Республикасының Үкіметі арасындағы Республикасының трансшекаралық өзендерді пайдалану Ауылшаруашылығы және қорғау саласындағы министрлігі мен Қытай ынтымақтастық туралы келісім

Қазақстан мен Қытай арасындағы су пайдалануға байланысты келісімдер

Кіріспе

Қытай мен Кеңес Одағының қарым-қатынасы ұзақ жылдар бойы бұзылғандықтан, өзендерді бірлесіп пайдалану секілді сұрақтар толық шешілмей қалған еді. Сол үшін Қазақстан тәуелсіздікке қол жеткізген соң аталған мәселені өзі қолға алуына тура келді. Себебі Қазақстан мен Қытай арасында шекараны кесіп өтетін 25 өзен бар. 1990 жылдары жаппай иммиграция барысында елімізде бұл салаға маманданған дипломаттар, гидрологтер жетіспегені айтпаса да түсінікті. Бірақ осыған қарамай 2001 жылы қос тараптың үкіметі трансшекаралық өзендерді пайдалану туралы келісімге қол қойды. Бұл әжептәуір жетістік болатын. Себебі келешекте өзен суын бөлуде келіссөз жүргізуге негіз болатын құжат пайда болды. Бірақ Ертіс пен Іле мәселесі әлі толық шешілмеді. Оған ең алдымен Қазақстан тарапы алаңдайды. Неге? Біріншіден, Ертіс пен Іле өзендерінің 70% суы Қытай территориясынан бастау алады. Екіншіден, өзендер Қытайдың Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданы арқылы өтетіндіктен жыл сайын Іле мен Ертіс өзендерінің суын пайдалану мөлшері артып келеді.

Су - Қазақстан мен Қытай арасындағы толық шешіле қоймаған аса маңызды мəселелердің бірі. Екі ел арасындағы тарихтан қалған шекара мəселесі сияқты трансшекаралық өзендер де Кеңес дəуірінен келе жатқан мəселе болып табылады. Аталмыш мəселе алғаш 70-жылдардың аяғы мен 80-жылдардың басында басталған. Ол кезде ҚХР-мен трансшекаралық өзендерді бірлесіп пайдалану жəне қорғау мəселелерін реттейтін мемлекетаралық келісімді дайындау туралы уағдаластыққа қол жеткізілген еді. Тараптар көзқарастарының əртүрлігінен мəселені шешу ұзаққа созылып кетті.

Тəуелсіз жас Қазақстан үкіметі трансшекаралық өзендер мəселесін ең негізгілердің қатарына қосты. 1992 жылы Қытай тарапына аталмыш мəселеге сəйкес келісімнің қазақстандық жобасы ұсынылған болатын.

Қазақстан мен Қытай арасындағы су мәселесі

Трансшекаралық өзендер мəселесін қайта көтеруге себеп болған жайт - ҚХР-дың Шыңжаң Ұйғыр Автономиялы ауданы басшыларының Қара Ертіс ағынының белгілі бір бөлігін провинцияның орталық аудандарындағы шөл далаға аудару туралы шешімі Қазақстанда белгілі болды.

1997 жылы Қытай Коммунистік Партиясының Орталық Комитеті де айтылған ұсынысты қолдайды. Үкіметтің бекіткен №635 жобасына сəйкес Қара Ертісті «бұру» жұмысының нақты кестесі құрылған болатын жəне ол жұмыстарды 1999 жылдың қазанына дейін жүзеге асыру қарастырылған.

Екі ел арасындағы трансшекаралық өзендер тізіміне Ертіс өзені алқабынан алты өзен, Іле өзені алқабынан үш өзен, барлық таулы жүйе өзендерінен сегіз өзен енгізіліп отыр. Ондағы гидрологиялық бақылау орындары анықталды. 2001 жылғы 23-25 маусымда бірлескен эксперт тобы Ертіс-Қарамай каналының сағасына жəне Ертіс өзеніндегі тоспаға тексеру жасады. Қытай жағының өз аумағындағы су қоймаларын қарауға мүмкіндік беруі олардың бұл мəселені əділдікпен шешуге ынталы екендігін дəлелдейді.

