Мәдениет ұғымы

Презентация қосу

1 дәріс
Мәдениет ұғымы,
қалыптасуы
Мәдениет ұғымы.
Шығу тарихы.
Адамның мәдениеттегі рөлі.
Мәдениет дегеніміз не?
"Мәдениет" деген ұғымның аясы өте кең.
Сондықтан да болар, "мәдениет" ұғымының
көптеген анықтамасы бар. Адам ой-санасы
мен әрекетінің нәтижесінде туындаған
құндылықтарды біз мәдениет дейміз. Немесе
мәдениет дегеніміз – табиғат объектісіндегі
адамның әрекеті арқылы жасалатын
өзгерістер. Бұл сөзде адам еңбегінің
ерекшелігі, оның адамның іс-әрекетімен
байланыстылығы, адамның және оның
қызметінің бірлігі негізделген. Кейіннен
«мәдениет» деген сөз жалпылық маңыз алды,
адам жасағанның бәрін де «мәдениет» деп
атады. Осы ұғымда мәдениеттің мазмұнды
Мәдениет - жеке адамның өзіне тән қасиеттерінен
басталып, бүкіл ұлттық менталитетті, ұлттық сана,
дүниетаным, салт-дәстүр, рухани-материалдық
байлықтың бәрін қамтитын күрделі ұғым.
Мәдениетті жасайтын және оны тұтынатын – адам.
Сондықтан мәдениет, ең алдымен адам әлемі ретінде
саналады. Өйткені мәдениеттің қандай түрі
болмасын онда адамның ақыл-ойы, парасаты, наным-
сенімі, дүниетанымы, эстетикалық талғамы
заттандырылып, материалдық және рухани игіліктер
көрініс тауып отырады.
Мәдениеттің шығу тарихы
Алғаш рет әдебиетте «культура» термині Римнің атақты философы әрі
шешені Цицеронның (б.д.д. 45 ж.) «Тускул кеңесі» атты еңбегінде
кездеседі. Оның этимологиялық негізі «өңдеу», «тазалау» деген
сөздерден шығады. Алғашқыда агротехникалық термин (жерді өңдеу)
ретінде қолданылды. Ал, Цицерон болса алғаш рет оны ауыспалы
мағынада «адам ақыл-есіне ықлал жасау» үшін қолданды. Цицерон
философияның адам өміріне ықпал жасау әдістерді қарастыруды
мақұл көрді. Тек осымен антикалық азаматтарды дайындау, ессіз
баладан ер адамдық деңгейге дейін қалыптасу жағдайлары
сипатталады. Гректер бүл жағдайды «пайдейя» (жас бала) түсінігімен
белгіледі.Гректердің - «пайдейя» термині екі мағынада: біріншісі тікелей
тәрбиелеу, үйрену, ал екіншісі білімді, білімділікті ағартушылықты,
мәдениетті анықтайды. Олар адамдарды белгілі кәсіби емес, керісінше
тұлға етіп айқындалған құндылықты қалыптастырды. Мәдениеттің
мақсаты мынада болды: адамның ойлау қабілетін, эстетикалық сезімнің
әдемілігін дамытып, адамның іс әрекетінде сезімділік өлшемі мен
әділеттілікті қарастыруға жол ашу.
Мәдениет деген сөз қазақ тіліне араб
тілінен енген. О баста арабтың маданият
деген сөзі “қала”, “қалалық” деген
ұғымды білдірген. Көне заманда
мәдениет “жерді өңдеу” деген ұғымды
білдірген. Кейінірек Цицеронның
еңбектерінде (б.з.д. 45 ж.) бұл сөздің
мағынасы тереңдеп “жанды жетілдіру”
деген ұғымда жұмсалады. Уақыт өте
келе Европада мәдениет сөзі “білім
беру”, “даму”, “қабілеттілік”,
“құрметттеу” сияқты мағыналарда
қолданыла бастайды.
Мәдениеттану туралы түсінік беру үшін алдымен осы мәдениет
сөзінің этимологиясын, яғни шығу тегін түсіну керек.
Қазақ тіліне бұл термин арабтың “маданият” – қала, қалалық, деген
сөзінен енген.
Осы “мәдениет” термині мен мағыналас “культура” термині де кең
қолданысқа ие.
“Культура” термині латын тілінде көне заманда жерді өңдеу
деген мағынаны білдірген. Кейінірек, дәлірек айтқанда,
Цициронның еңбектерінде (б.ғ.д. 45 ж.) бұл сөздің мағынасы
тереңдеп “жанды жетілдіру” деген ұғымды білдіреді. Бірте-
бірте еуропалық тілдерде культура сөзі “білім беру”, “даму”,
“қабілеттілік” , “құрметтеу”, деген сияқты мағыналарға ие
бола бастады.
Мәдениеттің басқа да түрлері:

