Сөйлеу қабілетінің дамуы

Презентация қосу

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ атындағы Оңтүстік Қазақстан университеті
ТАРИХ ЖӘНЕ ПЕДАГОГИКА» ФАКУЛЬТЕТІ
«ПСИХОЛОГИЯ ЖӘНЕ АРНАЙЫ ПЕДАГОГИКА» КАФЕДРАСЫ

Тақырыбы: Сөйлеу қабілетінің дамуы. Есту қабілеті бұзылған балалардың
сөйлеуі

Орындаған: Бектасова Балнұр Мұратқызы
ТП-18-2к1
Қабылдаған: Ешенулова Эльвира Бауыржанқызы
Баланың сөйлеу тілі туа біткен процесс емес екенін көптеген авторлар дәлелдеген.
Ол онтогенез барысында адамның әлеуметтік дамуымен байланысты. Сөйлеу
тілінің дамуы мидің орталықтарының және оларды жалғайтын жолдарының
қалпына, баланың ой-өрісі мен дене дамуына байланысты болады.

сөйлеу тілі шыққанға дейінгі
(баланың туылған кезінен бір
Баланың сөйлеу тілі дамуын жасқа дейін)
зерттеген ғалымдардың
көпшілігі (А. Н. Гвоздев, Г. А.
Розенгард-Пупко, А. Н.
Леонтьев) екі негізгі кезеңге
бөледі:
сөйлеу тілі шыққан кезен (бір
жастан кейін).
Сөйлеу тілі шыққанға дейінгі кезеңді дайындық кезен, деп атайды. Өйткені бұл
кезде баланың сөйлеу тілін меңгеруге дайындық жүреді. Баланың туылған кезінен
бастап дауыс реакциялары пайда болады.Олар айқай және жылау. Бірақ бұлар әлі де
адамның сөйлеу тілінің дыбыстарынан бөлек. Сонда да айқай да, жылау да, сөйлеу
аппаратының үш бөлігінің (демалу, дауыс шығару, артикуляция) әр түрлі
қимылдарының дамуына әсерін тигізеді. Екі аптадан кейін бала айналасындағы
сөйлеген адамның дауысына назар аударады, жылауын қояды, адамдар оған
сөйлегенде «тыңдайды». Бір айдың аяғында баланы әлдилеп жұбатуға болады.
Сөйлеген адамға басын бұрып және оның артынан көзімен қарайтын болады.
Интонацияға (дауыс ырғағына) реакция береді: жылы және қатты сөйлегенді сезеді.
Бұл кезде баланың уілдеуі әр түрлі интонациямен шығады. Ең бірінші пайда болатын
дауысты дыбыстар (а, о, у, э). Содан кейін еріндік дыбыстар (б,п,м) пайда болады. Бұл
физиологиялық ему процесіне байланысты. Ең соңында шығатын тіларты дыбыстар
(к,г,х). Бұл физиологиялық жұту процесіне және тілдің түбінің көтеріңкі болуына
байланысты (баланың шалқасынан жатуы). Уілдеу баланың еркіне байланысты емес.
Ол өз бетімен пайда болады (рефлекторлы). Баланың 5-6 айында былдыр пайда
болады (ба-ба-ба, ма-ма-ма, па-па-па, т.б.).
Былдыр дегеніміз белгілі дыбыстық комплекстердің, дауыссыз және дауысты
дыбыстардың тіркестерінің пайда болуы. Уілдеу мен былдыр қарым-қатынас
қызметін атқармайды.
7-8 айында бала ересектердің сөйлеу тіліне еліктейді. Бала естіген
дыбыс тіркестерін заттармен және олардың іс-қимылдарымен
сәйкестендіреді (тик-так, бух, бах). Бала міндетті түрде айналада
тек қана дұрыс сөйлеу тілін есту керек. Бірақ бала әлі де
ситуацияға, интонацияға, сөзге бір реакция береді. Ал 10-11айында
сөздің өзіне реакция беретін болады (ситуацияға және интонацияға
сүйенбей ақ). Бірінші жылдың аяғында балада алғашқы сөздер
пайда болады. Осы кезеңде баламен жиі қарым - қатынаста болу
керек. Баланың сөйлеу тілінің дамуы оның жеке ерекшеліктеріне