2001 жылдың қыркүйегінде Астанада қол қойылған трансшекаралық өзендерді қорғау жəне пайдалану саласындағы ынтымақтастық туралы келісімі бойынша:

су мөлшерi мен сапасын бақылау жəне өлшеу постыларының орналасу жерлерiн келiсу жəне белгiлеу;

бақылаудың, өлшеудiң, талдау мен бағалаудың бiрыңғай əдістерiн зерттеу;

тараптар келiскен постылардағы гидрогеологиялық бақылау мен өлшеулердiң мəлiметтерiне талдау жүргiзу жəне оларды жиынтықтay;

су тасқындары, мұзданулар жəне басқа да табиғи апаттар əсерлерiнің алдын алу, немесе жеңілдету жөнінде мүмкiн болатын бiрлескен зерттеулердi жүргiзу;

трансшекаралық өзендер сулылығының жəне суының сапасының келешектегi өзгеру үрдістерін зерттеу;

қажет болған жағдайда, трансшекаралық өзендердi пайдалану жəне қорғау саласында бiрлескен зерттеулер жүргiзу мен тəжiрибе алмасу»,

делінген.

Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қытай Халық Республикасына ресми сапары аясында осы жаңа нысанның құрылысының мерзіміне жəне басқа да мəселелері талқыланды.

Президент Н. Назарбаев жуырда ғана өткен Қытайға ресми сапары кезінде жаңадан сайланған Қытай басшысы Си Цзиньпинмен кездесті. Сапар аясында көптеген маңызды мəселелермен қатар, трансшекаралық өзендерді пайдалануды реттеу мəселесі де талқыланды.

«Си Цзиньпин мырза ҚХР ешқашан Қазақстан экономикасына зиян, шығын келтіретін ештеңе істемейтінін мəлімдеді», - деді Назарбаев. Алайда бұл Қытай басшыларының үйреншікті сөзі болып көрінеді. Өйткені осы уақытқа дейін өз мемлекетінің мүддесіне орай ғана əрекет етіп келе жатқан Қытай мен біздің еліміз арасында жасырын шиеленістің бар екендігін мойындау керек. Бірақ жария түрде қарсылық көрсетудің əлеуеті əлдеқайда төмен Қазақстан үшін пайдалы болмасы сөзсіз.

Қазақстан және Қытайдың қазіргі таңдағы трансшекаралық өзен проблемасы

Қытай мен Қазақстан аумағы арқылы өтетін 24 трансшекаралық өзендердің ең маңыздылары Ертіс және Іле болып табылады, олардың негізгі суағары ҚХР Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданының (ШҰАА) аумағында 70% - ға қалыптасады.

Осы екі өзеннің бассейнінде су алу жөніндегі қытайлық жобалар олардың ағындарының азаюының негізгі себебі болып саналады, бұл Қазақстанның едәуір бөлігінің өнеркәсібіне, ауыл шаруашылығына және экологиясына теріс әсер етеді, бүгінде ауданы бойынша әлемде тоғызыншы орын алып, су ресурстарының өткір тапшылығын бастан кешуде.

ҚХР аумағында бассейнде немесе Синьцзян-Ұйғыр автономиялық ауданының батыс облыстарындағы ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіпті сумен қамтамасыз ететін 130-ға жуық гидроқұрылыстар мен 13 су қоймалары салынды.

Бүгінде Қазақстан өз мұқтажы үшін Іле өзенінен жылына 2, 5 км3 су пайдаланады, ал Қытай 15 км3-ден астам су тұтынады, бұл жалпы ағынның үштен бір бөлігін құрайды. Алдағы жылдары бұл көрсеткіш артуы мүмкін, өйткені қытайлар Тарим бассейнінің батыс аймақтарына су жіберу үшін арна қазуда.

Балқаш көлінің экологиялық тепе-теңдігін бұзу себебінен одан су алудың едәуір ұлғаюы немесе оның болашағына қауіп төндіреді. Мамандар соңғы 15 жылда өзен ағысының көлге үштен бірге төмендегенін айтады - жылына 17, 8 км3-ден 12, 7 км3-ге дейін. Қазіргі уақытта Балқаш Тянь-Шань мұздықтарының қарқынды еруінің арқасында бар, бірақ соңғы 50 жылда көлдің ауданы 2000 км2-ге қысқарды. Кейбір ғалымдар көл Арал теңізі сияқты жоғалып кетуі мүмкін деп болжайды.

Өзен деңгейінің төмендеуі "Ертіс - Қарағанды" каналындағы су тапшылығына алып келеді, соның нәтижесінде канал негізгі су артериясы болып табылатын Қазақстанның орталық өңірлерін, ең алдымен Қарағанды мен Қарағанды облыстарын сумен қамтамасыз ету проблемасының шиеленісуі күтіледі.

Мамандар Қара Ертістен су алу оның Бұқтырма су қоймасы мен Зайсан көлінде жетіспеуіне әсер еткенін, ал Ертістің Зайсан атырауындағы табиғи теңгерімнің бұзылуы қоршаған жердің батпақтануына әкелетінін атап өтті.

