Миссионерлік бағыттағы қазақ фонетикасының зерттелуі

Презентация қосу

1.Миссионерлік бағыттағы қазақ
фонетикасының
зерттелуі2.Артикулациялық
база;Акустикалық база;Перцептивті
база

Джарқымбекқызы Саягүл402-топ
Қазақ тілінің фонетикасы туралы тұңғыш
пікір миссионер Н.И.Ильминский (1822-1891)
еңбегінде айтылды. 1860 жылы Қазанда
жарық көрген «Материалы к изучению
киргизского наречия» деген еңбегі орыс
графикасымен жазылған еді. Кітап көлемінің
жартысынан көбі қазақша-орысша сөздіктен
тұрады. Еңбекте араб жазуын орыс
жазуымен алмастыру туралы алғашқы пікір
айтылған.
Н.И.Ильминскийдің сөздігі — тұңғыш казакша-орысша
сөздік болуымен кұнды жэне автор өзінің еңбегі аркылы
осы күнгі орыс графикасына негізделген казак жазуының
негізін салды. Оның еңбегінде колданған кейбір қосымша
таңбалар (а, б, у, і, \ү,), к, г’, нь) ғана өзгеріске ұшырады.

Қазак лексикографиясының тарихы үшін маңызы бар
еңбек — Л.З.Бутаковтың (1812-1878) «Сравнительный
словарь турецко-татарских наречий» деп аталатын екі
томдық сөздігі. Еңбекте сөздер араб эріптерімен
жазылган. Тек екінші томында гана сөздерің орыс
тіліндегі транскрипциясы берілген
Түркі тілдерінің фонетика мәселелерін зерттеу жайында
В.В.Радловтың сіңірген еңбегі аса зор. Ол алғашқы болып
түркі тілдерінің салыстырмалы фонетикасын жазып, онда
қазақ фонетикасының едәуір мәселесін сөз етті. Түркі тілінің
бір тармағы болып келетін қазақ тілін және оның салаларын
зерттеуде В.В.Радловтың 1882 жылы Лейпциг қаласында
неміс тілінде жарық көрген «Солтүстік түрік тілдерінің
фонетикасы» деп аталатын еңбегінің маңызы ерекше. Мұнда
қазақ тілінің дыбыс жүйесі біршама дұрыс бөлінген.

Ғалым еңбегінде қазақ тілінің дыбыстық жүйесін 9
дауыстыдан (а, ә, е, о, ө, ы, і, ұ, ү) және 20 дауыссыздан
тұратынын анықтаған. Дауыстыларды ашық (а, ә, е, о, ө),
қысаң (ы, і, ұ, ү), жуан (а, о, ы, ұ), жіңішке (ә, е, ө, ү), еріндік
(о, ө, ұ, ү), езулік (а, ә, е, ы, і) деп жіктейді. Ал дауыссыздарды
іштей қатаң (қ, к, т, п, с, ш), ұяң (ғ, г, б, д, з, ж,), үнді (н, ң, м.
р) және аралық немесе жарты дауысты (у, й) дыбыстар деп
бөлген. «Л» дыбысының сөзде жуан (ал, ұл, ол) әрі жіңішке
(ел, өл) айтылатын вариантын сөз мағынасын ажырата
алатын қасиеті бар дербес фонема деп таниды.
Дыбыстың жалпы теориясын физиканың “акустика
(грекше – “естілу”) саласы қарастырады. Акустикалық
тұрғыдан алғанда дыбыс – бұл қандай-да бір дененің
қайбір ортада қандай да бір қозғаушы күштің әсерімен
жүзеге асатын және есіту арқылы қабылдауға болатын
тербелісті қозғалысының нәтижесі.

Акустика дыбыстардағы келесі белгілерді бөледі: 1) дыбыс
ырғағы – уақыт бірлігінде тербеліс жиілігі жоғары болса,
дыбыс та соншалықты жоғары болады. 2) Дыбыс қарқыны –
дыбыс толқынының ең жоғарғы нүктесі мен төмендеу
нүктесінің арақашықтығы. 3) Дыбыстың созылыңқылығы –
дыбыстың уақыт бірлігіндегі тербеліс мөлшерімен созылуы.
4) Дыбыс тембрін, яғни оның акустикалық белгілерінің
жеке қасиеттерін қарастырады.
Сөйлеу-тіл дыбыстарын шығаруға бағытталған сөйлеу
мүшелерінің жұмысы артикуляция деп аталады. Зерттеу
тәсілдеріне қарай фонетика сипаттамалы, тарихи,
салыстырмалы, салғастырмалы фонетика болып бөлінеді.
Сипаттамалы (синхрониялық я статикалық) фонетика
тілдік дамудың сол өмір сүріп тұрған кезеңіндегі
дыбыстардың сапалық белгілерін, сандық құрамын,
тіркесуін, буын, екпін мәселелерін, үндес у
заңдылықтарын, орфоэпияны, орфографияны қарастырады.

Артикуляциялық база (лат. Articulato – анық айту)
дыбыстау мүшелерін қолдану дағдыларының аталмыш
тіл сөйлеушілеріне үйреншікті жиынтығы. Арт. база
буын немесе басқа да ырғақ бірліктерін жасауда жеке
дыбыстардың артикуляциясын, дем шығару, және
бұлшық ет энергиясын бәсеңдетудің жиынтығы. А.б.
Акцент түрінде өзге тілді үйренуде байқалады.
Қазақ тіліндегі вокализм туралы бірнеше
зерттеу еңбектер жазылса да, дыбыстардың
дауысты, акустикалық табиғаты осы күнге
дейін шешілмей келе жатқан мәселелердің бірі
деп қарайды академик С.Кеңесбаев
(С.К.Кенесбаев Казахский язык. Фонетика, А.,
1962, 15-бет). Фонетиканың зерттейтін
дыбыстары – адамның дыбыстаушы мүшелері
арқылы жасалса, бір-бірінен сапалық жағынан
ажыратылатын, сөз құрауға әсері бар тілі
дыбыстары фонетиканың міндетіне дыбыстың
жасалу, екпін, интенрция т.б. жақтарын
акустико-физиологиялық немесе акустико-
артикуляциялық тұрғыдан қарастыру
жүктелген. (М.И.Матусевич).
Назарларыңызға
рахмет !

Ұқсас жұмыстар

Қазіргі қазақ тілі фонетикасының зерттелу жайы

Ғалымдардың фонетикаға қатысты зерттеулері

Дыбыс пен фонема

Фонетиканың зерттелу тарихы

Қазақтың тәлім - тәрбиесі

Ағылшын және қазақ тілдері фонетикасының ұқсастықтары мен айырмашылықтары

Ғалым жазған Қазақ тілі грамматикасының арнаулы фонетика бөлімі - осыған айқын дәлел

Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер

Тәрбие жұмыстары бағытында озық педагогикалық тәжірибені зерттеу және жинақтап қорытындылау

Қарым-қатынас Негізгі ұғымдар мен анықтамалар

Пәндер