байланысты. Бір бала бірнеше сөз айта алатын болса, екінші бала
он шақты сөз қолданады. Бұл баланың соматикалық жағдайына,
нерв жүйелерінің түріне, тәрбиесіне, т.б. байланысты. Баланың
алғашқы сөздері шыққаннан бастап дайындық кезеңі аяқталады.
Сөйлеу тілі шыққан кезең өзара үш кезеңнен тұрады. Мектеп жасына дейінгінің алдынғы
кезеңі бір жастан үш жасқа дейін созылады. Сөйлеу тілі оны құрайтын компонентері
бойынша дамиды: дыбыс айтуы, сөздік қоры, грамматикалық құрылысы.
Сөйлеу тілінің фонетикалық жағының дамуында баланың күнделікті еститін сөйлеу тілінің
маңызы зор. Бала осы кезде айналада тек қана дұрыс сөйлеу тілін естуі керек. Бұл кезеңде
бала дыбыстарды алмастырып, шатастырып, бұзып айтады, немесе мүлдем айтпайды.
Баланың бірінші сөздері жалпылама мағынада қолданылады (бір сөзбен немесе дыбыс
тіркестерімен бала затты, сезімін, өтінішін білдіреді). Мысалы, «су» деген «мынау су», «су
бер», «су суық» дегенді білдіруі мүмкін. Баланы тек жағдайға (ситуацияға) қарай түсінуге
болады. Сондықтан бұны ситуациялық сөйлеу деп атайды. Бұндай сөйлеуде бала ишара және
мимика көп қолданады. Баланың сөздік қорының дамуы 2-3 жастың арасында белсенді
болады. Әр түрлі авторлар баланың сөздік қорының толуы жайында әр түрлі сандық
мәліметтер береді. Ең көп таралған мәліметтер мынандай:
1 ж.6 айда-10-15 сөз;
2 ж. соңында – шамамен 300 сөз;
3 ж. қараған шағында -1000 сөздің көлемінде.
3 жасқа қараған шағында балада сөйлеу тілінің грамматикалық жағы қалыптаса бастайды.
Алғашқыда бала өзінің өтініштерін бір сөзбен білдіреді, содан кейін-қарапайым
фразалармен. («Апа Мина шай іш» -Апа, Амина шай ішеді.).
Осы кезеңде балалардың ересектерді түсінуі сөйлеу қабылетіне қарағанда жоғары болады.
Келесі кезең – мектеп жасына дейінгі (3жастан 7 жасқа дейін).
Сөйлеу тілінің фонетикалық жағының қалыптасуының ерекшеліктері: 3 жаста «ш», «ж,»
«ч», «щ» дыбыстары «с», «з» дыбыстарына, «щ» дыбысы «ч» ,«ть», кейде «т», «д»
дыбыстарына алмастырып айтылады. Ысқырық дыбыстарды айтқан кезде тісаралық,
тістөңіректік («с»=«т», «з»=«д»), еріндік-тістік ((«с»=«ф», («з»=«в») сигматизм
байқалады. «Р», «л» дыбыстары «й», «ль» дыбыстарына, «қ», «г», «х» дыбыстары «т»
немесе «д» дыбыстарына алмастырып айтылады.
4 жаста дыбыстардың айтуы тұрақсыз болады. Ысқырық дыбыстардың айтылуында
тісаралық сигматизм байқалады. Жеке ызың дыбыстар дұрыс айтылады. Сонорлы «р»,
«л» дыбыстары әліде дұрыс айтылмайды, олар «й», «в» дыбыстарына алмастырылып
айтылады.
Ысқырық, ызың және «к», «г», «х» дыбыстары 5-6 жастағы балада қалыптасқан болуы
керек. Ал артикуляциясы күрделі «р» дыбысы 7 жасқа дейін қате айтылуы мүмкін.
Сөйлеу тілінің сөздік қорының дамуы: алғашқыда бала тек қана сөздің номинативтік
функциясын менгереді. Сонымен қатар етістіктерді қолдана бастайды. Кейін басқа да
грамматикалық категорияларды игереді: сын есім, есімдік, үстеу. А. Н. Гвоздевтің айтуы
бойынша 3 жастағы балада грамматикалық негізгі категориялары толық қалыптасады. 4