Қазақстан да Ресейді тарта отырып, үшжақты келіссөздер жүргізуді бірнеше рет талап етті, бірақ Қытай оған ыңғайлы форматтан әрдайым бас тартады. Пекиннің стратегиялық мақсаты ШҰАА-ны Орта Азияның өнеркәсіптік және сауда орталығына айналдыру болып табылады, бұл өңірдегі Қытайдың ықпалын ұлғайтуға мүмкіндік береді. Бұл мәселені шешу үшін қытайлар Шыңжаңның ауылшаруашылық және өндірістік әлеуетін арттыруы керек, мұны негізгі көзі трансшекаралық өзендер болып табылатын тұщы суды тұтынуды арттырмай жасау мүмкін емес.

2015 жылы трансшекаралық өзендердің су ресурстарын басқару туралы келісімнің жаңа жобасын дайындау және келісу бойынша арнайы жұмыс тобы құрылды. Бірақ содан бері келіссөздер тоқтап қалды, өйткені Қытай Шыңжаңды дамыту және модернизациялау бағдарламалары аяқталғанға дейін қосымша міндеттемелер мен шектеулерді қабылдауға мағынасы жоқ. Осылайша, Пекин 2030-шы жылдардан ерте емес келісім жасасуға дайын болады.

Көптеген мамандардың пікірінше, Қазақстандағы Іле және Ертіс өзендері ағынының болжамды төмендеуіне байланысты суды тұтыну құрылымы мен көлемі қатты өзгеруі ықтимал, бұл өз кезегінде өңірдегі мемлекетаралық қатынастардың шиеленісуіне әкеп соғуы мүмкін.

Бұл мәселені шешу үшін қытайлар Шыңжаңның ауылшаруашылық және өндірістік әлеуетін арттыруы керек, мұны негізгі көзі трансшекаралық өзендер болып табылатын тұщы суды тұтынуды арттырмай жасау мүмкін емес.

Трансшекаралық өзендер бойынша Қазақстанға су беру көлемін Қытай тарапы толығымен бақылап отыратындықтан, ал Қытайдың ШҰАА-да ирригациялық және энергетикалық объектілер салу жөніндегі жоспарларына әсер ету мүмкін болмағандықтан, қазақстандықтарға өздері қытайлықтармен бөлісетін су ресурстарына өздерінің тәуелділігін азайту үшін суды үнемдеу шараларын әзірлеуге тура келеді.

Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың шақыруы бойынша Қытай Халық Республикасының Төрағасы Си Цзиньпин 2013 жылғы 6-8 қыркүйек аралығында Қазақстан Республикасына мемлекеттік сапармен келді. Қытай Халық Республикасы мен Қазақстан Республикасы (бұдан әрі - "Тараптар") Қытай мен Қазақстан арасында дипломатиялық қатынастар орнатылған кезден бастап ынтымақтастықтың әртүрлі салаларында қол жеткізілген елеулі нәтижелерді жоғары бағалайды, екі мемлекет қатынастарының үшінші онжылдықтың жаңа тарихи кезеңіне кіргенін атап көрсетеді.

Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Қытай Халық Республикасының Үкіметі арасындағы Қорғас өзенінде "Достық" ортақ бірлескен су торабын салудағы ынтымақтастық туралы келісімі

Тараптар бұрын қабылданған бағытты ұстана отырып, саяси сенімді нығайтып, өзара тиімді ынтымақтастықты ілгерілететін, тату көршілік пен достықты нығайтатын, екі ел мен олардың халықтарының игілігі үшін жан-жақты стратегиялық әріптестік қатынастарын тереңдететін, өңірдегі бейбітшілік пен орнықты дамуды қамтамасыз етуге жаңа үлес қосатын болады.

2002 жылғы 23 желтоқсандағы "Қытай Халық Республикасы мен Қазақстан Республикасы арасындағы тату көршілік, достық және ынтымақтастық туралы шарттың", 2011 жылғы 13 маусымдағы "Қытай Халық Республикасы мен Қазақстан Республикасы арасындағы жан-жақты стратегиялық әріптестікті дамыту туралы бірлескен декларацияның" және басқа да екі жақты шарттар мен келісімдердің рухы мен қағидаттарын басшылыққа ала отырып, тараптар жан-жақты стратегиялық әріптестік қатынастарын тереңдетуді жалғастыруды және оларды жаңа мазмұнмен толықтыруды шешті.

Тараптың егемендігінің, қауіпсіздігінің және аумақтық тұтастығының мүдделеріне нұқсан келтіретін қандай да бір одақтарға немесе блоктарға қатыспайтынын растайды.

