Сана және тіл

Презентация қосу

Сана, рух және тіл
Жоспары:
• Сана туралы түсінік
• Сананың тарихи сипаты
• Сана және бейсана: философиялық
концепцияларды салыстырмалы талдау
• Рух және тіл
• Сана - өмірде белсенді бола алатын
адамның ішкі қабілеттілігі, адамның
заттармен байланыс іс-әрекеті, табиғи
және мәдени қатынасы, қашықтағы,
жақындағы адамдар өзара қатынасы мен
қызметі, яғни осы образдарды өзінің
мінез-құлық бағытында әдіс-тәсілі
ретінде пайдалану. Сана түсінігі
бұл психика түсінігі; психика тірі
жанның қоршаған ортамен тікелей
байланыс тәсілі (сондай-ақ жеке адам)
деп түсіндіріледі, демек олардың өмірлік
үрдістерінде әсерлендірушісі және
көрінісі ретіндегі, психикалық
қабілеттілік
жыйынтық, табиғи және ғарыштық ырғақ
тар байланыстарында адамның қоғамдық
және мәдени іс-әрекеттерінде өз-өзіне
бағыт-бағдар жасай алуы мен басқара
алатын қабілеттілікпен қамтамасыз етуі.
• Адам санасы, оның қоршаған ортамен
байланыс ерекшелігіне қарай, «түзу
сызықты» болып келмейді. Онда адамнан
тыс және оған тәуелді адамның іс-
әрекетінінің ерекшелігіне қарай, адамның
адаммен, заттармен, табиғатпен қатынас
байланыстары түйіскен және жекелеген
әрекеттері бекітілген. Бұл қабілеттер
әртүрлі үйлесімділікте — анық және
жасырын — байланыстар байқалмайтын
сана «орталығы». Бұл қабілеттіліктердің
құрылуы сананың жетілгендігін, «жауапқа
қабілеттілігін» ескертеді. Оның
деградацияға ұшырауы сананың
құлдырауына әкеледі.
Сана-объективті дүниенің бейнесі.
Сана мисыз өмір сүре алмайды, ал біздің
түйсіктерімізге әсер ететін- сыртқы дүние.
Сол әсерлер орталық жүйке жүйелері
арқылы адам миына жетеді. Ми олрды
қорытады, шешім жасайды. Әрине, адам ми
арқылы ойлайды, бірақ оның мәні сыртқы
дүниеде, соны бейнелеуінде. Ми-ең алдымен
объективті ақиқатты дәл, былайша
айтқанда, дүниені дұрыс бейнелейтін орган.
Бірақ сана мен объективті ақиқат ешқашан
да мейлінще дәлме-дәл болмайды. Сана-
оның идеалдық бейнесі.Сана бір жағынан
жинақталған білім, ал екінші жағынан-
таным процесі. Сана әрқашанда белгілі бір
қоғамдық даму дәрежесіне сәйкес келеді.
Ол-үлкен шығармашылық процесс. Өйткені
сана объективті дүниенің механикалық
бейнесі (репродуктивті) емес. Сана тек
негізгі принцип бойынша, шығу көзі
жағынан, бейнеленуі тұрғысынан ғана
өмірден туындайды.
Сананың тарихи
сипаты

Сананың пайда болуы және дамуы
биологиялық жағдайларға ғана емес,
сонымен қатар және ең бастысы
әлеуметтік – тарихи заңдылықтарға
байланысты.
Сананың
тарихи
сипаты
Ақиқаттың адам
Сананың тарихи
санасында жалпылама
сипаты оның
және жанама түрде
жануарлар
бейнеленуі – сананың
психикасынан
жануарлардың
айырмашылығын
психикасынан
көрсетеді.
Адам санасының айырмашылығын
санасының мақсат- білдіреді.
бағдарлы және
белсенді сипаты –
Адамның айнала қоршаған оның жануарлар
дүниені тануындағы психикасынан Адам санасының
тарихи, онтогенетикалық
айырмашылығын маңызды айырмашылық
және индивидуалды-
гностикалық бірлік – адам
білдіреді. ерекшелігі – өзіндік
санасының жануарлар сана-сезімнің барлығы.
психикасынан
айырмашылығын білдіреді
Сана бейнелеудің ең жоғары формасы.

