Шоқан мен Ыбырайдың орны

Презентация қосу

Аударма саласында Әл-
Фараби аудармалары.
Шоқан мен Ыбырайдың
орны

БЕРКІМБАЕВА Е.
Аударма– кез келгенге сыбаға ретінде беріле
салмаған, тілдік түйсігі терең дарын иесінің
сыйы саналатын шығармашылық өнер, өзегін
талдырып, танбай, талмай еңбек етуді талап
ететін кәсіп.
Аударма процесі үш кезеңнен тұрады: С.Құлманов
1) талдау кезеңі – түпнұсқа құрылымы
шығыс тілдің ядролық құрылымына
айналады (шығыс тіл аясындағы
трансформация);
2) аудару кезеңі – шығыс тілдің ядролық
құрылымы кіріс тілдегі балама ядролық
құрылымдармен ауыстырылады (тіларалық
трансформация);
3) жинақтау (синтез) кезеңі – кіріс тілдің
ядролық құрылымы аударма мәтінінің
(«терминальды») құрылымына айналады
НАСЫР ӘЛ-ФАРАБИ
● Толық аты-жөні: Әбу Насыр
. Мұхаммад ибн Мұхаммад Тархан
ибн Узлағ әл-Фараби ат-Турки
● Өмір сүрген жылдары: 870—950 ж.
.
ш.
●
Туған жері: бүгінде Отырар
аталатын, Арыс өзенінің Сырға
.
барып құятын сағасындағы Фараб
●
қаласында
физик, астроном, ботаник, лингвист, лог
ика, музыка зерттеушісі
. ●
Әлемге
әйгілі ойшыл, пәлсапашы, әлеуметтануш
●
Отырар медресесінде, Шаш, Самар
ы, математик,
қан, Бұхара,
. кейін Харран, Мысыр, Халеб (Алепп
о), Бағдат шаһарларында білім
алған.
Қалыптасу жолы

Мұсылман әлемінің сол кезеңдегі аса маңызды ғылым
мен мәдениет орталықтары Бағдат, Шам, Мысыр
елдеріне сапар шеккен жас Фараби араб, парсы, грек,
латын, санскрит тілдерін жетік меңгеріп, сан-сала
ғылымға бой ұрады. Өз дәуірінің атақты ойшыл
ғалымдарымен, өнер иелерімен, сөз зергерлерімен
сұхбаттас болған Фараби сол кезең ғылымындағы
күрмеуі шешілмеген күрделі мәселелерді тап басып
танып, ізденісін осы арнаға бағыттайды.
Аристотель бағытын жалғастырушы
Философия, логика, психология, этика, математика, астрономия, тіл білімі, эстетика,
социология, поэтика салаларына арналған 150-ге жуық трактат қалдырған энциклопедист-
ғалымның өз зерттеулерінің үлкен бөлігін Аристотель еңбектерін түсіндіруге арнауы – дәуір
сұранысынан туған ізденістер еді.

Көрнекті шығыстанушы Е.Э.Бертельс:
“Аристотельдің араб тіліндегі алғашқы аудармалары мінсіз деуге
келіңкіремейтін. Ғылыми терминологияның қалыптаспағандығы аудармашылар
жұмысына едәуір бөгет жасады. Мәтінді игере алмағандықтан олар көбіне грек
тіліндегі түпнұсқаның синтаксистік құрылымын сақтауға тырысып, аударманы
араб оқырманы мүлде түсінбейтін жағдайға жеткізді. Тек Фараби еңбектері
ғана көне дәуір дүниелерін дұрыс түсінуге мүмкіндік берді. Ғалым Аристотельдің
“Категориялар”, “Герменевтика”, “Бірінші және екінші Аналитика”, “Топика”,
“Риторика”, “Софистика”, “Поэтика” секілді еңбектеріне түсіндірме жасады.
Осы еңбектері әл-Фарабиді “Екінші ұстаз” атандырды” деп жазады .
Фараби еңбектерінің аударылуы
Фарабидің әдебиет әлеміне қатысты ғылыми еңбектері мен
жеке шығармашылығы белгілі ғалымдар А.Машанов,
Х.Сүйіншәлиев, М.Мырзахметов, Р.Бердібай, Н.Төреқұлов
зерттеулеріне арқау болды

