Биологиялық ырғақтардың пейсмекерлері

Презентация қосу

№3 СӨЖ
Адамдағы циркадианды ырғақтар.
Адамдағы инфрадианды және ультрадианды ырғақтар.
Биологиялық ырғақтардың пейсмекерлері.
Жоспар:
• Кіріспе
Тірі организмдердегі биологиялық ырғақтылық
• Негізгі бөлім
Адамдағы циркадианды ырғақтар.
Адамдағы инфрадианды және ультрадианды
ырғақтар.
Биологиялық ырғақтардың пейсмекерлері.
• Қорытынды
• Пайдаланған әдебиеттер тізімі
р
р
ка
и
да
т
и
д
м
а
д
н
л
е
ы
д
р
ы
Тірі организмдердегі биологиялық ырғақтылық
(Циркадалық ритм)

• Биологиялық ырғақ - биологиялық
процестер мен құбылыстардың қарқыны мен
сипатындағы мезгіл-мезгіл қайталанып
отыратын өзгерістер реттілігі.
• Биологиялық ырғақ барлық тірі организмдерге
тән және ол клеткалық процестерден
бастап популяциялық, биосфералық
құбылыстарды қамтиды.
• Мұны зерттейтін ғылым саласы
— биоритмология.
• Биологиялық ырғақ табиғи жағдайда қоршаған
ортадағы құбылыстар өзгерістеріне сәйкес
жүреді, “Биологиялық сағат” қызметін
атқарады, организмнің уақыт пен кеңістікте
бағдарлануына, қоршаған ортадағы
өзгерістерге алдын-ала дайындалуға мүмкіндік
береді.
Циркадалық ритм немесе Циркадиандық ритм
(лат. circa — маңайы, қасы және лат. dies — тәулік, күн)
• Циркадалық ритм немесе Циркадиандық ритм — барлық тірі организмдерде болатын ішкі сағат,
яғни ағзадағы биологиялық үрдістердің циклдік ауысуын реттеп отыратын тәулік ішінде 24 сағаттық
ұзақтықтағы ритм болады.
• Бұл циркадалық ритмді сақтау генетикалық үрдіс, тіпті соқыр жануарлар да жарықтың өзгерісін
терідегі фоторецепторлардың көмегімен біліп отырады.
Биологииялық ритмдер (биоритмдер)
(гр. βίος — bios, «өмір» және ῥυθμός — rhythmos, «кез-келген
қайталанатын әрекет, ритм»)
• Биологииялық ритмдер— мінез-құлық
және биологиялық процестер мен
құбылыстардың өзгеруі мен
интенсивтілігінің периодтық қайталануы.
• Бұл құбылыс барлық тірі организмдерге
тән - молекулалық және субклеткалық
құрылымнан бастап биосфераға дейін.
• Тірі табиғат жүйесінің фундаментальды
процесі.
• Тірі организм әртүрлі сипатқа ие көптеген
ритмдердің біртұтастылығы болып
табылады.
• Соңғы ғылыми зерттеу жұмыстары
бойынша қазіргі кезде адам организмінде Гүлдердің
400-ге жуық тәуліктік ритмдер тіркелген. биоритмі
үу
ы
лу
рі е
ы
қе
пл
қл
ц
сіо
ді
р
и
тз
и к
ы
лт
р
м
д
а
де
д
ре
ы
ге
р
тә
у
е
л
ді
:
Биоритмология және хрономедицина
• Биологиялық құбылыстар мен тірі
жүйелердің мінез-құлқына уақыттық
фаткорталдың әсер ету маңыздылығын,
биологиялық жүйелер мен табиғаттың
уақыттық бірлігін, тірі организмдер үшін
биоритмдердің қалыптасуы мен
маңыздылығын зерттейтін ғылым
саласы — биоритмология.
• Биоритмология 1960 жылдары бөлініп
шыққан биологияның бір саласы –
хронобиологияның бір бағыты болып
табылады.
• Биоритмология және клиникалық
медицина салаларының ұштасуынан жаңа
сала – хрономедицина қалыптасты.
• Хрономедицина – әртүрлі аурулар мен
ауытқулар кезіндегі организмнің
биоритмдерін және олардың ауытқуын
қарастырады.
р
бі
гі
л
о
и
м
рог
т
и
нге
м
ни
яе
д
шл
яб
е
ы
ел а
р
ым
қ
й
қ
ил
на
ну
ы т
ст қ
аы
,д
се
йі а
нл
ы с
оз
ст
ы
рл
м а
да
ы л
ы.
ұз
а
Ритмдердің классификациясы
Ритмдедің классификациясы таңдап алынған критерийлерге
байланысты негізделіп жасалады.

