Айыр өркешті түйе

Презентация қосу

“Қазақ Ұлттық Аграрлық Зерттеу Университеті”
Кафедра : Мал шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы

Қазақстанда түйе даму тарихы және қазіргі
жағдайы

Орындаған:
Бақытжан.Ә
Жоспар:
I. Кіріспе

II. Негізгі бөлім
1.1 Түйелер
1.2 Түйе атаулары
1.3 Түйе ерекшеліктері
1.4 Халық өміріндегі түйенің
рөлі
1.5 Түйе қолтұқымдары
1.6 Түйе өнімдері
1.7 Қазақстандағы қазіргі
кездегі түйе шаруашылығы

III. Қорынтынды
отряд тармағының түйетәрізділер
тұқымдасына жататын сүтқоректі ірі
жануарлардың бір туысы.
Түйелер шөлге де, қатты аязға да төзімді,
күшті көлік малы. Мұның екі түрі бар: қос
өркешті түйе (Бактрия түйесі) — негізгі
өсірілетін жерлері: Қазақстан, Қырғызстан,
Өзбекстан, Астрахан, Сталинград, Саратов
және Чита облыстары, бұрынғы КСРО-да
мұның Астрахан түйесі, Қазақстан түйесі,
моңғол түйесі деп аталатын негізгі үш
тұқымы өсіріледі; бір өркешті түйе
(дромедар), — Түрікменстанда, көбінесе
Тәжікстанда, Өзбекстанның оңтүстік
аудандарында және Қазақстанның кейбір
жерлерінде өсіріледі. Ең көп өсірілетін жері
— Қарақұм. Қоспақ түрлеріне, пайдалануына,
Түйе ежелден шөлді-тұзды аймақтардың табиғат
жағдайларына жақсы бейімделген, аптап ыстықтарда апта
бойына сусыз тіршілік ете алатын бірден-бір түлік. Соған
қарамастан оларды жазда күніне 2 рет, қыста 1 рет суару
қажет, тұзды-кермек суды жақсы ішеді. Қолайсыз табиғат
жағдайларында азық ретінде пайдалану үшін өркешіне артық
май жиналады. Кеудесіндегі, табандарындағы,
шынтағындағы, тізесіндегі қажау сүйелдерінің арқасында
ыстық жерде, құмда жата алады.
Түйенің тағы бір биол. ерекшелігі – қыста қолда бағуды,
сапалы азықтандыруды және жылы қораны керек етпейді.
Бірақ Түйелер жүні қырқылған алғашқы аптада өкпек жел
мен жоғары ылғалдылыққа төзімсіз, осы мезгілде олардың
жауын-шашын мен суыққа ұрынбауын қамтамасыз ету керек.
Ілөк,Інген,
Айыр,Алмас,Аруана,Асау
түйе,Атан,Божығай,Босалаң
түйе,Босалаң
түйе,Бура,Бұзбаша,Бір қырыққан
түйе,Дөненше,Жабы
түйе,Жайланған түйе,Жасық
түйе,Жатаған
түйе,Жөңшең,Көшек,Қағылжың
түйе,Қайымал інген,
Қара
тіс,Қоспақ,Құнанша,Мая,Нар,Нар
тайлақ,Нарша
Сақа
түйе,Соқтан,Тайлақ,Тұмса,Тығыр
шын,Шалағай түйе
Шаңырақ түйе,Шау
түйе,Шырынсыз түйе.
Ерекшеліктері
Түйелер мен таутайлақтардың
башпайларында мүйізді тұяқтары
болмайды. Тұяқтың орнында
башпайларының ұшында ғана
доғаланып, қисық біткен кішкене
тырнақ өседі. Табаны жалпақ және
астыңғы жағы сүйелді, жұмсақ
көнмен қапталған. Сондықтан бүл
жануарларды көнтабандылар деп
атайды. Түйенің кеудесінде, тізесі
мен тілерсегінде сүйелді, сірілі,
түксіз тықыр жерлері болады. Түйе
шөккен кезде сүйелді жерлері ыстық
құмның әсерін сезбейді. Осыған
Сондықтан халық түйені «шөл дала кемесі» деп атайды.