этникалық мәдениет
ұлттық мәдениет
тіл мәдениеті
сөйлеу мәдениеті
киіну мәдениеті
жазу мәдениеті
экологиялық мәдениет
тұрмыстық мәдениет, т.б
Қазіргі заманғы сөздіктерде мәдениетке (культураға)
төмендегідей анықтамалар берілген:
а) мәдениет – белгілі бір халықтың қол жеткен табыстары
мен шығармашылығының жиынтығы;
ә) мәдениет – адамзат қауымының белгілі бір тарихи
кеңістіктегі қызметі мен өзіндік ерекшеліктері (палеолит
мәдениеті, критмекен мәдениеті, қазақ мәдениеті және т.б.);
б) мәдениет – адамдық әрекеттің белгілі бір саласының
жетілу деңгейі (сөйлеу мәдениеті, еңбек мәдениеті, құқық
мәдениеті және т.б.);
в) агромәдениет (дәнді өсімдіктер мәдениеті, цитрустық
мәдениет және т.б.).
Мәдениет ұғымы тарихи қалыптасудың ұзақ даму жолынан өтті, оны алғашқы
рет ғылыми тұрғыдан анықтауға ұмтылған философтар болды.
XVIII ғасырға дейін, яғни ағартушылық дәуіріне дейін, басты құндылық-адам
мен оның ақыл-ойы деген қағида жүзеге асқанға дейін “мәдениет” сөзі белгілі
бір мойындалған термин ретінде қолданылмады, бар болғаны жаңа
ұғымдардың синонимі ретінде ғана пйдаланылды.

