Жамаладдин ибн Мұхан түрік данасы

Презентация қосу

Махмұт Қашқари «Диуани лұғат ат-түрк»сөздігі

Орындаған:Әскерхан Карина
Махмұт Қашқари
Түрік жұрты,түрік ұлысы жөнінде былай деп сөз қалдырыпты:
«Мен тәңірінің дәулет ұясын түріктер жұлдызына жаратқандығын және
ғарышты солардың заманы үстінде айналдырып қойғанын көрдім.Тәңірі
оларды «түрік» деп атады.Әрі оларды мемлекетке еге
қылдырды.Заманымыздың хақандарын түріктерден
шығарып,дәуір,халықтың ақыл-ерік тізгінін солардың қолына
ұстатты,оларды адамдарға бас қылды,хақ істерде соларды
қолдады,олармен бірге күрескендерді әзіз қылды әрі түріктер ішінен
соларды барша тілектеріне жеткізіп,жамандардан,зұлымдардан қорғады.
Ғұлама ғалымның қайтыс болған,туған жылы белгісіз.
Ол жөнінде кітапта да деректер кездеспейді,зерттеулерде жоқ.

Кітаптың өз мәтініндегі деректер
бойынша хижра бойынша 464жыл
мен 466жыл аралығында төрт рет
редакцияланып, түзетіліп
жазылған.Еңбек біздің жыл
санауымызша 1072 не 1078
жылдарда жазылған деп болжанып
келсе,оны жазған хәкім елулерге
кең-мол қадам басқан адам.Әйтсе
де,1029-1038 жылдар аралығында
туған (О.Прицак) деген болжам бар.
“Диуани лұғат ат-түрк”
• Кітабының бізге жалғыз қолжазбасы
жеткен.Ол Түркияның Стамбул
. кітапханасында сақтаулы.Кезіндегі
Бағдаттағы халифат кітапханасында
сақталып,кейін әртүрлі жерлерге
таралған.