Ю.Ашофф (1984 ж.) бойынша биоритмдер классификациясы:
1. Характеристикасына қарай (мысалы, жиілік);
2. Биологиялық жүйесіне байланысты (популяция);
3. Ритмді қалыптастырушы процесс бойынша;
4. Ритмнің атқару функциясына қарай.

• Биоритмдер жиілігінің диапазоны өте ауқымды: миллисекундтан бірнеше
жылдарға дейін.
• Оларды жекелей клеткаларда, тұтас организмде немесе популяциялық
деңгейде бақылауға болады.
• Үлкен индивидуалды өзгергіштік тән: ОЖЖ немесе қанайналық жүйесі
мен тынысалу жүйесіне.
Ең көп таралған биоритмдер классификациясы
Ф.Халберг (1964 ж.) бойынша (ауытқу жиілігіне
негізделіп алынған):
Ритмдер зонасы Ритмдер аймағы Жиілік ұзындығы
Жоғары жиілікті Ультрадианды 0,5 сағ. кем
0,5-20 сағ.
Орташа жиілікті Циркадалы 20-28 сағ.
Инфрадианды 28 сағ. – 3 тәул.
Төмен жиілікті Циркасептанды 7 + 3 тәул.
Циркадисептанды 14 + 3 тәул.
Циркавигинтанды 20 + 3 тәул.
Циркатригинтанды 30 + 7 тәул.
Цирканнуальды 1 жыл + 2 ай
Инфрадианды ритмдер
• Ұзақтығы тәуліктен көп болатын ритмдер.
• Мысалы: жаныуарлардың қысқы ұйқыға кетуі,
әйелдердегі менструалды цикл.
• Басқа да көпжылдық ритмдерді зерттеудің
биоритмология үшін маңызды практикалық мәні
бар. Бұл ритмдер үшін уақыттық датчик қызметін
мезгілдік ауысымдар, айлық цикл, т.б. атқарады.
Айлық (лунные) ритмдер
• Айдың ритмдерінің теңіз-мұхит суларының тасуы мен тартылуына әсер етуі
мүмкін. Айдың циклдық фазаларына (29.53 тәулік) немесе айдың тәуліктік
ырғағына (24.8 сағат) сәйкес келеді.
• Айдың өзгеру ритмдері теңіз өсімдіктері мен жануарларында анық
байқалады, микроорганизмдерді культивирлеуде бақыланады.
• Психологтардың айтуы бойынша кейбір адамдардың мінез-құлқының өзгеруі
де айдың фазаларына байланысты болуы мүмкін. Мысалы, ай тоғанда жүрек
ақаулары, өз-өзіне қол жұмсау, т.с.с. Құбылыстар көбірек болады екен.
Ультрадианды ритмдер

• Ұзақтығы тәуліктен аз болатын ритмдер.
• Мысалы: ауруға сезімталдылықтың өзгеруі, бөліну және секреция
процестерінің ауытқуы, фазалардың циклдылығы, 6-8 сағат
аралығында ауытқып отыратын адамдардағы ұйқы кезеңі.
• Жануарларға тәжірибе жасау барысында олардың химиялық және
сәулелік зақымдауларға сезімталдылығы тәулік ішінде айтарлықтай
ауытқып отырған.
Қандағы концентрация деңгейі

Уақыт
Биори
тмдер
дің
регуля
циясы

Ішкі

Сыртқы
Жердің өз осімен айналуына, Организмнің
оның күн жүйесі орбитасы биологиялық
бойымен қозғалуына, т.б. сағатының
геофизикалық және функциялануымен
космостық факторларға, сипатталады.
соның ішінде «уақыттық
датчик» қызметін атқарушы
құбылыстарға тікелей
тәуелді.
Биологиялық ырғақтардың пейсмекерлері

Қазіргі кезде организмнің циркадианды жүйесі мультиосцилляторлы
принцип бойынша жүзеге асады деп саналады.
Осыған сәйкес тәуліктік ритмдердің автономды генераторлары көптеген бір-
біріне жалғасатын осцилляторлар тобы арқылы байланысады деп
қарастырылады.
Бұл осцилляторлы топтар бір-біріне тәуелсіз, бірақ өте тығыз байланысқан
иерархиялық тізбек құрады, фазасы және жиілігі бойынша синхронды
болады.
Биологиялық сағаттардың механизмі клеткалық пейсмекерлер (ритмдік
генераторлар) арқылы жүреді.
Клеткалық пейсмекерлер (ритмдік генераторлар) – тәуліктік жиіліктің
автоауытқуларын қайта қалпына келтіруге қабілетті.
Ф. И.Комаровтың (1989) зерттеуінің қорытындысы бойынша
организмдегі бір иерархиялық деңгейдегі осцилляторлар параллельді, ал
әртүрлі деңгейдегілері – тізбекті функцияланады.