Идеалистер сананың екінші,
материяның бейнесі екенін
мойындағысы келмейді.
Олардың ойынша, адам
санасында обьективті
дүниеде кездеспейтін, қате,
жалған ойлар, мәселен,
түрлі жын-сайтан, дию, су
перісі ұғымдар болады.
Бейнелеудің
сатылары:

- қарапайым бейнелеу – - информациялық бейнелеу -бейнелеуші
бейнеленушінің бойында белсенді әрекет, -
бейнелеудің бұл түріне
өзгерістер жасайды. Мұндай бейнелеу тірі
субьект обьектінің табиғатта да, қоғамда да кездеседі. Мысалы
белсенділігін туғызбайды лекция оқушы ұстаздың студенттердің
(мысалы, заттың судың санасында жаңа ойлар оятуы, қарапайым
немесе айнаның бетінде бірклеткеалы жануарлар мен өсімдіктердің
бейнеленуі). тітікенуі.

- әлеуметтік бейнелеу-
қоғамдық болмыстың
жеке және қоғамдық
санада, ой-пікір,
көзқарас, идея,
теорияларда
бейнеленуі.
Бейнелеу түрінің
■ Бейнелеу-жалпы материяның
эволюциясы қасиеті. Бейнелеудің негізінде
екінші құбылысқа, бір дененің
екінші бір денеге жасайтын ықпал
жатыр. Өлі материяда бейнелеудің
екі түрі кездеседі: бірі-изоморфизм,
екіншісі-гомоморфизм.
Изоморфизмді бейнелейтін объект
пен оның бейнесі арасында
ажыратқысыз ұқсастық болады. Ал
гоморфизм дегеніміз бейнелейтін
объект пен бейнесі арасындағы
ұқсастықтың жоба түрінде болады.
■Материяның түрлі құрылымдық даму дәрежесіне сәйкес
бейнеленуіде әр қилы болады. Өлі материяда ондай бейнелеу
негізінде зат, дене бірте-бірте мүжіліп, үгітіліп, бара-бара жойылып
бітеді. Ал тірі материяда ондай әсерге белсенді түрде бейіделу
пайда болады. Ең алғашқы қарапайым бейнелеуге – тітіркену
жатады. Ол бірақ тірі организмдерге тән құбылыс. Орталық жүйке
жүйесі бар организмдерде ол рефлекс туғызады. Рефлекс шартты
және щартсыз болып екіге бөлінеді. Осыған сәйкес организм
реакциясы да саналы және инстинктивті болып бөлінеді.
Сана-сезім (өзіндік сана)
• Сана белгілі бір дәрежеде – сана-сезімге айналады. Сана-сезім
– өзін-өзі сезініп, ұғыну арқылы жететін сананың ең жоғарғы
сатысы.
• Сана-сезім дегеніміз – адамның өзін-өзі ойлай алатын, сезе
білетін, әрекеттнетін субъект ретінде түсіне бастауы. Адамның
сана-сезімі қашанда таптық, топтық, қоғамдық сана-сезімдерге
тығыз байланысты. Бірақ сана-сезім – адамның өзін-өзі
түсінуінен гөрі кең ұғым. Өйткені оған адамның өзін-өзі
сезіну және өзін-өзі реттеу қабілеттері кіреді.
Бейсан
Сана
а
Адамның санасынан тыс
істейтін іс-әрекет
қылықтарының жиынтығы.
Адамның барша психикалық
қызметіне ортақ қасиетті
бейнелеудің ерекше
формасы. Оған: түс, лунатик, түшкіру,
қалтырау секілді санадан тыс
әрекеттер жатады,яғни ол
әрекеттерді жасау белгілі бір
заңдылық.
Шексіз,күрделі Кон түсіндірмесі:әрбір
мәселелерден дара адамның өзін-өзі іс-
тұрады. әрекет субъектісі ретінде