Қолда өсірілетін түйелердің арғы тегі - жабайы жүйелер. Түйе бұдан 4-5
мың жыл бұрын қолға үйретілген. Айыр өркешті түйенің қолға
үйретілген жері - Орта Азия. Сыңар өркешті түйенің қолға үйретілген
жері - Африка өңірі.

Қазіргі кезде сыңар өркешті жабайы түйе жойылып кеткен. Айыр
өркешті жабайы түйе Монғолияның Гоби шөлінде ғана сақталған.
Түйені - төрт түліктің төресі, киелі түліктің бірі деп есептеген. Түйенің
пірін - «Ойсылқара», кей жерде «Қаусыл- қазы» деп атайды.

Түйенің ұрғашылары 3-4 жаста, буралары 5-6 жаста жыныстық
жағынан толық жетіледі. Сыңар өркешті түйенің буаздық мерзімі - 1З,
айыр өркешті түйенің буаздық мерзімі 14 айға созылады. Түйе екі
жылда бір рет боталайды. Ботасы нәзік, ерекше күтімді қажет етеді,
күніне 6-7 рет емеді. Бота анасын 18 айдай еміп жетіледі. Түйе 30-35
жыл жасайды.
Халық өміріндегі түйенің рөлі

Ертеде түйелі көш «сахараның салтанатты» деп аталған. Ежелгі Қытайдан
Жерорта теңізіне дейінгі керуен жолының тарихы түйе түлігімен тікелей
байланысты. Төрт түліктің бойында болатын жақсы қасиеттердің бәрі түйе
малының бойынан табылады. Ауыз әдебиетінің көптеген үлгілерінде түйеге
қатысты теңеу сөздер, даналық нақылдар, мақал-мәтелдер көптеп кездеседі.
Бұл ой-тұжырымдар түйенің тіршілік ерекшеліктерін айқын аңғартады.
«Түйесі бардың - киесі бар», «Көтерем деп түйедей безбе - салтанатың емес
пе? Тебеген деп биеден безбе - қос қанатың емес пе?». Түйе түлігін қастерлен
«ұлық» деп те атайды. Түйешіні «ұлық баққан» деп құрметтеп, оған көпшілік
жиналған жерде төрдей орын берген. Кейбір аймақтарда түйені «кәуіс» деп
атайды. Түйе түлігіне арналған аңыздар бойынша шығарылған күйлер де ел
арасына кеңінен таралған. Сүгірдің «Бозінгені», Ықыластың «Желмаясы»,
Тәттімбеттің «Бозінгені» және т. б.

Түйені алғаш жүк тасымалдау мақсатында көш көлігі ретінде үйреткен. Ерте
замандардағы ел мен елдің арасындағы сауда-саттық түйелі көш керуендері
арқылы жүргізілген. Тарихи деректерде Самарқан саудагерлерінің сапарға
Жібек жолы арқылы 30 мың түйемен шыққандығы жазылған.

Ертеде қазақ даласында түйесі көп адамдар аз болмаған. Ертеректе Ақтөбе
өңіріндегі Сортаңды, Шақытты жерлерін жайлаған Қара деген кісінің 3 мың
Айыр өркешті түйе
Түйе қолтұқымдары
Қазақстанда қолға үйретілген айыр өркешті
түйенің қолтұқымы көбірек кездеседі. Оны
кейбір аймақтарда «айыр түйе», Арал мен
Каспий аралығының тұрғындары «түс түйе»
деп атайды. Айыр өркешті түйенің жабайы
түрі «қаптағай» деп аталады. Айыр өркешті
түйенің ұрғашысын - «іңген», еркегін -
«бура» дейді. Айыр өркешті түйе ғылыми
тілде «бактриан» деп аталады. Оның денесі
ірі, салмағы 450-690 килоға дейін жетелі.
Қазіргі кезде айыр өркешті түйенің қолға
үйретілген үш қолтұқымы бар. Олар -
қалмақ, қазақ және монгол қолтұқымдары.
Қазақстанда көп өсірілетіні қазақтың айыр
өркешті түйесі. Ол құрғақ далалы, шөл-
шөлейтті жерлердің табиғи жағдайларына
жақсы бейімделген. Аңызақ ыстыққа, үскірік
аязға төзімді келеді. Маңғыстау, Атырау,
Сыңар өркешті түйе

