Көшпелілік мәдениет түрі

Презентация қосу

Көшпелілік мәдениет түрі

Орындаған: Ақнұрай Мұздақова Рпзс 20-11
Көшпелілер немесе көшпелі қоғам, көшпелі өркениет дегеніміз — негізгі кәсібі мал
шаруашылығы болып, күнкөрісінің көзі мал өнімдерінен тұратын, белгілі бір қалыптасқан
жүйемен көшіп-қонып тіршілік ететін адамдардың әлеуметтік-экономикалық, саяси
қауымдастығы және өркениеті.
Көшпелілер өркениетін зерттеу мәселелері. Көшпелілер туралы түсінік, алдымен отырықшы
халықтар арасында қалыптасты. Б.з.д. V ғасырда өмір сүрген тарихшы Геродот көшпелі скиф
тайпаларының тұрмысын мадақтап жазды. Көшпелілердің табиғат аясындағы өмірін басқа да
антик тарихшылар, философтар, орта ғасырлар ойшылдары сипаттады. Оларға табиғаттың төл
баласы сияқты көшпелілер өмірі таза, қулық-сұмдықтан, отырықшы-қалалық өркениеттің жаман
қасиеттерінен ада болып көрінді.
Сонымен қатар көшпелілер туралы нашар түсініктер де сол ерте заманда-ақ қалыптасты. Көне
Қытайда «көшпелілер — жабайы, мәдениеттің қас жауы» деген түсінік қалыптасты. Еуропада да
көшпелі ғұндарды «тағы жабайылардың тұқымы, өркениеттің жауы» деп есептеді.
XVIII—XIX ғасырлардағы Еуропа ғалымдары да көшпелілер туралы өз көзқарастарын білдіріп
отырды. Мысалы, Монтескъе көшпелілер қоғамын «әділетті, теңдікті қоғам» десе,
Фергюсон,АдамСмит: «Көшпелілерде мүлік теңсіздігі, әлеуметтік теңсіздік ерте пайда болды»,
— деген. Ал философ Кант: «Мемлекеттің өзі көшпелілер мен отырықшы-егіншілердің өзара
қақтығысынан, қорғаныс мақсатында пайда болды» деген тұжырым жасайды. Атақты философ
Ф. Гегелъ: «Көшпелілерде әлеуметтік қарама-қайшылық болғанымен, мемлекет болған жоқ», —
деп есептеген.
XX ғасырдағы Еуропа ғалымдарының көшпелілікке көзқарасы әртүрлі болғанымен, бұл
қоғамның жағымсыз жақтарына ғана назар аудару басым болды. Мысалы, Ратцелъ, Гумплович,
Торнвалъд, Тойнби деген ғалымдар: «Көшпелілер өз бетімен өркениет жасауға қабілетсіз, олар
мемлекетті, басқа да өркениет жетістіктерін отырықшы елдерді жаулап алу арқылы ғана
үйренді» деген тұжырымдар айтты. Олардық жолын қуушы қазіргі заманғы зерттеушілердің
пікірінше: «Көшпелі қоғам — бұл бір орнында тоқырап, өз бетінше дами алмайтын, отырықшы
мәдениеттің әсерінсіз өркениет жасай алмайтын — болашағы жоқ қоғам».
Көшпелілік кеңес ғылымында XX ғасырдың 20—40-жылдарынан бастап зерттеліп келеді. Бұл
саладағы кеңес тарихшыларының еңбектерінде де маркстік-лениндік көзқарас басым болды,
зерттеушілер, негізінен алғанда, көшпелілердің қоғамдық құрылысына ғана мән берді. Мысалы,
А.П.Чулошников деген зерттеуші: «Көшпелілерде таптық қоғам болған жоқ, тек рулық қауым
болды», — десе, П.Кушнер: «Көшпелілерде «рулық мемлекет», феодализмнің бастапқы
нышандары ғана пайда болды», — дейді.
XX ғасырдың 30-жылдары С.П. Толстов пен Б.Я. Владимирцевтің көшпелі қоғам туралы
пікірлері 60-жылдардың соңына дейін әртүрлі нұсқада қайталанып, дамытылып келді.
СП.Толстовтың пікірі бойынша: «Көшпелілер отырықшы халықтар сияқты, алдымен
құлиеленушілік, содан соң феодалдың қоғамды басынан өткізді. Бірақ көшпелілердің
құлиеленушілік қоғамы әскери құлиеленушілік демократия немесе патриархалдық
монархия түрінде құрылды». «Көшпелілердегі меншіктің негізі жер ме, мал ма?» деген
мәселенің төңірегінде пікірталас жүрді. Бір топ еалымдар: «Көшпелілерде рулық қоғам
қалдықтарымен араласқан феодалдың қоғам болды және феодалдық меншіктің жерге
қатысты негізін жерге жекеменшік құрады», — дегенді айтты. Екінші бір топ зерттеушілер:
