орыс және еуропа
әдебиетінің әсері нәтижесінде
«Абай қазақ поэзиясына өлеңнің жаңа түрлерін,
жаңа тақырыптарын енгізді, жаңа әлеуметтік
мазмұн берді. Бұның өзі қазақ поэзиясының сапасын
ерекше арттырды»
деп, Абай поэзиясының Пушкин шығармашылығымен,
Абай сатирасының Салтыков-Щедрин сатирасымен
ұқсастық жақтарына талдау жасайды. Абайдың ірі
ойшыл, талантты композитор ретіндегі
еңбектеріне қысқаша топталып,
«Қазақтың жаңа әдебиетінің негізін қалаушы,
Қазақтың классикалық поэзиясының биік шыңы»
ретінде үлкен баға береді
Абайдың музыкалық мұрасы:
• Ұлы ақын, ағартушы Абай музыкалық саласында да айта қалғандай мұра
қалдырды. Өзінің асыл өлеңдерін, қара сөздерін қағазға түсіріп, кейінгі ұрпаққа
жазып қалдырса, музыкалық жөнінде оның мұндай мүмкіншілігі болмады.
Өйткені, Абай өмір сүрген көзеңде қазақта музыканың жазба мәдениеті жоқ
еді, халықтық музыка ауыз дәстүрлік қалыпта еді. Сондықтан Абай әндері де
қазақтың басқа халықтық ән - күйлері сияқты, ауыздан - ауызға, заманнан
заманға ауыса отырып жетті. Музыка саласында жазба мәдениеттің
болмауына қарамастан, Абай әндерінің бізге толық жеткен себебі - олардың
халықтың жүрегінде сақталуға сапасы сай келетін шығармалар
болғандығында, халық санасынан өшпес орын алғандығында. Абай әндерінің
өзгешелігі - мелодиялық, ырғақтық жақтарындағы жаңалықтарында,
идеялық мазмұнының ашықтығында. Бұл өзгешелік алғашқы көзде
тыңдағандардың бәріне бірдей тұсінікті бола қоймады, болмақшы да емес еді.
Мәдениеттің дамуына кедергі болатын феодалдық жағдайда кейбіреулер
үшін ол әндердің жаңа тілдері қазақтың халықтық ән дәстүрінен шығып
кеткендік болып көрінуі де мүмкін еді. Бірақ жаңа, прогресшіл мәдениет
күрескері болған Абай өз бетінен қайтқан жоқ. Сейтіп, Абай әндері алғашқыда
оның өз айналасына - ауыл - аймағына, кейін жалпы қазақарасына тарай
бастады. Абай әндері халықтық негізден нәр алғандықтан, халық әндерімен
тамырласып жатқандықтан, нотаның жоқ кезінде - ақ, ауыздан ауызға көше
отырып, қалың бұқараның игілігіне айналды. Бұған бұрын - соңды халықтың
музыкалық салтында болмаған жаңа өткір тілмен өлең тексіне құрылуы да
себеп болды.
Абай Құнанбайұлының дінге көзқарасы:
• А. Құнанбайұлы, 1965 КСРО пошта маркасы, (ЦФА тізімдемесі № 3220, Scott № 3059)
Абайдың дінге көзқарасын бағалап, тұжырымдауда екі түрлі қате пікір орын алып
келді. Кейбір зерттеушілер Абай «ислам дінінің қазақ ішінен шыққан өкілі» деп келсе,
екінші бір зерттеушілер Абайдың дін туралы ойлары ақын шығармашылығының әлсіз,
кертартпа жағы деп түсіндіреді. Алғашқы пікір Абайға тағылған жала болса, соңғысы
- ақынның дін туралы түсініктеріне тарихи, диалектикалық тұрғыдан қарамай,
тұрпайы социологияға бас июдің салдарынан туған болжам. Абайдың дін туралы
толғамдарын дұрыс түсініп, бағалау оған тарихи тұрғыдан қарауды талап етеді.
Абай заманында қазақ даласында қос дінділік орын алды, ресми өмірде ислам діні
үстемдік еткенімен, күнделікті тіршілікте шаманизмдік түйсіктер]] мен түсініктер
басым болды. Қос дінділік қазақ халқының сол кезеңдегі наным - сенімі мен
дүниетанымынан айқын байқалады. Шаманизмдегі негізгі категория -«Тәңірі»,
исламдағы - «Алла» қазаққа тән ұғымдар. Шаманизмде тәңірінің, аруақтардың
адамдармен ұштастырушы «жын» болса, исламда Алланың адамдармен
байланыстырушысы «періштелер» деп саналды. Қазақтың күнделікті өміріңде
шаманизмнің өкілі, іс жүргізушісі - жын шақыратын бақсылар, ал ислам дінінде -
өздерін пайғамбардың ұрпақтары санайтын қожалар болды. Абай «Біраз сөз
қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы» еңбегінде қазақ жерінде ислам дінінің қалай
тарағандығын және оның шаманизммен байланысын арнайы талдайды.
Абайдың дін мәселелері - құдай мен адамның, өмір мен өлімнің, жан мен тәннің, иман
мен ұяттың, дін мен ғылым, дін мен дін иелерінің өзара байланысы туралы
түсініктері антиклерикалдық бағыттағы талдау. Құдай мен адамның қарым -
қатынасын Жиырма жетінші, Жиырма сегізінші сөздерінде арнайы талдап, гректің
ұлы ойшылы Сократпен пікір таластырады.
Абайтану:
• Абайтану қазақ әдебиеттану ғылымының
саласы. Абайтану Абайдың өмірі мен
шығармашылық өнері, философиясы, қоғамдық,
эстететикалық көзқарастары, қазақ
поэзиясындағы өлең жүйесін, ақындық тілді
дамытудағы үлесі, музыкалық мұрасы жайлы
сан - салалы зерттеу еңбектерін қамтиды.
Абайдың өмірі мен шығармашылық мұрасын
зерттеу шын мәнінде Әлихан Бөкейханов,
Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы
мақалаларынан басталды деуге болады.
Абай ескерткіштері:

Өзбекстан, Венгрияның Будапешт
Ташкент қаласы
Ресей, Мәскеу Қытай, Бейжің

Мысырдың Каир қаласы
Қорытынды
• Абай қазақтың демократ ақыны, ұлы ойшыл, философы. Ол қазақ тілінің
мәйегінен көптеген өлеңдер мен дастандар сондай-ақ, басқа да
философиялық шығармалар жазды.

• Абайды Абай еткен, асыл сөзімен өлең етіп ұйытып, жүрегіне жыр болып
байланған қасиеті – өмірден әділет, мейірім, сенім, адалдық іздеу барысында
тапқан танымдық олжалары, санасын сарғайтып барып көзін ашқан
тұжырым тоғыстары өлең арқылы өріліп жатыр.

• Абай өлеңдерінің тақырыбы жан-жақты әлеуметтік аясы кең. Өлеңдері
халықты өнерге, білімге, ғылымға шақырады, әрі жанға жайлы, жүрекке
жылы тиетін махаббат өлеңдері болып келеді. Сондықтан Абай өлеңдері XIX
ғасырдағы «қазақ қоғамының айнасы» деп те аталады. Ақын 1904 жылы
туған жерінде қайтыс болды. Сүйегі Жидебай деген жерге қойылды. Қазір сол
Жидебайда ақынның өзі тұрған үйде әдеби-мемориалдық мұражайы бар. Жер
бетіндегі күллі қазақ қауымы өздерінің ұлы Абайымен мақтанады. Олар күн
өткен сайын Абайды жаңа қырынан тануда. Өйткені Абай мұралары бүгін де,
болашақта да өзінің өміршеңдігімен мәңгі жасайтын ғажап туындылар.
• Абай шығармалары қазірдің өзінде көптеген тілдерге аударылып,
әлем халықтарының жақсы бағасын алуда. Соның бір дәлелі,
Қытай Халық Республикасында Абай шығармаларының қазақша
нұсқаларынан сырт оның үш бірдей дастаны және өлеңдері мен
қара сөздері қытай тілінде жарық көрді.

• Ақынның өз кіндігінен он бала тарады. Бәйбішесі Ділдәдән:
Ақылбай, Әкімбай, Әбдірахман, Райхан, Күлбадан, кенже баласы
Мағауия. Екінші әйелі Әйгерімнен (Шүкіман) – Тұрағұл, Мекайыл,
Ізкәйіл, Кенже. Абайдың үміт күткен талантты балалары:
Әбдірахман, Мағауия, Тұрағұл, Мекайыл. Әкелерінің өлеңдерін
жатқа айтып, халық арасына таратқан, әнші, домбырашы
болған.

• Абай есімін еске қалдыру мақсатында көптеген шаралар жүзеге
асты. Ең алдымен, Жидебайдағы Абай қыстауы қалпына
келтіріліп, ол Семейдегі Абай қорық мұражайының филиалына
айналдырылды. Ақын жерленген зиратқа гранит пен мрамордан
құлпытас орнатылды. Семейде және Қарауылда ескерткіш
орнатылды
НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА
РАҚМЕТ!

Ұқсас жұмыстар

Қазақ данасы Ұлы Абайдың қарасөздері

Абай Құнанбаев қара сөз кітабының авторы

Абай Құнанбаев

Қожа Ахмет Яссау өмірбаяны

Aбайдың қара сөздері

Абай поэмалары

Абайдың қара сөздеріне мультипликация

Абай тарихқа енді

Қара сөз - көркем әдебиеттің үлкен бір саласы

АБАЙДЫҢ ОТЫЗ БІРІНШІ ҚАРА

Пәндер