ТІЛДІК ТҰЛҒА

Әлеуметтік лингвистика

Әлеуметтік лингвистиканың нысаны

Пәні

Мақсат-міндеттері

Негізгі ұғымдар

Зерттеуген ғалымдар

Әке - бала, күйеу - әйел, бастық - бағынышты - қызметкер, жұмысшы, сатушы - сатып алушы, дәрігер - емделуші, мұғалім - оқушы, оқытушы - студент

Екі немесе үш тіл қолданатын қоғамда қандай тіл «басымдылық» танытады, яғни қай тіл негізгі қатынастағы мемлекеттік немесе ресми тіл болып табылады? Оның мәнісі неде? Отбасылық не тұрмыстық тілдерге «қанағаттанушылық» қажеттігі қандай? Адамдар бір тілден екінші тілге неге көшеді, ана тілін ауыстыру себебі неде? Қандай жағдайда және қандай формада қостілділік, көптілділік түрлері дамыған?

Алғаш рет 1952 жылы американдық зерттеуші Х. Карри пайдаланған болатын. Осы терминмен тіл білімінде тілді қоғамдық құбылыс ретінде қарастыратын бағыт аталды.

20-жылдардың аяғы мен 30-жылдардың басында кеңес тіл білімінде «Социологиялық лингвистика» термині қолданылса,

40-60-жылдарда «Тіл социологиясы» термині пайдаланылды. Сондай-ақ белгілі бір лингвистикалық мектептерде (мысалы, Француз социологиялық лингвистикасы) әртүрлі терминдермен аталды.

Ал біздің қолданысымыздағы «әлеуметтік лингвистика» немесе «социолингвистика» термині кеңес тіл білімі арқылы 60-жылдардың аяғында қабылданған.

Көрнекті филолог О. С. Ахманова «Лингвистикалық терминдер» атты сөздігінде:

1. Тіл мен қоғамдық өмір фактілері арасындағы себепті байланыстарды зерттейтін тіл білімінің саласы (орысшасы: Раздел языкознания, изучающий причинные связи между языком и фактами общественной жизни) .

2. Тілдің әлеуметтік саралануын, яғни оның түрлі әлеуметтік диалектілерін зерттейтін тіл білімінің саласы (орысшасы: Раздел языкознания, изучающий социальную дифференциацию языков, т. е. различные его социальные диалекты) .

Тілдік қауымдастық

Бір қарағанда тілдік қауымдастық ұғымы түсіндіруді қажет етпейді - бұл бір тілде сөйлейтін адамдар бірлігі.

«Тілдік қауымдастық» түсінігі арнаулы әдебиеттерде ішкі топтық қарым-қатынас жасау мақсатында белгілі бір тілді қолданатын адамдардың тұрақты тобы деп анықталып жүр

Кез келген әлеуметтік топ мынадай бес түрлі белгімен сипатталады:

Тілдік тұлға

Тілдік тұлға-тұлғаның лингвистикалық, әлеуметтік, интелектуалдық, этикалық, эмоциялық және т. б. бірліктерінің тілде, сөй-леуде, дискурста, мәтінде жүзеге асырылуы.

Тілдік тұлға құрылымы (Ю. С. Караулов бойынша) үш деңгейден тұрады:

Тілдік қабілет

а) адамның homo loouens ретіндегі даму деңгейіне сай жинақталған «табиғи қалыптасқан» генетикалық тұрғыдан берілетін туабітті қабілеттілігі (Н. Хомский, Е. Леннеберг), «фило-генетикалық мұрасы; ә) қарым-қатынастың әртүрлі жағдайларындағы интенцияларды тарату және тұлғаның әлеуметтену барысында қалыптасатын әлеуметтік қабілеттілігі (Л. С. Выготский, А. Н. Леонтьев, А. Р. Лурия), адамның онтогенетикалық когнитивтік даму нәтижесі (А. А. Леонтьев, А. М. Шахнарович, Е. Ф. Тарасов, Л. В. Сахарный т. б. ) .

Тілдік және тілдік емес қарым-қатынас: қатынас жағдаяты және ортасы

Тіл тұтынушының қарым-қатынастық құзыреттілігі

Тілдік құзіреттілік - тілді грамматикалық және сөздік жағы- нан білу мен меңгеру деп ұғынылатын тіл меңгерудің таза лингвистикалық деңгейі. Н. Хомский

Сөйлеушінің таза лингвистикалық дағдысына Ю. Д. Апресян мы- наларды жатқызады: берілетін ойды әртүрлі тәсілмен айта алу; айтылғаннан ойды ұғына алу; тілдік тұрғыдан дұрыс айтылған мен бұрыс айтылғанды айыра алу. Мысалы, тілдік құзіреттілік саласы- на омонимдерді тани алу, өзгертіп қайта айта алу қабілеттілігі т. б. жатады.

Тілдік жағдаят

Тілдік жағдаят - белгілі бір географиялық немесе саяси- әкімшілік құрылымдағы бір тілдің немесе бірнеше тілдердің жергілікті-әлеуметтік және қызметтік қатынасына байланы- сты өмір сүруі.