«Еуразия көшпелілері патриархалдық-феодалдық қоғамда өмір сүрді, осы таптық
қоғамдағы меншіктің негізгі түрі малға қатысты жекеменшік болды, ал жер рулық
қауымның ортақ иелігінде болды», — деген пікірді ұстанды.
Көшпелі қоғамды зерттеуде қоршаған орта (табиғат) және адамның белсенді іс-әрекет
мәселесі жиі қозғалып отырды. Олардың пікірі бойынша, далалы, шөлейтті, шөлді, таулы
аймақтарды жайлаған халықтарда табиғат жағдайына қарай мал шаруашылығы, көшпелілік
қалыптасқан. Осындай халықтардың бірі қазақ халқы далалы, шөлейтті аймақты игерудің
бірден-бір жолы мал шаруашылығы деп білген және осындай табиғи жағдайға икемделе
өмір сүрудің тамаша үлгісін көрсеткен.
XX ғасырдың 30-жылдарынан бастап тоталитарлық жүйе идеологтері көшпелілікке қарсы
шыға бастады. «Адам — табиғатты өзгертуші құдіретті күш» деген қағиданы басшылыққа
алған.коммунистік идеологияның өкілдері көшпелі мал шаруашылығымен айналысып
келген халықтарды жаппай отырықшылыққа айналдыру қажеттігін дәлелдеп бақты. Ал осы
қате көзқарастан қазақ халқы 30-жылдары қатты күйзеліске ұшырап, жаппай қырылып,
көпшілігі елден ауып кетуге мәжбүр болғандығы белгілі.
XX ғасырдың 60—70-жылдарынан бастап жекелеген ғалымдар көшпеліліктің
географиялық-экологиялық себептерін қайта мойындай бастады. Осы ғалымдардың
пікірінше, көшпелілік дегеніміз, кейбіреулер айтқандай, «адамзаттық өркениеттің сара
жолынан адасу» емес, керісінше шаруашылықтың, мәдениеттің ерекше даму түрі. Олардың
пікірі бойынша: «Көшпелілер далалы, шөлді, шөлейтті табиғатта өз шаруашылығын
қалыптастыр-ған, олардың негізгі күнкөріс көзі мал болған, мал басы өскен сайын
жайылым айырбастау қажеттілігі туған, сөйтіп көшпелі өмір салты қалыптасқан».
Көшпелі халықтар, оның ішінде ғұндар мен түркілердің тарихына ерекше мән берген тарихшы Л.Н. Гумилев
болды. Ол Еуразия көшпелілерінің бұл құрлықтың тарихында алатын орнын өте жоғары бағалады. Дегенмен
Л.Н.Гумилев: «Халықтар дамуында, олардың қалыптасуында, шаруашылық-мәдени ерекшеліктерінің пайда
болуында географиялық, экологиялық фактор үлкен рөл атқарады» деп санады. Оның ойынша, «бүкіл тарихи
үдеріс географиялық, биосфералық өзгеріске тікелей және толығымен тәуелді». Л. Н. Гумилевтің осындай
көзқарастары кезінде сыналған да еді.
Археолог К. Ақышевтің пікірі бойынша, Қазақстан жерінде көшпелі мал шаруашылығының қалыптаса
бастауы қола дәуірінің соңы, темір дәуірінің басына, яғни б.з.д. IX—VII ғасырларға дәл келеді. Осы кезден
бастап, Орталық, Батыс Қазақстан жерінде меридиан бойымен көшу, ал Шығыс Қазақстан мен Жетісуда қыста
жазықтар мен қар аз түсетін таулардың қойнауын қыстап, жазда биік таулы жайлауларға көшу қалыптасқан.
Оңтүстік Қазақстан аймағында ерте заманнан-ақ көшпелі, жартылай көшпелі, отырықшы шаруашылық пен
тұрмыс орын алған.
XX ғасырдың 60 — 80-жылдарынан бастап қазақ көшпелі қоғамы жөнінде қазақстандық ғалымдардың
еңбектері шыға бастады. Бұл ретте С.Зимановтың «Қазақтардың XIX ғасырдың бірінші жартысындағы
қоғамдық құрылысы», В.Ф.Шахматовтың «Қазақтың жайылымдық көшпелі қоғамы», С.Толыбековтің «XVII—
XX ғасырдың басындағы қазақтардың көшпелі қоғамы», Д.Кішібековтің «Көшпелі қоғам: шығуы, дамуы,
құлдырауы», НМасановтық «Қазақтардық көшпелі өркениеті», т.б. еңбектері жарық көрді.
Осы ғалымдардың пікірінше, көшпелі жұрттар өз бетімен таптың қоғамның ең алғашқы сатысына жетеді, ал
олардың әрі қарай дамуы отырықшы халықтардың ықпалымен ғана іске асады. Көшпелі қоғам — бұл даму
