Қанның түзілуі

Қан . Қанның түзілуі

Орындады : Хашимов Даврон

Қан (латынша sanguis) - организмнің ішкі ортасының сұйық және қозғалмалы дәнекер ұлпасы. Ол сұйық ортадан - плазмадан және онда ілінген пішінді элементтерден (жасушалар мен жасуша туындылары) тұрады: эритроциттер, лейкоциттер және тромбоциттер. Ол ырғақты жиырылатын жүректің күшінің әсерінен тамырлардың тұйық жүйесі арқылы айналады және гистогематикалық кедергілердің болуына байланысты дененің басқа ұлпаларымен тікелей байланыспайды.

Гематология деп аталатын медицина саласы қанды зерттеумен айналысады.

Омыртқалы жануарларда қызыл қан жасушаларында оттегі тасымалдаушы гемоглобиннің болуына байланысты қанның қызыл түсі болады (бозғылттан қою қызылға дейін) . Адамдарда оттегімен қаныққан қан (артериялық) ашық қызыл, оны айыру (веноздық) қараңғы. Кейбір моллюскалар мен буынаяқтыларда қан (дәлірек айтқанда, гемолимфа) гемоцианинге байланысты көк түсті.

Орташа алғанда, ерлерде қалыпты қан көлемі 5, 2 литр, әйелдерде 3, 9 литр, ал жаңа туған нәрестелерде 200-350 мл . Ересек адам ағзасындағы қанның массалық үлесі 6-8% құрайды . Адамдарда қан 30 000-ға жуық қан түзетін дің жасушаларынан, негізінен сүйек кемігінде, сонымен қатар аш ішектің, тимустың, лимфа түйіндерінің және көкбауырда түзіледі.

Тірі ағзаның бүкіл қан көлемі шартты түрде перифериялық (қан айналымында орналасқан және айналатын) және қан түзетін мүшелер мен шеткі тіндерде орналасқан қанға бөлінеді. Қан екі негізгі компоненттен тұрады: плазма және онда суспензияланған түзілген элементтер. Тұндырылған қан үш қабаттан тұрады: жоғарғы қабаты сарғыш қан плазмасынан, ортаңғы, салыстырмалы түрде жұқа сұр қабат лейкоциттерден, төменгі қызыл қабат эритроциттерден түзілген.

Эритроцит

Адамның эритроциттері өте ұсақ, серпімді, дискі тәрізді, диаметрі 7-10 мкм болатын екі ойыс жасушалар. Олардың мөлшері мен серпімділігі олардың капиллярлар арқылы өтуіне көмектеседі, олардың пішіні берілген көлем үшін үлкен беттік ауданды қамтамасыз етеді, бұл газ алмасуды жеңілдетеді. Оларда жасуша ядросы және көптеген органеллалар жетіспейді, бұл гемоглобиннің құрамын арттырады. Әр секунд сайын сүйек кемігінде шамамен 2, 4 миллион жаңа эритроциттер түзіледі. Олар қанда шамамен 100-120 күн айналады, содан кейін макрофагтармен қабылданады. Адам ағзасындағы барлық жасушалардың шамамен төрттен бірі қызыл қан жасушалары болып табылады.

Эритроциттердің цитоплазмасы гемоглобинге, құрамында екі валентті темір атомы бар қызыл пигментке бай, ол оттегін байланыстыруға қабілетті және эритроциттерге қызыл түс береді.

Эритроциттер - өте мамандандырылған жасушалар, олардың қызметі өкпеден дене тіндеріне оттегін тасымалдау және көмірқышқыл газын (СО2) қарама-қарсы бағытта тасымалдау болып табылады. Сүтқоректілерден басқа омыртқалыларда эритроциттердің ядросы болады, сүтқоректілердің эритроциттерінде ядро болмайды.

Оттегінің тасымалдануы гемоглобинмен (Hb) қамтамасыз етіледі, ол эритроциттердің цитоплазмалық белоктарының массасының ≈98% құрайды (басқа құрылымдық компоненттер болмаған жағдайда) . Гемоглобин - тетрамер, онда әрбір белок тізбегі гемді - темір ионымен протопорфирин IX кешенін тасымалдайды, оттегі гемоглобиннің Fe2+ ионымен қайтымды үйлеседі, оксигемоглобин түзеді.

Лейкоциттер

Лейкоциттер - адам мен жануарлардың қан жасушаларының гетерогенді тобы, сыртқы түрі мен қызметі бойынша әртүрлі, ядроның болуы және тәуелсіз бояудың болмауы негізінде оқшауланған. Қызыл сүйек кемігінде түзілген, жануардың бүкіл денесінде кездеседі. Лейкоциттердің өмір сүру ұзақтығы бірнеше сағаттан бірнеше жылға дейін созылады. Лейкоциттердің негізгі қызметі - ағзаны қоздырғыштардан қорғау және тіндердің жойылу өнімдерін жою.

Лейкоциттер цитоплазмадағы түйіршіктердің болуына қарай гранулоциттер мен агранулоциттерге немесе гемопоэз кезінде шығу тегі бойынша миелоидты және лимфоидты жасушаларға бөлінеді. Бұл кең санаттарға лейкоциттердің мамандандырылған топтары кіреді: нейтрофилдер, эозинофилдер, базофилдер, мононуклеарлы фагоциттер жүйесінің жасушалары (моноциттер, тіндік макрофагтар, дендритті жасушалар) және лимфоциттер. Миелоидты жасушаларға нейтрофилдер, эозинофилдер, базофилдер және мононуклеарлы фагоциттер жүйесінің жасушалары, ал лимфоидты жасушаларға лимфоциттер жатады. Фагоцитозға қабілеттілігіне байланысты моноциттер мен нейтрофилдер фагоциттерге жатады.