Сыңар өркешті түйені ғылыми тілде
«дромадер» дейді. Қазіргі кезде қолда
аруана деп аталатын қолтұқымы
өсіріледі. Жабайы түрі жойылып
кеткен. Оның жалпы аты - «нар».
Ұрғашысы - «мая» немесе «аруана»,
еркегі - «үлек». Сыңар өркешті түйе
ыстыққа төзімді, бірақ қатты аязға
шыдамайды. Орта Азия мен Қазақстан
жерінде ғасырлар бойы халықтық
сұрыптау әдісімен өсіріліп келеді. Қазір
түйені көлік ретінде пайдаланудан гөрі,
еті, қымыраны және шудасы үшін өсіру
пайдалы. Мамандардың пікірі
бойынша, бір түйенің беретін өнімі 15
қойдың беретін өніміне тең.
Түйе өнімдері Шудасы

Түйенің шудасы да қымбат
Сүті бағаланады. Оны буын, құяң, бүйрек
ауруларына және радиация
Түйе сүтінің майлылығы сиыр
сәулелеріне қарсы ем ретінде
сүтінен әлдеқайда жоғары. Оның
пайдаланады. Шудадан бағалы
құрамында адам ағзасына қажетті
тоқыма бұйымдар жасалады.
нәруыз, витаминдер мол. Түйе
сүттен шұбат дайындалады
(қымыран деп те аталады). Шұбат
өкпе, асқазан, ішек ауруларына
бірден-бір шипа, қанды
толықтырады.

Шұбаттың радиацияға қарсы әсері
болатыны да анықталған.
Қазақстандағы қазіргі кездегі түйе
шаруашылығы
Түйе түлігі күй таңдамайды, басқа мал жемейтін қатты, тікенді
өсімдіктермен қоректене береді. Түйе күндіз жайылып, түнде
жатып, күйіс қайырады. Бірнеше тәулік су ішпеуге шыдайды. Бұл
кезде өркеш майларынан бөлінген суды пайдаланады.

Түйе шаруашылығы, түйе өсіру– мал шаруашылығының дәстүрлі
салаларының бірі. Республикадағы барлық жайылымдық жердің
64%-дан астамын (116 млн. га) Түйе шаруашылығы арқылы
барынша тиімді пайдалануға болатын, шөл және шөлейт
алқаптардың алып жатуы осы саланы өркендетуге кең жол ашады.
Қазақ халқы еті мен сүті әрі тағам, әрі шипалы дәру, жүні – киім,
өзі сенімді көлік болған қасиетті жануарды төрт түліктің төресі
санаған.
Елімізде Түйе шаруашылығы объективті және субъективті
жағдайларға байланысты түрліше қарқында дамыды.
Қазақстанда 1927 ж. 1,2 млн. бас түйе өсірілсе, күштеп
жүргізілген ұжымдастыру саясатының салдарынан 1941 ж.
түлік саны 104,6 мыңға дейін кеміді. Осыдан кейінгі 70 жылға
жуық уақыт аралығында мал басы 105,0 – 154,0 мың
аралығында болып, ең жоғ. көрсеткішке 1994 ж. қол
жеткізілді (153,9 мың). 1980 – 95 ж. аралығында жыл сайын
5,0 – 9,0 мың т түйе еті, 4,5 – 5,0 мың т шұбат, 700 – 1000 т
жүн өндіріліп келді.