Ә.Дербісәлиев, А.Көбесов, Б.Ғафуров, Н.Келімбетов,
Т.Медетбаев еңбектерінде Фараби мұраларының әдеби
қырына назар аударылды

Әл-Фарабидің “Өлең өнерінің қағидалары туралы
трактаты” мен бірнеше өлеңі А.Нысаналиннің
аударуымен 1974 жылы “Жазушы” баспасынан жарық
көрді
Шоқан Уалиханов
. ●
Шын есімі: Мұхаммед Қанафия

. ●
Өмір сүрген жылдары: 1835-1860.

●
Туған жері: Қостанай облысы,
.
Сарыкөл ауданы, Құсмұрын жері
●
XIX ғасырдың екінші жартысында
Қазақстанда туған демократтық,
ағартушылық мәдениеттің тұңғыш
. өкілдерінің бірі, географ,
шығыстанушы, тарихшы, фольклоршы, этн
●
Әжесі бала
ограф, ағартушы.
күнінде «Шоқаным» деп
.
еркелетіп айтуымен «Шоқан»
аталып кеткен.
қа
лор
сы
на
ы
Қалыптасу жолы
нд
ла
пт
аас
ст
ор
ы
қа
ыс
ра
н,
жә
д
ту
не
ы.
ға
дү
Ш
н
ни
оқ
ха
елқ
ан
ж
н
ы
үз
ы
н
іы
ң
әд
бү
ң
еб
кі
қа
ие
л
же
ті
ке
т-
ні
ле
мұ
ң
ш
қт
оз
егі
аж
ы
ме
да
қрн
үл
ғы
ы
гі
л
н
ле
ы
па
рі
м,
й
н
өн
ы
оқ
ер
мд
1855 жылы Батыс Сібір генерал-
1856 жылы полковник М.М.
губернаторымен бірге Семей,
Хоментовский басқарған әскери-
Аягөз, Қапал арқылы Алматыға
ғылыми Ыстықкөл
дейін келіп қайтады. Осы
экспедициясына қатысып,
сапарында қазақ, қырғыз, ауыз 1857 жылы Шоқан Алатау
қырғыз елін жете зерттейді.
әдебиетінің үлгілерін, тарихы қырғыздарына сапар шегіп, оның
Қырғыздар мен Ұлы жүз
мен этнографиясының тарихын, этнографиясын және
қазақтарының тарихы,
материалдарын жинай жүреді. халықтық поэзиясын зерттеді.
этнографиясы жайлы мәліметтер
Бұл материалдар негізінде кейін Кырғыз халқының
жинайды, ауыз әдебиетінің
ол «Тәңірі (құдай)», энциклопедиялық дастаны
нұсқаларын жазып алады. Әлем
«Қазақтардағы шамандықтың «Манасты» жазып алды.
ғалымдары арасында тұңғыш рет
қалдығы» деген еңбектер жазады.
"Манас" эпосының ең шұрайлы
Сол сапардан кейін оның әскери
бөлігі "Көкетай ханның ертегісі"
лауазымы бір сатыға жоғарылап,
жырын жазып алады.
поручик шенін алады.
АУДАРМА САЛАСЫНДА
•"Қытай, монғол және түрік сөздерінің сөздігі“ еңбегі

•Г.Н.Потанин: "Ағылшын әдебиеті жөнінде, көбіне аудармалар бойынша, әрине Шоқаннан
құлақтанатынбыз. Ол Англия және ағылшын өмірі туралы оқуды жақсы көретін", - деп еске
алады.

