Мұздық денудациясының басым аймағы

Презентация қосу

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі

“
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
География және табиғатты пайдалану факультеті
География, жерге орналастыру және кадастр кафедрасы

СОӨЖ
Тақырыбы: Мұздықтық үдерістер және бедер пішіндері

Алматы 2020ж.
Мазмұны:

Кіріспе
1. Мұздық (гляциалдық) процестер
2. Мұздықтардың түрлері
3. Жамылғы мұз басқан аймақтардың бедер пішіндері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе

Мұздық— ұзақ уақыттар бойына сақталатын ұдайы
қозғалыстарда болатын негізінен жауын-шашындар,
әсіресе қар есебінен қалыптасатын ірі
мөлшерлі кристалды мұз жинағы; таулы өлкелерде,
қарлы деңгейден жоғары аймақтарда қалыптасқан
Мұздық өз салмағымен төмен қарай жылжи отырып,
қарлы деңгейден төмен аймақтарда абляцияға
ұшырайды. Мұздық - ауқымды су қоймасы.
Достастықтағы мұздықтардың мұз массасының өзi 7
мың текше шақырым су құрайды екен. Бұл бұрынғы
Кеңес Одағы территориясының өн бойын шарлаған
өзендердiң төрт жылғы ағын суы. Ал осы мұздықтар
ерiген күнде Әлемдiк мұхит атаулы 5 сантиметрге
көтерiледi.
1. Мұздық (гляциалдық) процестер
Мұздық бедер түзілу
процестер мұз əрекетіне тікелей
байланысты. Мұндай
процестердің дамуы үшін жер
бетінің белгілі бір аймағында
мұздықтың ұзақ уақыт сақталып
тұруы қажет.

1. Мұздық (гляциалдық) процестер Егер жер бетінің қандай да бір
бөлігі хионосфера шегінде
болса, онда мұз қалыптасу
жағдайы тууы ықтимал. Мұнда
қар жауу басым болып, үнемі
қар мен мұз сақталуы мүмкін.
Хионосфора (грек сһіоп - қар жəне Хионосфераның төменгі шегі -
sparіa - шар) деп өз құрамында қар сызығы
атмосфералық ылғалдың басым
көпшілігі қатты заттар күйінде
тұратын тропосфераның
қабатшасын айтады.
Табиғи мұз

Су мұзы Қар мұзы

Су мұзы - құрлықтағы Қар мұзы - қардың
судың немесе мұхит метаморфтанғаннан
суының мұз боп қатқан пайда болады.
кезде пайда болады.
2. Мұздықтардың түрлері

Климатқа, жер бедеріне және ағын жайларына
байланысты мұздықтар үш типке бөлінеді:

1) таулы (альпілік)

2) материкті (жабынды)

3) екеуінің аралас түрі.
“
Тау мұздықтары қар жиналып, онын Материктік мұздықтар бүтін аралдарды,
глетчерге айналатын аймағына және құрлықты бүркейді) Олардын
онын төменгі ағын аймағына жіктеледі. сипаттамалары: 1)өте қалың
Қорлану аймағы (фирн бассейні) қар Антарктидада мұз күмбезінін қалындығы 4
жиегінен жоғарғы үш жағынан тау км, Гренландияда 3,5 км); 2) мұз жабудан
беткейімен қапталған цирк секілді ой- бұрынғы кене жер бедеріне өсер
шұнкырда немесе тауын жазықталған тигізбейді; 3) мұзы жан-жағына радиалды
тебесінде орналасады. Мұзарттып жылжиды, ал тау мұздьны болса, анғарды
ұзындығы фирн бассейнінін аумағы мен бойлап «құлайды»; 4) мұз қабатынын беті
қалындығына байланысты. орта тұсына қарай қалқан төрізді дөнес
бітеді. (Аралық мұздықтарға таулы
үстірттер мен тау баурайындағы мұздар
жатады) Біріншісі жазықталған тау басын
түгел көміп, кыска тілемдермен жан-
жағына көшеді.
5.Аңғарлық мұздықтар (долинные ледники) қар
жəне жауын-шашын өте мол жағдайда пайда
Таулы өлкелердегі мұздық түрлері болады. Бұлар мұздық цирктерінен басталып
орографиялық орналасу жəне негізгі аңғар арқылы төмен қарай созылып
қоректену жағдайларына байланысты көптеген бүйірлік тарамдармен бірге косылып,
сан алуан түрлі. И.С.Щукин тау бүкіл аңғарды алып жататын күрделі мұздық.
(Қарақорым тауларының мұздықтары, Памирдегі
мұздықтарының мынандай түрлерін үзындығы 72 км-ге жеткен Федченко мұздығы жан-
ажытарады: жақтан 20 саласын қосып алады). Мұздықтың орта
тұсындағы қалындығы жүздеген метрге дейін
болады, төменгі тұсында сүйірленіп кемиді.