Түйе түлігі негізінен жайылымда бағылып, күтімді, құнарлы
азық пен құрылысы күрделі, жылы қора-жайды аса қажет
етпейтіндіктен, басқа ауыл шаруашылық малдарымен
салыстырғанда тиімді сала болып табылады. Салаға орынды
жұмсалған қаржы 5 – 6 есеге дейін табыс әкелетіндігі
ертеден-ақ белгілі болған. Оның адам
ағзасына сіңімділігі 98%-ды құрайды.
Құрамындағы құрғақ заттың үлесі 14,5 –
15,5%-ға, май – 5,5 – 6,5%-ға, белок – 4,0 –
4,5%-ға, сүт қанты – 5,0 – 5,5%-ға,
минералды заттар 0,6 – 0,8%-ға сәйкес
келеді. Қос өркешті інгеннен тәулігіне
майл. 5,5 – 7,0% болатын 4 – 6 л,
маусымда 1200 л сүт сауылса, дара
өркешті таза тұқымды аруана маясынан
майл. 3,5 – 4,2% болатын 12 – 15 л,
маусымда 3500 л сүт сауылады. Қос
өркешті және дара өркешті түйелердің
будандарынан бір маусымда майл. 4,0 –
4,5% болатын 3000 л сүт өндіріледі. Түйе
сүті сиыр сүтіне қарағанда бактерицидтік
қасиеті жоғары болғандықтан ұзақ
мерзімге сақталады (30С ыстықта 24
сағатқа дейін ашымайды). Дәрігерлердің
бақылауы шұбатты тұрақты
пайдаланатын адамдардың
туберкулезбен мүлдем ауырмайтындығын
көрсетті. Сонымен бірге асқазан
Түйе шаруашылығының тиімділігі ет өндіру жұмыстарын ұтымды
ұйымдастыруға тікелей байланысты. Қоңды түйелер етінің құрамында
17 – 22%белок, 12% май ұлпалары болады. Тағамдық қасиеті және
құнарлылығы бойынша түйе еті сиыр етімен деңгейлес.