тануға жәрдем ететін
психикалық
процестердің жиынтығы.
Өзіндік
сана
Әрбір тұлға өз
менінің көптеген Өзі жөніндегі
бейнесіне ие. ұғымдары мен
бейнесін құрайды.
Сана және тіл
■Сана ең жоғарғы ұйымдасқан материя – мидың
функциясы ретінде бірден пайда болған жоқ. Ол
талай дәуірден өтті. Оның пайда болуына екі
факторға байланысты: бірі – еңбек, екіншісі – тіл.
“Алдымен еңбек, одан соң бөліп-бөліп айтылатын тіл,
- дейді Ф. Энгельс, - маймылдың миын адам миына
айналдырды”.
• Рух - кең мағынада сана, психикалық іс-әрекеттің жоғарғы формасы, тар
мағынада ойлау ұғымымен бара-бар. Адамның денесі болғанымен, ол ең
алдымен – рух. Өткен замандағы және қазіргі ойшылдардың бәрі де адамның
рухани пенде екенін қажымай айтып келеді. Кең түрде алғанда, рух деп біз
адамның психикалық өмірінің ең биік, санамен байланысты, оны жетілдіруге,
кемеліне келуге итермелейтін, дүние мен қоғамды бірлікке,
үндестікке шақырып, осы жолда оны өзгертуге бағытталған көріністерін
айтамыз. Рухтың қайнар көзі материалдық дүниенің терең қабаттарына кетеді.
Ол – заттардың біртұтастығын және бір-бірімен байланыстарын қамтамасыз
етіп, оларды жетілуге итермелейтін күш. Уақытында П.Т. де Шарден айтқандай,
оны біз молекуланың өз ішкі тартуынан-ақ байқауымызға болады. Оны Платон
«морфе» (заттың болмыс формасы), Аристотель қайсыбір дененің
«энтелехиясы» (оның болмысын анықтайтын ішкі мақсат-мұраты), В.Г.Лейбниц
«монада» (көзге көрінбейтін рухани күш), – деп атап кеткен болатын.
• Жан — адамның , жан-жануарлардың (кейде өсімдіктердің) бойындағы
тіршілік қуаты. Дәстүрлі түсінік бойынша, жанның заттық қасиеті жоқ
делінетіндіктен, оны ғылым жолмен тану мүмкін емес деп есептелген. Бірақ
қазіргі замандық зерттеулер бойынша жан адам денесінің тұтас жүйесіне
және миындағы нейрондардың қозғалысына тәуелді дейтін функционализ
идеясы қалыптасқан. Ол бойынша жан тіршілік жасушасының ерекше
қасиеті мен қабілеті.Жан – ақыл, ерік және сезімнен тұрады. Ойлау, сезіну,
жоспарлау, ұйымдастыру, мәлім іске шоғырлану, шашырау, шабыттану,
қалжырау дегендер жанның қабілеттері. Жан арқылы адам баласы таниды,
өзара қарым-қатынас жасайды. Жеке тұлғалық қасиеттер жаннан бастау
алады. Алаңдау, тынышу, қуану мен қайғыру жанның күйі есептеледі.
Неміс ғалымы Ф.Э.Бенеке көзқарасы: Тіл мен ойлау арасында
ешқандай бірлік, ұқсастық жоқ, екеуі екі бөлек дүние.

Неміс ғалымдары Ф.Э.Д.Шлейермахер, И.Г.Гаман көзқарасы:
Тілдің рөлін асыра бағалап, тіл мен ойлау өте жақын. Бұл
бихевиористік бағыт деп аталады.

Неміс ғалымдары Ф.Э.Д.Шлейермахер, И.Г.Гаман көзқарасы:
Тіл мен ойлау тепе-теңдік бірлікте, ешқандай өзгешеліктері жоқ.
Бұл – менталистік бағыт деп аталады дейді.