1.Қарлы мұздық (фирн) жəне қар дақтары - қар
деңгейінен биігірек орналасқан өңірлерде
таудың жайпақтау келген беткейлерінің
ойпауытты жерлерінде түзелген мұздықтар. Бұл
қар түскен күйінде жан-жағынан қоршаулы 4.Қарлық мұздықтар (каровые ледники)
болғандықтан, доғалданып, қатып ірі түйірлі - тау басындағы беткейлерде
қарлар мен мұздардың (линза тəрізді) орындыққа ұқсас шұңқырлардың
жиынтығы. Олар мұз басудың алғашқы сатысы
болып саналады, немесе үлкен мұздықтардың
түбінде түзелген шағын мұздықтар.
кішіреюі салдарынан сақталып қалған кішігірім
мұздықтар;

3.Ілінбелі немесе аспалы мұздықтар (висячие
ледники) - таудың құламалы беткейлерінде
2.Құламалы көлеңкелі беткейлердің етегінде
кіші-гірім шұңқырларды толтырады да одан
қар көшкіндерінен жиналған баспалдақ
шағын тілденіп қана шығады. Егер мұздықтар
тəрізді мұздықтар (ледники ступенобразных
қабақтан асып кетсе, онда төмен құлдырап,
поверхностей).
жолындағының барлығын қиратып, едəуір
апат туғызуы ықтимал.
6.Сөнген жанартау кальдерінде
орналасқан кальдерлік мұздықтар
(кальдерные ледники); 10.Қайта түзілген мұздықтар
(возрожденные лединки) – мұздық
жолында биіктеу келген жар қабақты
кертпештерге кездескен кезде
мұздықтың тұтастығы бұзылып, төменгі
етегіне кесек-кесек мұз сенгірлеріне
бөлініп түседі. Егер осы мұз кесектері
еріп үлгермесе, олар бір-біріне
жабысып, төмен гипсометриялық
7.Жанартау конустарының төбесін деңгейде жаңадан мұздықтар құрайды.
жауып жатқан мұздықтық бөрік
(Кавказдағы Эльбрус пен Қазыбектің
төбесіндегі мұздықтық бөрік жəне т.б.);

9.Норвегия немесе Скандинавия
мұздықтарына ұқсас мұздықтар - таулы
мұздықтар мен жамылғы мұздықтар
арасындағы өтпелі мұздықтар (переход-
ные ледники). Мұздықтардың мұндай
8.Екі биік тау жотасынын, арасынан түрлері үстірт тəрізді тегістелген тау
өлкесін алып жатады. Кіндік ортасынан
қоректенген екі жағына бірдей жан-жаққа таралған мұздық тау
жылжып ағатын қоржын мұздықтар өлкесінің шетіне жеткенде жеке
(переметные ледники). мұздықтық тілдерге (ледниковые языки)
бөлініп, төмен қарай жылжиды.
Тауда мұздықтардың пайда болуы қар жұрнағынан
немесе фирн дақтары қалыптасу кезеңінен
басталады. Қар шекарасына сəл жоғары тау
басындағы беткейлердің ойпауытты жерлерде
қыстай жиналған қар жазда еріп үлгермейді. Келесі
жылы мұнда тағы да жаңа қар түседі. Сөйтіп қар
біртіндеп фирнге, кейін мұзға айналады. Мұздың
тұрақты жиналған қоры астында жатқан тау
жыныстарының аяздық үгілуіне қолайлы жағдай
туғызса, ал қар сулары үгілген заттардың төмен
қарай сырғып шығуына қамтамасыз етеді. Мұнда
температура ауытқып, судың қату жəне еру процесі
кезек-кезек ауысуы нəтижесінде онымен беттескен
түпкі тау жыныстарының бұзылуын нивация дейді.
Соның нəтижесінде жиналған қардың астыңғы жағы
төмендеп бірте-бірте тау беткейінде орындық
(кресло) тəріздес артқы қабырғасы құламалы
немесе тік келген, түбі жайпақ ойыңқы пайда
Іле Алатау. Саты өзені алабының суайрық болады. Мұндай бедер пішінін кар (шотландша -
бөлігінде дамыған кар бедер пішіні (Суретті орындық) деп атайды
түсірген Б.Ж.Аубекеров).
3. Жамылғы мұз басқан аймақтардың бедер пішіндері
Жамылғы мұздықтар таулық мұздықтарымен
салыстырғанда əлдеқайда көп, ауқымды. Олар
тіпті кей түста бүтіндей бір аралдар мен
құрлықтарды алып жатыр. Мəселен,
Гренландиядағы сірескен мұздықтардың
қалындығы 3 км-ден асса, Антрактидада ол 4
км-ге дейін жетеді. Міне, осындай ғаламат
қалыңдығына байланысты мұз астындағы бедер
пішіндері мұздықтың таралуына пəлендей əсер
ете алмайды. Жамылғы мұздықтардың үстіңгі
беті əдетте дөңестеу, жазық келеді, яғни
қалқанға ұқсас болады. Олар Арктикалық жəне Мұздықтың қоректену аймағы "қалқанның" кіндік
Антрактикалық климат белдеулерінде таралған, тұсында орналасқан. Ондағы мұздың жыл сайынғы еруі
ал бұлардағы қардың шегі теңіз деңгейіне дейін оған түсетін қар мөлшерінен кем болады. Қоректену
жетеді немесе одан сəл биігірек орналасады. аймағынан қашықтаған сайын абляция арта түседі де,
Жамылғы мұздықтардың жылжуы қысымның мұздың қалындығы кеми бере, мұздықтың шет-шеті мұз
айырмашылығына байланысты пайда болады да, астындағы бедеріне бейімделе бастайды (мəселен,
мұздық "қалқанының" ортасынан басталып, Гренландияның оңтүстік-шығыс бөлігінде осыңдай
жан-жағына жылжып тарамдала тарайды. құбылыс айқын байқалады). Мұздық балансының артуы
мен кемуінің арақатынасына байланысты оның жиегі бір
қалыпта тұрмайды, осциляция құбылысы болып тұрады.
Мұздық денудациясының
басым аймағы. Көне мұз Мұздық аккумуляциясының
Көне мұз басу жамылғысының
жамылғысындағы мұз басым аймағы. Мұз
шеңберіндегі мұздық
денудациясының басым аккумуляциясының басым
қалқанның динамикасына
аймағы Фенноскандия болған. аймағы мұздықтың шеткі
сəйкес, геоморфологиялық
Мұндағы аймақтың басым жағында орналасқан. Мұз
процестердің белгілі бір
бөлігінде кембрийге дейінгі суының əрекетінен пайда
белдемдері қалыптасып,
кристалды тау жыныстар болған əр түрлі пішіндермен
түбінде соның сипаттары əр
ұшырасатыны белгілі, ал қатар жер бетінде кама,
түрлі аймақтардың қазіргі
Скандинавия түбегінің батыс друмлина, зандр деп аталған
пішіндеріне əсер еткен болуы
жағалауын бойлай кембрий бедердің ерекше пішіндері
керек.
мен силур тау жыныстары түзелген.
кездеседі.
Кама (нем . кama-қырқа) деп Зандрлар (датша zandr - құм)
биіктігі 2-5 метрден 30 метрге негізгі моренаның сырт
дейін жететін, кейде одан да Друмлина деп (ирланд. dramlіn - жағындағы құм, қиыршық тас,
асатын, қабат-қабат төбе) бір жүз метрден 2-3 км- ге малтатас үйіндісінен
флювиогляциалдық дейін ассиметриялы жал тəрізді қальштасқан кең аумақты
шөгінділерден тұратын созылған дөңдерді атайды: жазықтар. Мұздық кең ойпаң
төбелерді атайды. Олар мұз олардың ені 100-200 метрден 2- алаптарға жеткен кезде еріген
аккумуляциясы басым болған 3 км-ге дейін, биіктігі 5 метрден су емін-еркін жайылып көптеген
аймақтарда тараған. Бұл 45 метрге дейін жетеді. арналарға бөлініп кетеді. Сонда
төбелердің көрінісі конус тəрізді сумен ағып келген үгінділердің
жұмыр күмбезге ұқсайды. барлығы шөге бастайды.
Қорытынды