Өзіндік құны арзан әрі сапалы түйе етін өндірудің басты жолы түйені
жайып-семірту екендігі ғыл.-өндірістік тәжірибелердің нәтижесінде
дәлелденді. Түйелер көктемгі және күзгі жайылымдарда тез
қоңданады. Етті бағыттағы Т. ш-н ең алдымен шұбат өндіру ісімен
ұштастырған жөн. Ет өндіретін Т. ш-тарында қазақтың қос өркешті
түйесімен қатар, олардың інгендерін қалмақ және түрікмен түйе
бурасымен шағылыстыру арқылы алынған будандарды барынша көптеп
өсіру тиімді болып табылады. Будан буыршындар салмағы жергілікті
түйе төлдерінен 80 – 120 кг-ға артық болады. Жайылымда семіртілген
құнанша, дөненше буыршындардың сойыс шығымдылығы 51,7 – 52,5%-
ға, ірі сақа түйелерде бұл көрсеткіш 55 – 58%-ға жетеді. Түйелердің
Түйеден алынатын бағалы өнімнің бірі –
жүн. Ол технол. қасиеті бойынша тоқыма
өнеркәсібі үшін құнды шикізат болып
табылады. Түрікмен Республикасында
және еліміздің оңт. облыстарында түйе
жүні кілем тоқуға пайдаланылады. Түйе
жүнінен дайындалған бұйымдар жеңіл,
жылы, сонымен қатар берік, созылғыш
келеді. Ел арасында белі ауырған
адамдарға шудадан жалпақ белбеу
тағу, сарысу жиналған дене мүшесіне
ыстық суға батырылған шуда басу
секілді халық медицинасы әдістері кең
тараған. Ұзын талшықты түйе жүнінен
тоқылған маталар көбіне көрпе жасауға
пайдаланылады. Шудадан машина
жасау өндірісінде бұрғылау
қондырғыларының белдіктері
(ременьдері) дайындалады.
Т. ш-н келешекте ойдағыдай дамыту – түйе сауу,
жүндеу, тоғыту секілді қол күшін көп қажет
ететін жұмыстарды механикаландыруды талап
етеді. Алматы обл-ның Мыңбаев атынд. тәжірибе
ш-нда түйені жықпай, арнайы қондырғыда
жүндеу әдісі игеріліп, оннан аса шарушылықтарға
енгізілді. Бұл жүндеу уақытын қысқартуға, еңбек
өнімділігін арттыруға және ең бастысы жұмыс
қауіпсіздігін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Сонымен бірге қондырғыны түйе саууға,
бонитировкалауға (малды асылдандыру
Дамыған аймақтар
Т. ш-н ойдағыдай дамытып, өнім өндіруді арттыру үшін
малдың тұқымдық-өнімділік қасиеттерін үзбей жетілдіру,
тауарлы шаруашылықтарда асыл тұқымды мал өсіретін
шаруашылықтардан алынған тұқым-жақсартушы
бураларды кеңінен қолдану басты назарда болуы тиіс.
Бұл сала бойынша еліміздің 26 тұқымдық мал ш-нда 9,0
мың басқа жуық түйе өсіріледі. Асыл тұқымды малдардың
үлес салмағы бойынша (7%) түйе түлігі басқа а. ш.
малдарынан (1,2 – 5,3%) 2 есеге жуық басым. Елімізде Т.
ш. Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Маңғыстау, Қызылорда,
Қазір Қазақстанда түйе
шаруашылығын дамытуға
Қазіргі кездегі түйе көптеген игі шаралар қолға
шаруашылығы алынуда. Алматы облысы
Еңбекшіқазақ ауданындағы
«Агромеркур» шаруа қожалығында
3 мыңдай түйе өсіріледі.
Шаруашылықтағы мыңдай інген
сауылып, өнімдері халық қажетін
өтеуде. Түйе шаруашылығы - мал
шаруашылығының өнімді мол
беретін саласы. Қазір кейбір шет
елдерде түйе шаруашылығын
өркендетуге ерекше көңіл
бөлінуде. Қазақстанда түйе
шаруашылығын дамыту жолында
аянбай еңбек етіп жүрген ғалым -
Қорытынды
Елімізде игерусіз жатқан жайылымдық жерді төрт түлік
малға толтырып, мыңғырған мал басын бұрынғы санына
жеткізу мақсатында мемлекеттік бағдарлама бекітіліп,
жұмыстар жүргізіліп жатыр. Асылтұқымды мал басын
көбейту үшін әлемнің әр құрлығынан тасымалдап әкеліп
жатыр. Биылғы жылдың өзінде Австралия, АҚШ, Канада,
Ресей сынды елдерден мал әкелу жоспарға енген.
Шалғайдағы қойлы ауылдардың баяғыда тартылып қалған
құдықтарының көзін ашып, тіршілік нәрі су шығару ісі де
біртіндеп жолға қойылып келеді. Төрт түліктің қай түрін
өсіремін десең де мемлекет тарапынан пайызы төмен
Қазақтың этнографиялық
категориялар, ұғымдар мен
атауларының дәстүрлі жүйесі.
Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. -
ISBN 978-601-7026-17-2

Пайдаланған ↑ Т. Мұсақұлов,Орысша-қазақша
түсіндірмелі биологиялық сөздік І-том

әдебиеттер қазақ мемлекет баспасы

Алматы — 1959, Редакциясын
басқарған: Биология ғылымының
докторы профессор Т. Дарқанбаев

↑ http://anatili.kz/?p=22429 Сүт тайлақ

↑ Биология:Жалпы білім беретін
мектептің 7-сыныбына арналған
оқулық. Алматы: Атамұра, 2007. ISBN
Назарларыңызға
көп рахмет!

Ұқсас жұмыстар

Қазақстандағы түйе шаруашылығы

Түйенің өркеші

Іңгендерді сауудың гигиенасы

Шыдаған суға басынан, Далалар жарасымды

Қой шаруашылығы мал шаруашылығының басты саласы

Төрт түлік

Қазақ агротехникалық университеті

Түйе жануары, ерекшеліктері

Күй аңызы әңгімесі

Зерде танымдық ойыны

Пәндер