Қазақ тілі тарихындағы 1072 - 1940 жылдар аралығындағы алфавиттердің ауысуы

Латын әліпбиіне көшудің маңыздылығы

Қазақ тілі тарихындағы 1072-1940 жылдар аралығындағы алфавиттердің ауысуы.

Латын әліпбиі.

Латын алфавиті - көне және халықаралық

алфавит. Латындар - римдік көне тайпалар.

Олардың алфавиттері біздің дәуірімізден

бұрын VIII-VII ғасырларда пайда болған.

Кеңес Одағы кезінде түркі тілінде сөйлейтін

халықтардың арасынан шыққан көрнекті

ғылым қайраткері Н. Н. Нариманов араб

алфавитінен жалпы түркіге ортақ жаңа

алфавитке көшу қажеттігі жайында ұсыныс

жасады. Латын алфавиті 1928-1929 жылдары

Қазақстанда қолданыла бастады. Сөйтіп

1929-1939 жылдары Қазақстанда жаңа

алфавитке көшу жазба мәдениетімізде

белгілі бір тарихи кезең болған. Х. Досмұха

-медов латын Әліпбиіне қарсы болса да,

мемлекет қайраткері ретінде қазақ тіліне

үйлестіріп латын әліпбиін жасады.

«Біз алдағы уақытта да мемлекеттік тілді дамыту бағытындағы кешенді жобаларды жүзеге асыруды табандылықпен жалғастыра береміз. Қазақ алфавитін 2025 жылға қарай латын графикасына көшіруге дайындық жұмысын осы бастан қолға алу қажет. Бұл қазақ тілін жаңғыртып қана қоймай, оны осы заманғы ақпараттың тіліне айналдырады»

ҚР Президенті Н. Ә. Назарбаевтың Жолдауынан

2006 жылы Елбасы Н. Назарбаев Қазақстан халықтары Ассамблеясының ХІІ сессиясында:

«Қазақ әліпбиін латынға көшіру жөніндегі мәселеге қайта оралу керек. Бір кездері біз оны кейінге қалдырған едік. Әйтсе де латын қарпі коммуникациялық кеңістікте басымдыққа ие және көптеген елдер, соның ішінде посткеңестік елдердің латын қарпіне көшуі кездейсоқтық емес. Мамандар жарты жылдың ішінде мәселені зерттеп, нақты ұсыныстармен шығуы тиіс. Әлбетте, біз бұл жерде асығыстыққа бой алдырмай, оның артықшылықтары мен кемшіліктерін зерделеп алуымыз керек», - деген еді.

Латын графикасына байланысты пікірталастардың басталуы.

1920 жылы «Дала уәлаяты», «Айқап», «Қазақ», «Еңбекші қазақ», «Жаршы», «Жаңа мектеп» газеттерінде көрініс тауып, газет төңірегіне ұйыса бастайды.

Н. Төреқұлов «Бізге қандай әліппе керек», Ә. Байдилдиннің «Жаңа әліппе тарихынан», Б. Байтоғайұлы, Қ. Басымов, М. Дулатов, Т. Шонанұлының «Бізге жаңа әліппе не үшін керек», О. Жандосұлы, М. Жолдыбаев, Қ. Жұбанов, Е. Омаров, Қ. Кемеңгеров, Н. Қаймекеұлы, Ж. Аймауытовтың, М. Мұхтарұлы «Дыбыс белгілерін негізінен өзгерту керек» т. б.

Жалпы Шығыс елдеріне жақын орналасқан дамымаған мемлекеттердің алғашқы жазу графикасы ретінде латын әліпбиінің енуі 1924-32 жылдар аралығын қамтиды.

Айдос САРЫМ, саясаттанушы:

- Қазақ тілінің латын әрпіне көшуі - алдымен қазақтың шаруасы. Орыс тіліне, орыстың мектебіне, басқасына бұның ешқандай қатысы жоқ. Сондықтан бұл мәселені тым саясиландырмай, шын өзіміздің ұлттық мүддемізден туындайтын осындай қадамдар жасауымыз керек.

Бұның артында үлкен саясат және үлкен экономика жатыр. Үлкен саясат дейтініміз - Қазақстан ерте ме, кеш пе, детоталитаризация және деколонизация үдерістерін өзінің басынан өткізуі керек. Рухани құлдықтан шығудың, Ресейдің ықпалынан шығудың бірден-бір жолы, жалпы түркі халықтарымен бірге болудың бір үлкен жолы - ортақ әліпбиде жүру. Менің түсінігімде, Өзбекстан тәжірибесі аса мәз емес. Кем дегенде Әзірбайжан сияқты мемлекеттердің осындай үлкен қадам жасағанын ескеру керек. Біз де ХХ ғасырдың өзінде 2-3 рет әліпбиді ауыстырдық. Сол тәжірибенің бәрін зерттейтін үлкен орталық ашып, сонда 2-3 жыл бойы барлығын саралап, бүгінгі заманға лайықты әліпбидің нұсқасын жасап, жүйелі түрде үлкен саяси шешіммен, жігермен іске асыратын болсақ, қазақ ұлты ол тұрғыдан ұтылмайды. Керісінше, ұтады.

Дихан ҚАМЗАБЕКҰЛЫ, профессор:

Бүгінгі жағдайда латын қарпіне көшу арқылы біз мәдениетімізден айырыламыз, жауһар қазынамыздан айырыламыз, деген байбаламдарды мен өз басым негізсіз деп есептеймін. Латын қарпіне көшуді біздің замандастарымыздың, зиялыларымыздың кемі 85 пайызы қолдайды. Кеңестік тұстағы түрлі тілдік практикалық қателіктердің барлығы түзетіледі деп есептейді.

Тәуелсіздік кезеңінде латын қарпіне көшу туралы мәселе 1992 жылы көтерілді.

Ұқсас жұмыстар

ЛАТЫН ӘЛІПБИІНЕ КӨШУДІҢ ЫҚТИМАЛ САЛДАРЛАРЫ

ТІЛ ЖӘНЕ ҰЛТ

ГРАММАТИКАСЫНЫҢ НЕГІЗІН ҚАЛАП, ТІЛ БІЛІМІ ТАРИХЫНДА

Абайтану ғылымында атқарған еңбектерімен таныстыру

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ФУТБОЛДЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ

Мұхтар Әуезов, оның қазақ әдебиетіндегі орны және фольклортану мәселелері

Грек тіл білімі

Кәсіби қазақ тіліндегі психолингвистиканың қысқаша тарихы

Қазақ философиясының ерекшелік сипаты

Түркі кезең философиясының өкілдері