Мұздық шөгінділерде құрылыстық материалдармен қатар, кейбір
шашылымдардың түрлерін кездестіруге болады.
Мұздық шашылымдары таулық мұздықтар немесе көне құрлық мұздықтар
əрекетінен түзіледі. Олар мореналық жəне флювиогляциалдық шашылымдарға
бөлінеді. Мұндай шашылымдар аз іріктелген жəне пайдалы қазбаларға бай
емес, ал егер мұздық өзінің жылжу жолында көне теңіздің немесе аңғарлардың
аллювийлік шашылымдарды бұзып алып кетсе, онда бағалы құрамбөліктермен
баюы мүмкін. Осындай алтынның мореналық шашылымдары Канада да
(Клондайк) жəне Америка Құрама Штатындағы алмастың шашылымдары бар.
Шашылымдардың қалыптасуына флювиогляциалдық шөгінділерде материал-
дың іріктелуіне қолайлы жағдай туады. Осыған ұқсас алтын шашылымдар
Жаңа Зеландияда жəне платина шашылымдары Канадада кездеседі.
Пайдаланылған әдебиеттер:

1. С.А. Құсайынов, Жалпы геоморфология.
Оқулық. Алматы-2012.
2. Веселова, Халықова. Жалпы геоморфология,
Алматы, 1997.
3. Ә.Б.Байбатша «Жалпы геология» 2012.
4. Н.Туякбаев, К.Арыстанов, Б.Абишев «Жалпы
геология курсы» 1993.

Ұқсас жұмыстар

Тау мұздықтары

МҰЗДЫҚ ҚҰБЫЛЫСТАРДЫҢ ҚАУІПТІЛІГІ

Алтай таулы аймағы

Тропикалық типтегі өзендер

Құрылыс керамикасын өндіруге арналған шикізат

Сулы мұзды селдер секундына

Қашықтықтан зерделеу мәліметтері бойынша Орталық Азия территорясының мұздану серпінін бақылау

Маусымдық қар шегі

Қазақстан аумағындағы мұздықтар — жер суару мен гидроэнергетиканың басты көзі. Мұздықтар тұщы судың орасан зор қоймасы

Алматы мемлекеттік қорығы

Пәндер