Жаңа заманда (XVII – XIX ғ.) мәдениеттің көптеген теориялары өмірге келді.
Жаңа заман философиясында көне заман мен ортағасырлар мәдениетін нақты
түсіну және оны шындық тұрғысынан қарастырғанда, ең озық идеялар
Ағартушылық дәуірі – буржуазиялық қайта құруларға , терең саяси әлеуметтік
өзгерістерге толы ерекше тарихи және ең рационалды кезең болып саналады.
Бұл дәуірдің мәдениет теориясына ерекше үлес қосқан өз ойшыл ғалымдары
болды.
Мәдениет өзінің кең мағынасында бір ұрпақтың келесі ұрпаққа жолдаған
өмір сүру тәсілі болғандықтан, осы жалғастықты, мұрагерлікті жүзеге
асыратын салт-дәстүрлер жүйесі мәдениет өзегін қүрастырады. Әсіресе,
жазу-сызу болмаған ерте заманда мәдениет ырымдар мен сәуегейлікке, .
сенім-нанымдарға, дәстүрлі түсініктерге иек артқан. Ал салт-дәстүрлерге
Ғұзыхан Ақпанбет мынандай баға береді:
«Олар — терең философиялық ойдың, ғасырлар бойы жинақталған
тәжірибенің сұрыпталған түжырымы, негізгі нәрі, қысқа да көркем бейнесі»
Мәдениет — адамның шығармашылығының нәтижесі болғандықтан да
тікелей адам іс-әрекетімен байланысып жатыр. Адам қолынан шыққан, адам
санасының жемісі болып табылатын барлық нәрселер сияқты мәдениет те
өз бойына тұлғалық бастаманы сыйғызады.
Мәдениет қашанда мәдениеттер шекарасында, олардың
біруақыттылығында, олардың сұхбатының арқасында өмір сүреді өрі
дамиды.
Адам және Мәдениет
Мәдениет – адам әлемі. Мәдениет көріністерінде адамдық
парасат, ақыл ой, ізгілік пен әдемілік заттандырылып,
игіліктер дүниесі құралған. Сонымен бірге мәдениет адамды
тұлға деңгейіне көтеретін негізгі құрал.
Әл-Фараби айтқандай, адам – «хайуани мадани», яғни, адам
мәдениетті жан. Адам – табиғат туындысы және ол үшін
табиғи орта мәңгілік қажеттілік болып қалады. Мәдениет
адамнан табиғатты бөліп алады деген пікір қанша рет
айтылса да, адамның табиғи шығармашылықтың ең
жоғары үлгісі екеніне күмән жоқ. И.Гердердің тілімен
айтқанда, адам – табиғаттың бірінші азаттық алған
пендесі.
Адамға ең қиыны — адам болу. Ал оның негізгі
шарттарының бірі ретінде ізгілік пен зұлымдық,
ақиқат пен жалғандық, әділеттілік пен өктемдік,
бодандық пен азаттық, сұлулық пен ұсқынсыздық
арасындағы адамның таңдауын аламыз. Соның
нәтижесінде жеке тұлғада өзіндік сана тұрақталады, ол
озық мәдениет үлгілерін өз бойына сіңіреді. Жалпы
алғанда, мәдениеттің алға басуы дегеніміз
дүниежүзілік тарихтың адам үшін, оның мүдделері
мен өзіндік мақсаттары бағытында толыққанды
ашылуы болып табылады.
Мәдениеттану –мәдениет туралы ғылым, сонымен қатар философиялық ілім,
өйткені ол философияның басты саласы, мәдениет философиясын қамтиды.
Мәдениет қоғамда болып жатқан түрлі процестерді (материалдық, әлеуметтік,
саяси, адамгершілік, көркемдік т.б.) барынша қамтып, мәдениет дамуының
жалпы заңдылықтарын, оның өмір сүруінің принциптерін және бір-біріне
этно-әлеуметтік, саяси-моральдық, ғылыми, көркемдік және тарихи
сипаттамаларымен, жағдайларымен ерекшеленетін түрлі мәдениет түрлерінің
өзара байланыстарымен, тәуелділіктерімен зерттейді.
Мәдениеттану пәнінің мақсаты-мәдениеттану тілінің қоғамдағы
орны мен ролін, оның теориялық негіздері мен әлемдік озық
үлгілерін, қазақ халқының бай мәдени мұрасы мен рухани
ізденістерін студенттермен бірге талқылау.
Мәдениеттану жеке пән ретінде ХІХ ғасырдың соңғы ширегінде
қалыптаса бастады, сондықтан да оны әлі де болса буыны бекімеген
жас ғылымдар саласына жатқызамыз.

Мәдениеттану пәні сонымен қатар жергілікті және аймақтық
мәдениеттердің сапалы ерекшеліктерін, олардың өзара
байланыстары мен мәдениеттің басқа түрлерімен мирасқорлығын,
қарым-қатынасын зерттей отырып, адамзат баласының біртұтас
мәдени даму процесінің жалпы заңдылықтарын анықтайды.
Мәдениет теориясы- мәдениеттану

