Махмұт Қашқари мен Диуани лұғат ат-түркінің құрылымы, тілтану және тарихи-әдеби маңызы

Махмұт Қашқари «Диуани лұғат ат-түрк»сөздігі

Орындаған:Әскерхан Карина

Махмұт Қашқари

Түрік жұрты, түрік ұлысы жөнінде былай деп сөз қалдырыпты:

«Мен тәңірінің дәулет ұясын түріктер жұлдызына жаратқандығын және ғарышты солардың заманы үстінде айналдырып қойғанын көрдім. Тәңірі оларды «түрік» деп атады. Әрі оларды мемлекетке еге қылдырды. Заманымыздың хақандарын түріктерден шығарып, дәуір, халықтың ақыл-ерік тізгінін солардың қолына ұстатты, оларды адамдарға бас қылды, хақ істерде соларды қолдады, олармен бірге күрескендерді әзіз қылды әрі түріктер ішінен соларды барша тілектеріне жеткізіп, жамандардан, зұлымдардан қорғады.

Ғұлама ғалымның қайтыс болған, туған жылы белгісіз.

Ол жөнінде кітапта да деректер кездеспейді, зерттеулерде жоқ.

“Диуани лұғат ат-түрк”

Еңбекті венгр, түрік, орыс, неміс, мысыр ғұламалары қызығып зерттеген.

Махмұт Қашқари : «Мен бұл кітапты хикмат сөздер, мақал-мәтелдер, өлең-жырлар, ражаз және наср секілді әдеби сөздермен безендіріп, мақсұс әліппесі ретімен түзіп шықтым. Үйренушілер мен қызығушылар керекті сөздерді тез, оңай табуы үшін көп жылдар бейнет шегіп, сөздерді орын-орындарына қойдым. Көмескілерін аштым, жарық еттім, қателерін жұмсарттым, түзеттім»-деген. Ақыры, бұл кітабын(сөздікті) сегіз бөлікке жіктегенің көрсетеді.

Сондай-ақ, түрік тілінде сөз араб тіліндегідей әйел, ер жынысына қарай (Муж. род. Жен. род) ежіктелмейтіндігін айтқан, етістіктің жақтары мен жіктелуі хақында да араб грамматикасына салыстыра отырып қағидалар түзеді.

Махмұт Қашқари бұл еңбегін сегіз кітапқа жіктеген. Алғашқы кітапты Тәңірінің жөнімен Әліптен бастадым дейді. Әліптен басталатын кітабын «Хамза кітабы»деп атаған. Екіншісі, «Сәлім кітабы», яғни құрамында «харфи илет» деп аталатын «әліп (а) , уау (у), иай (й) » әріптері болмағпн сөздер, әріп қайталанбаған сөздер . Үшіншісі, Мұзоаф кітабы, яғни бір әрпі қайталанатын сөздер кітабы. Төртіншісі, Мисал кітабы, яғни «харфи илеттің» бірінен басталған сөздер кітабы. Бесіншісі, үш әріпті кітап. Алтыншысы, төрт әріпті кітап. Жетіншісі, мұрын дыбысты әріптер кітабы, «ғұнналылар» деп аталады. Сегізінші, екі сөздікпен қатар келген сөздер кітабы.

Кітаптарда әуелі есімдерді, одан кейін етістіктерді түзеп отырады. Былайша айтқанда, әр кітапта сөздер «Есімдер» мен «Етістіктер» деген екі үлкен бөлімнен түзілген.

Кітапта түрік тілінің түзілу, түрлену, жасалу жолдары тұжырымды, күдіксіз түсіндіріледі. Түрік әліппесінің ерекшелігі де талданған. Түрік тілінде негізгі 18әріп бар екендігін, оның сыртында екінші ретте тұратын тағы 7 әріп бар екендігін, оларсыз түрік сөзінің құралмайтынын да, жазылмайтынын да баяндайды. Үңдестік заңы, үңдестік заңына сәйкес қосымшалардың, жалғаулықтардың үңдесуіне қатысты қағидалар түзеді.

Түрік жұртының бай тарихы, географиялық жағдайы, әдебиеті мен өнері этнологиялық ерекшеліктері «Түрік сөздігінде» барынша нақтылық тарихи сипатпен баяндалған.

«Түрік сөздігінде» 242 шумақ өлең, жыр, 200 ден астам даналық сөз бен мақал-мәтелдер, қанатты сөздер болса, солардың барлығы да белгілі бір мағынаны, ордалы ойды, тебіреністі толғамды білдіріп тұрады. Ол жырларда негізінен жат-жұрттықтармен соғыстар, ел ішіндегі рулық-тайпалық қақтығыстар, тарихи адамдардың ерліктері, қаһармандық, ақиқат, тағдыр, тіршілік туралы ой толғамдар, табиғат суреттері, адамның әр түрлі көңіл-күй сезімдері толғанады.

Мақал-мәтелдердің, қанатты сөздердің, сонымен қатар, тұрақты тіркестердің сонау IX-XI ғасырлардан бүгінге дейін жалғасқан тарихи жолы сайрап жатыр. Оларды әлі зерделеу үстінде.

Қорыта айтқанда, Махмуд Қашғаридың теңдесі жоқ бұл шығармасы біздің еліміздегі түркі тілдес халықтардың бәріне бірдей ортақ асыл қазына, тілдік, әдеби, тарихи, этнографиялық т. б. тұрғыдан мейлінше бай мұра болып табылады.