Қабыну реакциясын тудыратын заттар бөтен денелерді енгізу орнына жаңа лейкоциттерді тартады. Бөтен денелерді және зақымдалған жасушаларды бұза отырып, лейкоциттер көп мөлшерде өледі. Қабыну кезінде тіндерде пайда болатын ірің - өлі ақ қан жасушаларының жиналуы.

Лимфоциттер

Ересек адамда лимфоциттер барлық лейкоциттердің 20-35% құрайды. Көлемі бойынша лимфоциттер кіші (диаметрі 4, 5-6 мкм), орташа (диаметрі 7-10 мкм) және үлкен (диаметрі 10 мкм және одан да көп) болып бөлінеді. Үлкен лимфоциттер жаңа туылған нәрестелер мен балаларда ғана болады, ересектерде 85-90% ұсақ лимфоциттер. Лимфоциттердің интенсивті боялған дөңгелек немесе бұршақ тәрізді ядросы және салыстырмалы түрде тар базофильді цитоплазма қабаты болады.

Функционалды түрде лимфоциттер адаптивті иммундық жүйеге жатады. Лимфоциттер - сүтқоректілер организміндегі жасушалардың жалғыз түрі, олардың дифференциациясы антигенді тану рецепторларын кодтайтын гендердің елеулі қайта құрылуымен жүреді. Антигенді тану рецепторларының қызметтері мен құрылымы бойынша лимфоциттер Т-лимфоциттер мен В-лимфоциттерге бөлінеді, ал табиғи киллерлер, NKT жасушалары[en] және иммундық жасушалардың кейбір басқа топтары да лимфоциттер ретінде жіктеледі. Антигенді танитын лимфоциттер рецепторын антигенмен байланыстыру қажет, бірақ иммундық жауапты бастау үшін әлі жеткіліксіз. Антигенді тану рецепторларынан басқа лимфоциттер коорецепторларды алып жүреді, олардың активтенуі иммундық жауаптың дамуы үшін де қажет. Лимфоциттер антигенді өзінің табиғи күйінде (В-лимфоциттер) немесе антигенді ұсынатын жасушалардың (Т-лимфоциттер) бетінде өзгертілген түрде таниды.

Қан плазмасы - қанның түзілген элементтері (клеткалары) ілініп тұратын сұйық матрица. Қандағы плазманың пайызы 52-61% құрайды. Макроскопиялық тұрғыдан алғанда, бұл түзілген элементтердің тұнбасынан кейін қанмен бірге ыдыстың жоғарғы бөлігінде жиналатын біртекті, аздап бұлыңғыр (кейде мөлдір дерлік) сарғыш сұйықтық. Гистологиялық тұрғыдан плазма қанның сұйық ұлпасының жасушааралық заты болып табылады.

Донорлық қан плазмасын алудың кең тәжірибесі бар. Арнайы аппараттың көмегімен центрифугалау арқылы плазма эритроциттерден бөлінеді, содан кейін эритроциттер донорға қайтарылады. Бұл процесс плазмаферез деп аталады. Тромбоциттердің жоғары концентрациясы бар плазма (тромбоциттерге бай плазма) медицинада дене тіндерін емдеу және қалпына келтіру стимуляторы ретінде көбірек қолданылады. Оның негізінде стоматологияда, косметологияда, ортопедияда және басқа салаларда қолданылатын көп функционалды медициналық техника - «PRP-терапия» әзірленді.

Тромбоцит - қанның ұюын қамтамасыз ететін қанжасушасы.

Тромбоцит - сүйектің қызыл кемігіндегі ірі жасушалар - мегакариоциттерден жетіледі. Қан табақшалары мегакариоциттер цитоплазмасының мөлшері екі-үш мкм ядросыз бөлікшелері. Олар қанда топтасып орналасады. Қан табақшалары жақсы боялатын дәнді орталық бөлігі.

Грануломерден (хромомерден) және біркелкі (гомогенді), шеткі бөлігі - гиаломерден тұрады.

протеин, май, көмірсулар жатады.

Қан қан тамырларының жабық жүйесінде үздіксіз айналады және денеде әртүрлі функцияларды орындайды, мысалы:

Гомеостатикалық

Транспорттық

Қорғаныштық

Механикалық

Эритроциттердің кейбір антигендік қасиеттерінің ортақтығы бойынша барлық адамдар белгілі бір қан тобына жататынына қарай бөлінеді. Әр адамның қан тобы әртүрлі. Белгілі бір қан тобына жату туа біткен және өмір бойы өзгермейді. Ең маңыздысы қанды «AB0» жүйесі бойынша төрт топқа және «Rh факторы» жүйесі бойынша екі топқа бөлу. Қауіпсіз қан құю үшін осы топтар үшін қанның үйлесімділігін сақтау ерекше маңызды болып табылады. I қан тобы бар адамдар әмбебап донор, ал IV қан тобы бар адамдар әмбебап реципиенттер болып табылады. Қан құюдың жаңа жүйесі бойынша донордың қан тобы бірдей адамдар ғана құйылады. Басқа, маңызды емес қан түрлері бар. Ата-анасының қан тобын біле отырып, баланың белгілі бір қан тобына ие болу ықтималдығын анықтауға болады.