Екінші тараптың егемендігі мен қауіпсіздігінің мүдделеріне нұқсан келтіретін үшінші мемлекеттермен шарттар жасаспайды, халықаралық құқықтың жалпыға бірдей танылған қағидаттарына және осы Келісімнің қолданылу аясына сәйкес екінші Тараптың егемендігіне, қауіпсіздігі мен аумақтық тұтастығына нұқсан келтіруге бағытталған қандай да бір ұйымдар мен топтардың өз аумағындағы қызметіне, ұлттық заңнамалармен белгіленген.

Қытай Халық Республикасы Қазақстан Республикасының өңірдегі және әлемдегі бейбітшілік пен тұрақтылықты қолдауға, оның ішінде Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары жөніндегі кеңес процесін одан әрі дамытуға және әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің Съезін өткізуге бағытталған күш-жігерін қолдайды.

Тараптар өзара инвестицияларды көтермелеу мен кеңейтуді жалғастыруды жақтады. Қытай тарапы Қазақстанның 2050 жылға дейінгі даму Стратегиясын жүзеге асыруды қолдайды, тиісті қаржы мекемелері бекіткен өзара тиімді екі жақты ірі экономикалық жобаларды іске асыруды қаржылық қолдаумен қамтамасыз етуге дайын. Өзара инвестицияларды ынталандыру үшін одан да қолайлы инвестициялық орта құру мақсатында Тараптар жоғарыда көрсетілген саладағы ынтымақтастықтың екіжақты шарттық-құқықтық базасын одан әрі жетілдіру туралы шешім қабылдады.

Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасының соңғы онжылдықтың ішінде трансшекаралық өзен мәселесіндегі нәтижелері.

Жалпы Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы соңғы онжылдықтың ішінде трансшекаралық өзен мәселесінде бірқатар нәтижелерге жетті десе болады. Жалпы Қазақстандық тарап суды әділ бөлуді ұсынған кезде, сол өзен өтетін аймақтың экономикасын, ауылшаруашылығының дамуын ескеруді алға тартады. Мысалы, Шығыс Қазақстан облысындағы Үлкен Ұласты трансшекаралық өзенінде гидротехникалық құрылғыны салу бойынша, сондай-ақ Сүмбе өзенінің сужинақтау құрылғысын жетілдіру бойынша келісімге қол жеткізілді. Бұған дейінгі келіссөздерде қытайлық тарап трансшекаралық өзен суларын сол өзен жағалауындағы тұрғындардың санына қатысты бөлуді ұсынғанын білеміз. Мәселе бұлай қойылатын болса, екі тарап ешқашан мәмілеге келе алмайтыны айқын. Сол себепті болашақ қазаққытай келіссөздерінің нәтижесі уағдаласушы тараптардың ымырашылдығына тікелей тәуелді.

Сол ретте трансшекаралық су ресурсын бірлесіп пайдалану мен қорғау саласындағы Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы өзара қарым қатынасы мынандай құжаттармен реттеледі:

2001 жылы 12 қыркүйекте Астана қаласында Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Қытай Халық Республикасының Үкіметі арасындағы трансшекаралық өзендерді пайдалану және қорғау саласындағы ынтымақтастық туралы келісім;

2005 жылы 4 шілдеде Астана қаласында Қазақстан Республикасы Ауылшаруашылығы министрлігі мен Қытай Халық Республикасының Су шаруашылығы министрлігі арасындағы трансшекаралық өзендердегі табиғаттық апаттар туралы тараптарды жедел хабарлау жөніндегі келісім;

2006 жылы 20 желтоқсанда Бейжің қаласында Қазақстан Республикасының Ауылшаруашылығы министрлігі мен Қытай Халық Республикасының Су шаруашылығы министрлігі арасындағы трансшекаралық өзендердегі ғылыми зерттеу ынтымақтастығын дамыту туралы келісім;

2006 жылы 20 желтоқсанда Бейжің қаласында Қазақстан Республикасының Қоршаған ортаны қорғау министрлігі мен Қытай Халық Республикасының Су шаруашылығы министрлігі арасындағы негізгі трансшекаралық өзендердегі шекаралық су бекеттерінің гидрологиялық және гидрохимиялық ақпараттармен (мәліметтермен) өзара алмасу туралы келісім;

2011 жылы 22 ақпанда Бейжің қаласында Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Қытай Халық Республикасының Үкіметі арасындағы трансшекаралық өзендер суларының сапасын қорғау туралы келісім;

Ұқсас жұмыстар

Іле өзені

Қазақстан –әлем мойындаған ел

ҚАЗАҚСТАН ЖӘНЕ БРАЗИЛИЯ

Моңғолия мен Ресей Федерациясының қатынастары ( 1992-2008 )

Қатысушы аймақтар

Ынтымақтастық салалары

Орман мониторингі

Трансшекаралық өзендер

Қазақстан Қытай қатынасы

Қазақстанның халықаралық байланысының дамуы

Пәндер