• Түркиядағы қолжазбаны көшіруші
сабалық,кейін Шамда тұрған Мұхаммед
ибн Әбубәкір Әбл Фатих Махмұт
Қашқаридың өз қолымен жазған түп
нұсқасынан тікелей көшірілгенін
куәландырып,хаттаған.
Еңбекті венгр,түрік,орыс,неміс,мысыр
ғұламалары қызығып зерттеген.
Арабтың мәшһүр тілтанушы ғалымы
Жамаладдин ибн Мұхан түрік данасы
Махмұт Қашқариды өзімнің ұстазым деп
атаған.
Бұдан кейін Ұйғыр тіліндегі
«Диуани лұғат
Неміс ғалымы 1960 жылдары аудармасы Қытайда
ат-түрк» 1981 жылы жарық
К.Броккельман Иашкентте үш көрді
кітабын Түркия ,үш том.Онда
«Диуани лұғат ат- томдығы өзбек ұйғыр
түрктің»табанды мемлекеті
тілінде араб аудармашылары,Б.А
зерттеушісі.1919жылд қазіргі тілінде талай мен
және кирилица
ан бастап тәржімелеп,жүй С.Муталлибов
әліппесімен
зерттеп,мақала елеп 1939 жыл аудармаларына
жарық ғылыми сыни
жазды.Ал,1928жылы мен 1941 жыл
жинақтың неміс көрді.Аударып,б көзқараспен
аралығында 3 қарап,дұрыс
әліпбиінің ретімен аспаға
томы мен тұстарын
түзілген немісше дайындаған
сөздігі жарияланды. сөздігі жарыққа
қолдап,қате
Салық тұстарын түзетіп
шықты.
Муталлибов. отырып жазыпты.
Махмұт Қашқари : «Мен бұл кітапты хикмат сөздер,мақал-
мәтелдер,өлең-жырлар,ражаз және наср секілді әдеби
сөздермен безендіріп ,мақсұс әліппесі ретімен түзіп
шықтым.Үйренушілер мен қызығушылар керекті сөздерді
тез, оңай табуы үшін көп жылдар бейнет шегіп,сөздерді
орын-орындарына қойдым.Көмескілерін аштым,жарық
еттім,қателерін жұмсарттым ,түзеттім»-деген.Ақыры, бұл
кітабын(сөздікті) сегіз бөлікке жіктегенің көрсетеді.
Сондай-ақ,түрік тілінде сөз араб тіліндегідей әйел,ер жынысына қарай
(Муж.род. Жен.род) ежіктелмейтіндігін айтқан,етістіктің жақтары мен
жіктелуі хақында да араб грамматикасына салыстыра отырып қағидалар
түзеді.
Махмұт Қашқари бұл еңбегін сегіз кітапқа жіктеген.Алғашқы кітапты
Тәңірінің жөнімен Әліптен бастадым дейді.Әліптен басталатын кітабын
«Хамза кітабы»деп атаған.Екіншісі, «Сәлім кітабы»,яғни құрамында
«харфи илет» деп аталатын «әліп (а) ,уау (у),иай (й)» әріптері болмағпн
сөздер,әріп қайталанбаған сөздер .Үшіншісі, Мұзоаф кітабы ,яғни бір әрпі
қайталанатын сөздер кітабы.Төртіншісі,Мисал кітабы ,яғни «харфи
илеттің» бірінен басталған сөздер кітабы.Бесіншісі,үш әріпті
кітап.Алтыншысы,төрт әріпті кітап.Жетіншісі,мұрын дыбысты әріптер
кітабы, «ғұнналылар» деп аталады.Сегізінші,екі сөздікпен қатар келген
сөздер кітабы.
Кітаптарда әуелі есімдерді,одан кейін етістіктерді түзеп
отырады.Былайша айтқанда,әр кітапта сөздер «Есімдер» мен «Етістіктер»
деген екі үлкен бөлімнен түзілген.
Кітапта түрік тілінің түзілу,түрлену,жасалу жолдары тұжырымды,күдіксіз
түсіндіріледі.Түрік әліппесінің ерекшелігі де талданған.Түрік тілінде негізгі
18әріп бар екендігін ,оның сыртында екінші ретте тұратын тағы 7 әріп бар
екендігін,оларсыз түрік сөзінің құралмайтынын да ,жазылмайтынын да
баяндайды.Үңдестік заңы,үңдестік заңына сәйкес
қосымшалардың ,жалғаулықтардың үңдесуіне қатысты қағидалар түзеді.
Түрік жұртының бай тарихы,географиялық жағдайы,әдебиеті мен өнері
этнологиялық ерекшеліктері «Түрік сөздігінде» барынша нақтылық тарихи
сипатпен баяндалған.
«Түрік сөздігінде» 242 шумақ өлең ,жыр,200 ден астам даналық сөз бен
мақал-мәтелдер,қанатты сөздер болса ,солардың барлығы да белгілі
бір мағынаны,ордалы ойды,тебіреністі толғамды білдіріп тұрады.Ол
жырларда негізінен жат-жұрттықтармен соғыстар, ел ішіндегі рулық-
тайпалық қақтығыстар,тарихи адамдардың
ерліктері,қаһармандық,ақиқат,тағдыр,тіршілік туралы ой
толғамдар,табиғат суреттері,адамның әр түрлі көңіл-күй сезімдері
толғанады.
Мақал-мәтелдердің ,қанатты сөздердің,сонымен қатар ,тұрақты
тіркестердің сонау IX-XI ғасырлардан бүгінге дейін жалғасқан тарихи
жолы сайрап жатыр.Оларды әлі зерделеу үстінде.
Қорыта айтқанда, Махмуд Қашғаридың
теңдесі жоқ бұл шығармасы біздің
еліміздегі түркі тілдес халықтардың
бәріне бірдей ортақ асыл қазына,
тілдік,әдеби,тарихи, этнографиялық т.б.
тұрғыдан мейлінше бай мұра болып
табылады.
НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА
РАХМЕТ!

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ:АСҚАР ЕГЕУБАЙ ЕҢБЕГІНЕН

Ұқсас жұмыстар

Исламдық орта ғасырлық мәдениет контекстіндегі арабтық- мұсылмандық философия

Қайым Мұхамедхановтың көркем туындылары

Түрік дәуіріндегі мемлекеттер (қайталау)

Араб философиясының кезеңдері

Қарахан мемлекеті жайлы

Қарахан мемлекетінің мәдениеті

Түрік сөздігі

Қыпшақтар мекендеген ұлан байтақ территория

Түркі ғалымы

Қарахан және Қарақытай мемлекеті

Пәндер