жастағы бала өз тілінде жай және күрделі сөйлемдерді қолданады. 5 жастағы бала
қосымша сұрақтарсыз тыңдаған әңгіменің мазмұнын өз бетімен айтып бере алады.
Мектеп жасындағы кезең (7-17 жас).
Бұл кезеңде баланың сөйлеу тілі дамуының ерекшелігі - сөйлеу тілін
саналы түрде игеруі. Балалар дыбыстық талдауды, грамматикалық
ережелерді толығынан меңгереді. Сөйлеу тілінің жаңа түріне-жазбаша
сөйлеу тіліне бастаушы роль беріледі.
Сонымен, мектеп жасында баланың сөйлеу тілінің қайта құрылуы
байқалады - тіл дыбыстарын қабылдап, ажыратудан бастап сөйлеу
тілінің барлық құралдарын саналы түрде қолдануы.
Әрине, әр кезең келесі кезеңге бір қалыпты ауысады. Баланың сөйлеу
тілінің дамуы қалыпты және уақытынша өту үшін, оған жағымды
жағдай болу керек: баланың соматикалық және психикалық
денсаулығы мықты болуы; ойлау қабілеті қалыпты; есту және көру
қабілеті қалыпты; қоршаған сөйлеу ортасы дұрыс болуы керек.
Шетел ғалымы П. Менюк сөйлеу тілінің дамуын өзгеше қарастыра отырып, оны 5 кезеңге
бөледі: бірінші кезеңде (сөйлеу тілі шыққанға дейіннен былдырға дейін) айқай мен алғашқы
вокализациясы бастапқы болады. Бұл кезеңде негізгі назар дауыс реакцияларының
интонациялық сипатына аударылады. Баланың айқайына анасының жауабының
маңыздылығы зор екенін ескереді. Сөйлеу тілі дамуының бірінші кезеңінде балалардың
акустикалық тітіркендіргіштерді ажырату мүмкіндіктері байқалады.
Екінші кезең – «былдыр кезеңі». Бұл кезде балада дыбыстық белсенділігі дамиды, өз
айқайын бақылай бастайды, әрі қарай есту түйсігінің (есту анализаторы арқылы әр түрлі
дыбыстарды қабылдап, ажыратып, бойға сіңіру процесі) дифференциациясы байқалады.
Үшінші кезең-бір сөздік деңгейде қарым- қатынасқа түсу. Осы бастан баланың сөйлеу тілінің
нақты дамуы басталады. Сөйлеу тілін қабылдауында да, сөйлеуінде де сапалы өзгерістер
байқалады. Балада айтылған сөздің ұзақтылығын байқай алатын мүмкіншілік туады.
Моторлы және сенсорлы сөйлеу тіл арасында алғашқы рет өзара байланысы пайда болады.
Төртінші кезең – екі сөздік деңгейде қарым-қатынасқа түсу. Бұл синтаксистің дамуының
бастауыш кезеңі. Сөйлеу тілінің грамматикалық категорияларын меңгеруі бесінші
кезеңде басталады.
Қарастырылған кезеңдерге бөлу сөйлеу тілінің дамуының кешеуілдеу және бұзылуының
механизмін түсінуге мүмкіншіліктерін кеңейтеді.
Есту қабілеті зақымданған балалардың сөйлеуі
Есту қабілеті бұзылған балалар, сөйлеуді тек арнайы
оқытудың көмегімен меңгереді. Мұнда олар, сөздік
қимыл-қозғалыс түйсіктерімен толықтырылған, көру
арқылы қабылдау қабілетіне сүйенеді. Олардың
сөйлеудегі екпінді, әуезділікті қабылдау мүмкіндіктері
жоқ, егер мүмкіндіктері болса, қалыпты балалар
сияқты, сөйлеушіге еліктеуге тырысар еді.
Есту қабілетінің төмендеуі салдарынан сөйлеу тілін қабылдау
қиындатылып, экпрессивті сөйлеу тілі бұзылысына әкеліп
соғады. Мұнда эксперссивті сөйлеу тілі бұзылысының деңгейі
әр жағдайда есту қабілетінің төмендеу деңгейіне, кереңдіктің
пайда болу уақытына, баланың даму жағдайларына, түзету
көмегінің жағдайына байланысты.