Мәдениеттану- хх ғасырда ғана ғылыми пән
ретінде қалыптасқан ғылымдардың бірі.
Бірақ мәдениет зерттеу пәні ретінде XVII
ғасырларданбастап философтар мен
тарихшыларды қызықтыра бастады.
Мәдениеттану-мәдениет теориясы- кешенді
гуманитарлық ғылым. Оның қалыптасуы
мәдениет туралы ғылыми білімнің
интерграциясының жалпы тенденциясын
көрсетеді. Ол тарих, философия,
әлеуметтану, жантану, антропология,
этнология, этнография, өнертану,
семиотика, лингвистика, ақпараттану
пәндерімен өзара түйіскен.
Неміс классикалық
философиясының негізін қалаушы
Иммануил Канттың (1724-1804)
пікірінше, тек екі нәрсе адамды
таңдандырады, жұлдызды аспан
және адамның ішкі рухани
дүниесі. Соңғының өзегін рухани
мәдениет құрастырады.
Мәдениеттану пәні нені зерттейді?
Мәдениеттану пәні Батыс елдерінде мәдени
антропология (адам туралы ілім) құрамында
қалыптасқан. Мәдениет - ашық жүйе, оның негізгі
мақсаты, өзін басқаға жеткізу, ол монологтан гөрі
диалогқа- сұхбаттасуға жақын.
Осы тұрғыдан төменгідей тұжырым жасауға болады;
мәдениеттану мәдениетті нақтылы тарихи- әлеуметтік
процесс түрінде қарастырады.
Мәдениеттану қоғамда болып жатқан түрлі
процестерді (материалдық, адамгершілік, әлеуметтік,
саяси, көркемдік және т.б) барынша қамтып, мәдениет
дамуының жалпы заңдылықтарын, оның өмір сүруінің
принциптерін және бір-біріне әлеуметтік, саяси-
моральдық, ғылыми көркемдік, және ьарихи
сипаттамаларымен, жағдайларымен ерекшеленетін,
алуан мәдениет түрлерінің өзара байланыстары мен
тәуелділіктерін зерттейді.
Мәдениеттану: пәндік ерекшеліктері
Мәдениетті әртүрлі тұрғыдан қарастырылуы,
мәдениет мәселесіне деген үлкен
қызығушылықтан туса керек. Оған дәлел ретінде
1964 жылдары батыс әдебиетінде мәдениетке 257
анықтама берілгендігі жөнінде амер кан
мәдениеттанушылары А.Кребер мен
К.Клахконның мәліметтерін келтірсек те
жеткілікті сияқты.
Мәдениеттануды тек қана гуманитарлық ғылымдар
саласына ғана емес, жалпы теориялық пәндер қатарына да
жатқызуға болады, өйткені бұл пән адамзат баласының
мәдени өмірдегі толып жатқан құбылыстарын жүйелі түрде
қарастырады. Ал мәдени процестердің мәнін ашып
көрсетуде түрлі ғылым салаларының өкілдері, атап айтқанда
этнографтардың, әдебиетшілердің, социологтардың,
психологтардың, тарихшылардың, және т.б ат салысатынын
ескерсек, мәдениеттанумен бардық ғылымдар саласының
айналысатындығын айқын аңғаруға болады.
Мәдениеттің құрылымы
Мәдениеттің құрылымы оның тиімділік, жүйелелік деңгейі
тұрғысынан берілуі мүмкін. Осы көзқарас тұрғысынан ол екі
қосалқы жүйеге бөлінеді:

Ғылыми- тиімділігі жоғары

Теориялық сана– әдеттегі, жүйесіз,
қас-қағым сәттік сана, онда көңіл-күй
сәттерінің, нанымның ролі орасан зор
Мәдениет құрылымына білім беру
жүйесі, ғылым, өнер, әдебиет,
мифология, адамгершілік, саясат,
заң, дін жатады. Сонымен қатар,
мәдениеттану аясында оның
құрылымдық элементтері:
әлемдік және ұлттық, таптық,
қалалық, кәсіптік, рухани және
материалдық түрлері бар.
Мәдениеттің шартты түрлері:
Материалды мәдениет
Рухани мәдениет
Қолмен ұстап, көзбен көруге болатын дүниелерді материалдық мәдениет
дейміз.
Ал қолмен ұстап, көзбен көруге болмайтын, тек санамен, түйсікпен
қабылданатын мәдениет жетістіктерін біз рухани мәдениет дейміз. «Рухани
мәдениет» - адамдардың талғамына байланысты дамыды. Ол өзінің құрамдас
бөлігі ретінде эстетика мен этика нормаларын қабылдауға мәжбүр болды.
Материалдық мәдениетті мәдениетке айналдырған адамның идеясы мен
білімі, ал рухани мәдениеттің өнімі материалдық нысанда болды.
Материалдық мәдениетсіз рухани мәдениет қалыптаспайды. Мысалы, радио,
теледидар, компьютер, түрлі ғимараттар, мұражайлар сияқты түрлі
материалдық игіліктер арқылы рухани мәдениет таралды. Би, ән айту, жыр
жырлау құралсыз іске асырылмайды.
• Материалдық мәдениет адам
өмірінің материалдық аяда қол
жеткізген жетістіктерінің
Материалдық мәдениет жиынтығынан тұрады. Оған
адамның биологиялық өмірін
қамтамасыз етуге қажетті
игіліктер — азық, киім,
баспана, еңбек және қатынас
құралдары т.б. жатады.
• Рухани мәдениет белгілі бір
қоғамда өмір сүріп жатқан
адамның айналасындағы
адамдармен қарым-қатынас
Рухани мәдениет жасау үрдісіндегі білімінен,
білігінен, кәсіпқойлығынан,
қадірінен, адамшылығынан,
тәрбиелілігінен, зиялылығынан,
қарапайымдылығынан көрініс
Материалдық мәдениет түрлері:
Рухани мәдениет түрлері:
Мәдениеттің ұйымдық элементтеріне бірлестіктің мына үлгілерін
жатқызуға болады:

биоәлеуметтік (отбасы, ру, тайпа, жыныстық,
одақ),

әлеуметтік (тайпа, ру одақтары)

әлеуметтік саяси (мемлекет, саяси және
кәсіби одақтар)
Тарихи

қызметтері
Мәдениеттанудың қызметтері
Адамды калыптастыру қызметі

Коммуникативтік, қарым-қатынастық қызметі
Мәдениеттанудың

Реттеу қызметі.

Танымдық қызметі.

Жалғастық, мәдениет мұрагерлік қызметі.
Жалғастық, мәдениет мұрагерлік қызметі

Мәдениеттің бұл қызметі бір ұрпақтан
екінші ұрпаққа берілетін бүкіл адамдық өмір
тәсілдерінің өзіндік ерекшеліктеріне
қатысты. Ақпараттық (информациялық)
беріліс әлеуметтік жүйеде биологиялық
тұқым қуалаушылықтан өзгеше жүреді. Шын
мәнісінде қоғамда ұрпақтар жалғастығы
мәдени мұраларды игеру, қабылдау және
оны шығармашылықпен дамыту арқылы
жүзеге асады. Мәдени ақпараттар — салт-
дәстүр, әдет-ғүрып, рәсім-рәміз, діл мен тіл,
дін және өнер, білім т.б. руханилықтың
белгілі бір деңгейін меңгерудің нәтижесінде
мәдениет субъектісінің өзіндік санасының
жанды буынына айналады.
Адамды Танымдық қызметі
қалыптастыру
Мәдениетті
ң
қызметтері
Коммунникативтік, Реттеу қызметі
қарым-қатынастық
Коммуникативтік, қарым-қатынастық қызметі.
Бұл мәдениеттің қоғамдағы негізгі қызметтерінің бірі. Адамдардың қарым-қатынасы,
мәдениеттер сұхбаттасуы — әлеуметгік шындықтың басым көрінісі. Адам ерекше бір
өрісте — қарым-қатынас өрісінде болады. Руханилық пен ізгілік, әдемілік пен жақсылық
тербелісі адамды нөзік тормен қоршаған; қоғамдық өмірде тек зат пен тауар ауысуы ғана
емес, ең алдымен идея л ар, мамандық, шеберлік тәжірибелерімен, сезімдік үлгілерімен
ауысу толастамақ емес. Мәдениет игіліктерін жас нәресте анасының ақ сүтін еміп, оның
өлди жырымен сезім дариясына шомылып қана адамдық қасиеттерді бойына сіңіре
бастайды.
Танымдық қызметі