болашағы шектеулі қоғам.
Кейінгі жылдары көшпелі қоғамның ежелгі замандағы, орта ғасырлардағы мәдени, әлеуметтік-саяси оңды
жақтары, артықшылықтары мойындала бастады. Көшпелі өркениетті адамзат тарихындағы заңды құбылыс,
шаруашылықтың, мәдениеттің, өмір тұрмысының ерекше бір түрі екендігін көпшілік ғалымдар дәлелдеп отыр.
Көшпеліліктің шығу тегі
Көшпеліліктің шығуы, көпшілік жағдайда, географиялық ортаның тікелей әсерімен байланысты. Сондықтан да көшпелілік белгілі бір нақты
тарихи кеңістіктерде ғана таралды. Көшпеліліктің пайда болуы — белгілі бір климаттық жағдайлар, экологиялық ұяның шектеулі
мүмкіндіктеріне, табиғи ресурстарға байланысты. Көшпелілік белгілі бір геофизикалық, табиғи-климаттық аймақтарда қалыптасады. Бұл
қандай аймақтар және олардың экологиялық жүйесі қандай? Әдетте, бұл — далалы, жартылай шөлейт, шөл және құрғақ далалар, тау бөктері,
тау қойнаулары. Мұндай жерде көбінесе жаңбыр аз, жылдық ылғалдың мөлшері 200—400 мм арасында ғана болады. Осындай аймақтарға
Қазақстан, Моңғолия, Жоңғария, Арабия түбегі, Оңтүстік-Батыс, Оңтүстік Азиядағы шөлдер мен шөлейтті аймақтар, Африка континенті
жатады.
Қазақстан шеңберінде көшпелілік қалыптасқан аймаққа Каспий маңы ойпаттары, Үстірт, Торғай, Жем жоталары, Бетпақдала, Балқаш маңы
далалары, Сарыарқа, Мұғалжар, Маңғыстау жоталары, Алтай, Тарбағатай, Жоңғар, Іле Алатауларының тау беткейлері және таулы өлкелері
жатады. Бұл аймақтардағы өзен-сулардың маңайында, әсіресе осы аймақтар мен отырықшы-егінші мәдениеттер шекараларында маргиналдыц
аймацтар қалыптасқан. Оларға тән шаруашылық-мәдени тұрпат — жартылай көшпелі шаруашылыц пен мэдениет. Мұндай аймақтарға
Сырдың бойы, жартылай Ертістің, Тобылдың, Есілдің, Жайықтың бойлары, Жетісу, Шығыс Қазақстанның таулы және тау бөктерінің кейбір
алқаптары, Аралдың маңайы жатады. Жоңғар, Іле, Қырғыз Алатауындағы тау бөктерінде жылына 500 мм-ден астам ылғал түседі. Бұл
өңірлерде, әсіресе өзен-көлі сулары маңайында ежелден егіншілік пайда болып, отырықшы мәдениет қалыптасқан. Құнарлы топырақты,
жұмсақ климатты Сыр бойы, Шу, Талас аймақтарында қола дәуірінен бастап-ақ егіншілік дамып, орта ғасырларда біршама дамыған қала
мәдениеті қалыптасқан. Дегенмен де осы егіншілік, отырықшы мәдениет қалыптасқан аймақтардың өз ішінде де мал шаруашылығы
егіншілікпен қатар дамып, жалпы алғанда, бұл өңірлердің де шаруашылық-мәдени тұрпаты жартылай отырықшы, жартылай көшпелі болған.
Әр заманда климаттық ауытқуларға, тарихи-саяси, этномәдени ахуалдарға байланысты бұл өңірлерде бірде отырықшы, жартылай отырықшы
егіншілік шаруашылық пен тұрмыс қалыптасса (мөлшермен VI—XIII ғғ. аралығы), ал енді бір замандарда жартылай көшпелі, кей
аудандарында тіпті көшпелі шаруашылық-мәдени тұрпаты қалыптасты.
Табиғи-климаттың өзгерістер ұлан-байтақ жерімізді ежелден мекендеген тұрғындардың шаруашылық мәдени келбетінің әр замандарда
өзгеруіне әсер етті.
Климатологиялық зерттеулердің қорытындысы бойынша, жекелеген құрлықтарда жаһандық климаттық өзгерістер 100—200 жыл өткен сайын
болып отыратын құбылыс. Қазақ халқының ата-бабасы өмір сүрген кең-байтақ аумақ бірнеше рет климаттың өзгерістерді бастан кешірді. Ол
халықтың өмір сүру салтына, шаруашылық-тұрмыстық өміріне, мәдени дамуына, т.б. әсер етпей қоймады. Сондай-ақ ол жекелеген табиғи-
географиялық аймақ тұрғындарының белгілі бір антропологиялық типінің қалыптасу үдерісіне де өз ықпалын тигізді.
Қорытынд