•Ағылшын философы, әрі тарихшысы Томас Карлейльдің (1795-1881) 1837 жылы жарық көрген
"Франция революциясының тарихы" деген үш томдық кітабын Шоқан түпнұсқада, ағылшын
тілінде оқыған. Шоқан көптеген елдердің қоғамдық өміріне ықпал етіп келе жатқан ұлы Француз
революциясының тарихымен танысуды аса қажеттілік ретінде санап, кітапты оқып қана қоймай,
оны конспектілеп, өз еңбектерінде бірнеше жерде пайдаланады. Қазақтар арасындағы шамандық
туралы еңбегінде Ш. Уәлиханов "Көк тәңіріне табынатын шамандық жөніндегі тамаша
түсініктемені біз Карлейльдің жауабынан табамыз" деп жазады.

•Ш.Уәлиханов қазақ халқының бастауларын зерттеу барысында Рашид-ад-диннің "Жами ат-
тауарих", Мұхаммед Хайдардың "Тарих и-Рашидиі", Қадырғали Жалаиридің "Жами ат-тауарих",
т.б. шығыс ғұламаларының еңбектеріндегі мағлұматтарды орыс деректерімен, даланың ауызша
тарихнамасындағы мәліметтерімен салыстыра отырып өзінің ой әлемінде қорытады.
Ыбырай Алтынсарин
. ●
Шын есімі: Ибраһим

. ●
Өмір сүрген жылдары: 1841—1889
●
Туған жері: қазіргі Қостанай
облысы, Қостанай ауданы,
.
Аманқарағай ауданы, Күнтимес
● орда-қыстауы
Қазақтың аса көрнекті
ағартушы-педагогы, жазушы,
.
этнограф, фольклоршы, қоғам
● қайраткері
Қазақ халқының ағартушылық
тарихында және ұлттық
.
мектебінің қалыптасуында терең
із қалдырған тұлға
Қалыптасу жолы
Әкесінен ерте айырылған ол атасының - белгілі би және старшын Балқожа
Жаңбыршиннің қолында тәрбиеленді. Ыбырай бала кезінен бастап білімге және өз
бетінше оқып білуге бейім екенін байқатты. Көп оқыды, Ресей қоғамының білімді
адамдарымен жиі араласып тұрды. Орынборда оқып жүрген кезінде шығыстанушы
ғалым В.В Григорьевпен жақын танысып алды. Ол өзінің бай кітапханасымен
Ыбырай Алтынсариннің еркін пайдалануына рұқсат етті. Білімге құштар жас бос
уақытының бәрін де сол кітапханада өткізді.
АУДАРМА САЛАСЫНДА
Мектеп оқуында, әсіресе, ана тіліне үйретуде К.Д.Ушинскийдің ойларына
жүгінді. Қазақ балаларының таным-түсінігіне лайықты оқу-әдістемелік
құралдар жазды.

Ол орыс-қазақ училищесінде Ушинскийдің «Балалар дүниесін»,
Л.Н.Толстойдың «Әліппе және оқу құралын», Д.И.Тихомировтың
«Грамматиканың қарапайым курсын» оқу құралы ретінде ұсынды.

Ыбырай сондай-ақ Ушинский, Л.Н.Толстой, И.А.Крылов,
И.Паульсон шығармаларын қазақ тіліне тәржімалап, қазақ
әдебиетінде көркем аударма жанрын қалыптастырды.

Ұқсас жұмыстар

Қазақтың ағартушылық философиясы

Қазақ ағартушыларының философиясындағы қоғамдық прогресс теориясы

Шоқан Уәлиханов өмірі

Тұңғыш қазақ журналы

Шоқан Уәлиханов саяси көзқарасы

Ыбырай Алтынсарин

Атақты Балғожа бидің немересі

Қазақ зиялыларының педагогикалық көзқарастары

Бала Шоқан әңгімесі Сапарғали Бегалин туралы ақпарат

Философияның қалыптасуының негізгі кезеңдері

Пәндер