Мәдениеттің қоғамдағы бүл қызметміндетінің
сан алуан қыры бар. Бірден біздің назарымызды
өзіне аударатын нәрсе — мәдениет пен білімнің
ара қатынасы.
Ғылымның бет алды дамуы, шектелмеген
техникалық әрекет мәдениетке үлкен нұқсан
келтіруі мүмкін. Тек жоғары деңгейде мәдениеті
бар өркениет ғылым мен техниканың
дамуындағы теріс салдарларды бейтараптандыра
алады. Егер біз ғылым арқылы шындықты ашсақ,
өнер арқылы әсемдікке ұмтыламыз, ал моральдық
таным арқылы — жақсылық пен жамандықты
айырамыз.
Реттеу қызметі

Бұрынғы Кеңес Одағында шыққан кітаптарда «мәдениетті
ғылыми жолмен басқару» атты сөз тіркесі кең етек
алғанды. Бірақ адамның дүниеде өмір сүру тәсілі ретінде
түсіндірілетін мәдениетті басқару мүмкін емес,
әйтпегенде адамды тетікке, қуыршаққа айналдырған
тоталитарлық айлашарғы үлгілерін көреміз.
Мәдениет — «жабулы қазан емес». Мәдениеттегі
реттеушілік әрекеттерінің өзіндік ерекшеліктері бар.
Мәдениетте күнделіктіден гөрі жоғарыға, идеалдыға,
үлгіге көбірек көңіл бөлінеді. Мәдени үғымдарда
нормативтік, ережелік талаптар басымырақ. Мысалы,
«мәдениетті адам» дегенде оның адамдық жан-жақты
белгілерді бойына толығырақ, тереңірек дарытқандығын
көрсетеді. Ол — білімі ғылым деңгейіне, киімі сол кезде
көп тараған сәнге, мінез-құлқы осы қоғамның
адамгершілік талаптарына сай адам.
Қазіргі уақытты мәдениеттің аудио-визуалды кеңістік кезеңі деп атайды.
Жаңа қарым-қатынас құралдарын — телеграфты, радионы, те¬лефонды,
теледидарды, компьютерді және тағы басқа жетістіктерін ғылыми-
техникалық прогресс ала келді. Соның нәтижесінде баспа өнімдері және
соған негізделген басқа да мәдениет институттары (әдебиет, театр, кітапхана,
тағы сол сияқтылар) дағдарысқа ұшырап отыр. Кітапханадан оқушының,
театрдан көрерменнің, әдебиеттен ақын-жазушылардың, өмірден
эпистолярлық жанрдың — күнделік, хат, өмірбаян жазу ісінің қайтқан кезеңі
келді. Көп ойланып, көп толғануды, өзіндік сананың рефлексиясын қажет
ететін процестер бірте-бірте ұмыт қалуға айналды. Адамдар менталитеті
өзгеріске ұшырады. Электрондық коммуникацияның шапшандылығының
арқасында тек көз арқылы дүниені танып-білу мүмкін емес болып отыр.
Бүгінгі күнге ештеңені қалт жібермей еститін «саққұлақ» пен ештеңені мүлт
кетірмей аңғаратын «көреген» қажет.

Ұқсас жұмыстар

Пайдаланылған әдебиет

Мәдениеттің атқаратын қызметтері

Өркениет және мәдениет ұғымдары

Семинар жоспары

Сыбайлас жемқорлық ұғымы. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы сана мен сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениет

Материалдық және рухани мәдениет

Мәдениеттану тарихы

МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ ӨНЕР

Ежелгі мәдениет, антикалық және ортағасыр мәдениеттері

Мәдениет ұғымы және оның құрылымы, функциясы

Пәндер