ы
Көшпелі қауымдастықтарда сол қоғам тіршілігіне қажетті барлық мамандық иелері болды. Олар —
ұста, өрімші, үйші, ерші, атбегі, сыншы, құсбегі, есепші, бақсы, балгер, т.б. Ұста темірден таға,
ауыздық, шалғы, орақ, күрек-сайман соқты. Көшпелі қазақ қоғамында темір ұсталарын, олардың
дүниесін, көрігін қасиетті санаған. Сірә, олар отпен, металмен жұмыс істегендіктен қастерлесе
керек. Жауынгердің қару-жарағын, сауыт-сайманын соғатын темір ұсталарының қоғамдағы бағасы
да жоғары болды. Өрімші тері бұйымдарынан, қайыстан әртүрлі атәбзелдерін өрді. Үйші киіз үйдің
ағаш сүйегін жасады. Ерші ер шауып, құрады. Атбегі ат баптады, сыншы асылтұқымды жүйрік
аттың сынын анықтап, таңдады. Құсбегі бүркіт, қаршыға, лашын құстарын қайырып, аңға, құсқа
салды. Бақсы-балгер емдом жасады. Жауырыншы жауырынға қарап бал ашты, жол кесті, болашақты
болжады. Әнші, күйші халық көңілін көтерді. Шешен ел атынан дауға түсті. Варымташы елдің
басқада кеткен кегін малын тартып, айдап алу арқылы қайтарды. Майрампаз елді күлдірді, ел ішінде
әртүрлі күлдіргі әңгіме тудырды. Олар Еуропа елдеріндегі сайқымазақтар сияқты, әдетте, хан
ордасында, үлкен байлардың қолында жүрді. Майрампаз тауып сөйлейтін, мазақтаушылық қабілеті
бар адамдар болды. Олардың орынды сайқымазағын ханның өзі де ренжімей көтерді.
Қазақ жеріне ислам діні енгеннен кейін халықтың басқару жүйесінің идеологиясында қожа-
молдалардың рөлі артты. Сопылар мен дәруіштер де өз тәлім-тәрбиелік қызметін атқарды, халықты
имандылыққа, тақуалыққа, ынсап-тәубеге шақырды. Жалпы, қазақ жерінде мұсылман діні
қызметшілері халықтың әдет-ғұрып, салт-санасымен санасты, соларды мұсылмандық жолмен
үйлестіре отырып, өз саясатын жүргізді. Ислам діні мен оның идеологиясы жартылай көшпелі,
отырықшы оңтүстік аймақтарда ықпалдырақ болды.
Сонымен көшпелі дәстүрлі қазақ қоғамы — өзінің бірнеше сатылы этникалық құрылымы бар, саяси-
потестарлық, әлеуметтік басқару жүйесі бар, этностың тіршілік қамын түгелдей қамтамасыз ететін
нысандары бар қоғам.

Ұқсас жұмыстар

Мәдениеттің белгілер әлемі типологиясы

Көшпелілік тің дамуы, шығу тарихы

Көшпелілер өркениетін зерттеу

Мәдениет тілі

Көшпелілер өркениетін зерттеу мәселелері

Қазақ көшпелілер мәдени мұрасы

КӨШПЕЛІЛЕРІНІҢ МӘДЕНИЕТІ

Қазақстанда көшпелі мал шаруашылығы және егіншіліктің дамуы

Мәдени кеңістіктің маңызды қасиеті - оның тылсымдық сипаты

ҚАЗАҚ МӘДЕНИЕТІ

Пәндер