Есту қабілеті зақымдалған балаларға сөйлеу тілінің барлық
компоненттерінің бұзылуы тән. Кеңінен таралғаны дыбыс
айту бұзылыстары. Мұның ішінде дыбыстардың фонетикалық
топтарының көбін қамтыған полиморфты бұзылыстар
жағдайының көптігі.
Қабылдайтын дыбыс жиілігінің диапазонының шектелгендігінен
сөйлеу тілі дыбыстарын естіп ажыратуы бұзылады, сөздік есту
анализаторының орталық бөліміндегі аналитикалық-синтетикалық
әрекетінің екіншілік дамымауы байқалады. Әсіресе ызың және
ысқырық дыбыстарын естіп ажырату қиындатылған. Дәл осы
дыбыстар айтылуда да кешігіп ажыратылады.

Дыбыс айтуының қалыптасуы қалыпты жағдайдан айтарлықтай
ауытқумен болады, себебі сөйлеу-есту анализаторының қалыпты
еместігі. Артикуляциясы күрделі дыбыстардың айтылуы мен қатар
артикуляциясы жеңіл дыбыстар да бұзылады.
Есту қабілеті нашар балалардың дыбыс айту бұзылыстарының негізгі
түрлері мынадай болады:

1.Сөйлеу аппаратын сенсорлы бөлімінің жеткіліксіздігі мен күрделенген дыбыс айту бұзылысының
сенсорлы түрлері бүл түрде сөйлеу тілінің бір дыбыстары басқаларына ауыстырылады. Дыбыстарды
бұрамалап айту сирек кездеседі. Дыбыстарды алмастыру ауызша сөйлеу тілінде де, жазбаша сөйлеу
тілінде де әріптерді алмастыру түрінде байқалады.

2.Дыбыстардың бұзылыстарының моторлы формалары сөйлеу тілі аппаратының моторлы бөлімінің
жетілмеуімен күрделенген, яғни артикуляция мүшелерінің функциясының немесе құрылымының
қалыпты жағдайдан айтарлықтай ауытқуына байланысты. Бұзылыстардың белгісі – дыбыстардың
бұрмаланып айтылуы (тісаралық, бүйірлік айту т.б.).

3.Дыбыс айту бұзылыстарының аралас түрлері және сенсорлы жеткіліксіздікпен күрделенген. Мұндай
жағдайларда бала акустикалық жағынан жақын фонемаларды естіп ажырата алмайды, басқа
дыбыстарды айту бұзылыстары, артикуляциялық аппараттың құрылымы және функциясының
қалыпты жағдайдан ауытқуымен күрделенген болып келеді. Мысалы, бала сөйлеу тілінде жуан
дауыссыз дыбыстарды естіп ажыратуға мүмкіндігі жоқтықтан, оларды сәйкес жіңішкеге ауыстырады,
дыбыстарды бүйірлік сигматизмдегідей.
Есту қабілеті зақымдалған балалардың
айналасындағылармен сөйлеу тілі көмегі арқылы
қатынасқа түсуге қажеттілігі толық іске аспайды. Есту
қабілеті төмен балалардың сөйлеу тілінің даму деңгейі
әртүрлі. Ол төрт деңгейге бөлінеді.