Осцилляторлардың өзәра әсерлесу
принципі:

I, II – табиғи синхронизаторлар;
11–23 – организмнің ішкі
осцилляторлары;
индекстің 1-ші фазасы – иерархиялық
деңгей;
индекстің 2-ші фазасы– иерархиялық
деңгейдегі осциллятор реттілігі.
Қорытынды
• Организм өзінің физиолоиялық қызметін ырғақты түрде жүргізе отырып уақытты санайтын сияқты. Ішкі
және сыртқы ырғақтар үшін келесі фазаның басталуы уақытқа байланысты. Уақыт маңызды экологиялық
фактор ролін атқаратыңдықтан, тірі организмдер табиғаттың сыртқы өзгерістерін сезіне отырьш соған
бейімделуі керек.
• Биологиялық процестер ми құбылыстардың сипаты мен белсенділігінің мезгілді тербелісн биологиялық
ырғақ деп, ол оны зерттейтін ғылымды хронобиология деп атайды.
• Жердің Күнге қатысты және Айдың Жерге қатысты айналуына байланысты сыртқы
циклдарға геофизикалық табиғат құбылыстары тән. Осы айналымдардың әсерінен заңдылықты түрде біздің
планетамыздағы көптеген факторлар — жарық, температура, қысым және ауа ылғалдылығы,
атмосферадағы электромагниттік өpic, мұхиттардағы су деңгейінің көтерілуі мен судың қайтымы және т.б.
өзгеріп отырады. Мұнан басқа тірі табиғатқа уақытымен өзгеріп тұратын күн белсенділігі сияқты
космостық ырғақтар әсер етеді. Ал Күн радиациясының өзгеруі планетадағы климатқа едәуір әсер етеді.
• Организмдер тіршілігіндегі көптеген өзгерістер мезгілі бойынша сыртқы геофизикалық циклдарға сәйкес
келеді. Бұл адаптациялық биологиялық — тәуліктік, айға байланысты су денгейінің көтерілуі мен судың
қайтымы және жылдық ырғақтар. Осы ырғақтардың арқасында организмдегі маңызды биологиялық
процестер — қоректену, өсу, көбею тәуліктің немесе жылдың қолайлы кезеңдерінде жүреді.
• Адаптациялық биологиялық ырғақтар тіршілік иелерінің үнемі өзгеріп отыратын қоршаған ортаға
бейімделуі ретінде пайда болды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Фалова О.Е. Практикум по «Хронофизиология человека»-
Ульяновск:УлГТУ-2007, - 29с.
2. Ф.И.Комаров, С.И. Рапопорт. Хронобиология и хрономедицина. –
М.:Триада-Х, 2000.
3. Н.Н.Алипов, Д.А.Ахтямова и др. Руководство к практическим
занятиям по нормальной физиологии: учеб.пособие. – М.: Академия,
2005.-336с.
4. С.Т.Тулеуханов. Тірі жүйелердің уақыт аралық құрылымы. – Алматы,
1999.
5. С.Т. Тулеуханов. Қалыпты физиология. – Алматы, 2002
6. С.С.Тимофеева. Медико-биологические основы БЖД. –Иркутск:
ИРГТК,2004.-130с.
7. Биологические ритмы: В 2т.:Пер. с анг. /Под ред.Ю.Ашоффа. –
М.:Мир,1984. Т1-412с.; Т.2.-262с.

Ұқсас жұмыстар

Биологиялық ырғақтарға анықтама

Барокко

ФИТОЦЕНОЗ ҚҰРЫЛЫМЫ

Хронофармакология ғылым ретінде

БИОЛОГИЯЛЫҚ ТӨТЕНШЕ ЖАҒДАЙЛАР КЕЗІНДЕ

ИНФЕКЦИЯЛЫҚ АУРУЛАР

БИОТЕРРОРИЗМ

ӘРТҮРЛІЛІГІ БАКТЕРИЯ ВИРУС РИКЕТСИЯ САҢЫРАУҚҰЛАҚ ТОКСИН

Биопрепараттар мен диагностикумдардың жіктелуі

Компьютерлік және биологиялық вирустар

Пәндер