Тіл мен ой-сана өзара тығыз байланысты, бірінсіз бірі өмір сүре
алмайды. Бірақ, бұлардағы бірлік абсолюттік, тепе-теңдік бірлік емес,
әрқайсысының өзіндік дербестіктері, қайшылықтары бар. Тіл мен ой-
сананың арақатысы жөніндегі бірден-бір дұрыс шешім де осы соңғы
бағыт.
• Сана - тілдің көмегімен адамдардың өзара қарым-қатынасында
қоғамдық еңбек іс-әрекеті үрдісінде пайда болатын психиканың
жоғары түрі.Сана адамға табиғат пен қоғамның заңцарын жан-жақты
білуге комектеседі. Осы зандарды білуге сүйене отырып, адам
қоршаған ортага қажеттілігі мен керегін қанағаттандыру үшін
озгереді жоне бейімделеді.
• Демек, сана - бейнелеудің белсенді танымдық және озгертуші түрі.
Идеалист философияның қайсысы болсын сана, идея, рух материядан тыс,
дербес өмір сүріп қана қоймайтынын, қайта сол материяны билейтін, оның
қозғалысын, дамуын қарастыратын күш деп түсінді.

Кейбір материалистер сана барлық материяда бар деп түсінген. Мысалы, орта
ғасырда өмір сүрген Д. Скоттың түсінігінше, тіпті тас та ойлай алады-мыс.
Мұндай бүкіл табиғатты жанды деп қараған ұғымды философияда гилозоизм
деп атайды. Енді материалистер дүниенің бірлігі оның материалдығында екенін
ұғына алмай, сананы да материаға балаған.

Мәселен, Фогт, Бюхнер, Молешотт деген немістің жаратылыстану
зерттеушілері сана мидың жемісі екенін, бауырдан еттің бөлінетінімен қатар
қойып, екеуін бірдей алып қараған.
Қоғамдық сана – қоғамдық болмыстың бейнесі

а. Қоғамдық және жеке сана
б. Қарапайым және теориялық сана
в. Қоғамдық психология мен идеология

Қоғамдық және жеке сана

Жеке сана әр адамның дүниеге келуіне, өсіп жетілуіне, дүние
салуына сәйкес өмір сүреді. Ал қоғамдық сананы жасаушы да,
сақтаушы да, оны іске асырушы да – жеке адамдар.
Қарапайым және теориялық сана.
Қарапайым сана – табиғат пен өмір құбылыстарын күнделікті
байқаудың нәтижесі.
Теориялық сана стихялық түрде пайда болмайды. Оны
жасайтындар да, тарататындар да – белгілі дайындығы бар, білімі
жоғары, білікті адамдар, теоретиктер.
Қоғамдық психология мен идеология
Қоғамдық психологияның қалыптасуын қоршаған орта, климат,
шаруашылық пен кәсіп, жер байлығы, әдет-ғұрпы, ән-күй бәрі
әсер етеді. Бірақ қоғамдық психология түрлі жағдайларға
сәйкес өзгеріп отырады.
Қоғамдық психология қоғамдық сананың төменгі сатысы болса,
идеология оның жоғарғы сатысына жетеді. Идеология ертедегі
гректің “idea”- пікір-ой және ”logos”- ілім деген екі сөзінен
құралған.
Қоғамдық сананың формалары

а. Саяси сана
б.Құқылық сана
в. Моральдық сана
г. Эстетикалық сана
д. Діни және атеистік сана
Назарларыңызға рахмет!

Ұқсас жұмыстар

САНА МЕН ТІЛ

Сана және бейсаналық

Көңілімнің санасы

Когнитивті лингвистиканың қазақ тіл біліміндегі көрінісі

Тіл және сөйлеу

Сана және өзіндік сана

Сананы жетілдіру құралы ретіндегі тілдің пайда болуындағы еңбектің рөлі

Қазақ тіл білімінде когнитивті лингвистиканың зеріттелуі

Адам психикасы

Адамға тән психикалық ерекшеліктері

Пәндер