Төртінші
Екінші Үшінші
деңгей –
Бірінші деңгей – деңгей –
сөйлеу тілі
деңгей – сөйлеу тілі сөйлеу тілі
дамуының
оптимальды дамуының дамуының
өте
. төмендеген шектелген
шектеулі
деңгейі. деңгейі.
деңгейі.
Бірінші деңгей –
оптимальды. Балалар «мектеп
бағдарламасының талаптарына
сай» сөз қорын толық меңгерген. Екінші деңгей – сөйлеу тілі
Оларға қаратпа сөйлегенде жақсы дамуының төмендеген деңгейі.
түсінеді, өзіндік сөйлеуінде сөйлеу Мұнда сөз қоры оптимальды
тілінің барлық топтарын белсенді жақын. Сөйлеу тілінде
қолданады (зат есім, етістік, сын аграмматизмінің көптігі, жұрнақтар,
есім, үстеу, есімдіктер). Сөйлеу жалғаулардың мағынасын түсінбеу
тілінің дамуының бірінші байқалады. Дыбыстарды бұрмалап
деңгейіндегі оқушыларға айтады.
аграмматизмдер, сөздердің
дыбыстық-әріптік құрамын
бұрмалау тән.
Төртінші деңгей – сөйлеу тілі дамуының өте
шектеулі деңгейі. Мұнда сөз қоры өте аз,
балалар тұрмыстағы қарапайым заттарды
атауда қиналады, толық сөйлемді «мәні жоқ»
Үшінші деңгей – сөйлеу тілі дамуының бір сөз немесе сөз тіркестерімен ауыстыра
шектелген деңгейі: сөз қоры бір талай салады. Сөйлеу тілін түсінуі өте шектеулі,
шектеулі, соның салдарынан мағынасы және шағын мәтінді қабылдағанда «жеке сөздерді
дыбыстық құрамы жағынан сөздер орынсыз түсінгенмен» оқығаның мәнін түсінбеуі
ауыстырылады. Сөйлеу тілін түсінуі төмен. байқалады. Нашар еститіндерге сөздердің
Балалар екі, үш сөздерден тұратын дыбыс буындық құрамын өте бұрмалау тән,
сөйлемдерді пайдаланады. Сөйлемдерді себебі сөздерді естіп қабылдауы
құрауда қателер байқалады. ажыратылмаған. Сөйлеу тілінің лексикалық
жағының ерекшеліктері салдарынан
фразалық сөйлеуін меңгере алмайды,
олардың сөйлеу тіл өзара байланысы жоқ
сөздерден тұрады.
Нашар еститін балалардың сөйлеу тілінің жетілмеуінің
көрінетін белгілерінің бірі – олардың грамматикалық
құрылымының қалыптаспауы, аграмматизмдер болып
табылады.

Балалар сөздерді қате қиыстырып, септік жалғауларды нақты
қолданбайды. Әсіресе мұндай қателер күрделі сөйлемдерді
құрастырғанда байқалады. Күрделі сөйлемдер құрылымын
жоғарғы сынып оқушылары меңгергенде де қиналады. Нашар
еститін оқушылардың жазбаша сөйлеу тілінде ауызша сөйлеу
тіліндегі қателер көрініс алады.

Есту қабілеті нашар балалар сөйлеу тілінің жүйесінің барлық
бұзылған компоненттерінің түзетуді көздейтін логикалық көмекті
қажет етеді. Есту қабілеті бұзылған балалардың әртүрлі
категорияларының дамуына тән ерекшеліктері бұзылған
функцияларды түзету жұмысында дифференциалды ықпал ету
қажеттілігін талап етеді.

Ұқсас жұмыстар

АЙТЫЛУЫНЫҢ БҰЗЫЛУЫ

Сөйлеу тілінің сөйлеу тілінің дамуы

Есту қабілетін дамыту

Баланың сөйлеу қиындықтар

Естімейтін баланың сөйлеу тілінің жылдам

Деменция ния

Балабақшадағы балалардың тілін дамыту әдістемесі

Есту қабілеті зақымдалған балаларға көмек көрсетудің психологиялық - педагогикалық негізі

Балалардың мектепте оқуға психологиялық даярлығы

Ақыл - есі кем балаларды оқыту және тәрбиелеу принциптері

Пәндер